Κοινωνικοί προβληµατισµοί στο σύγχρονο εφηβικό και νεανικό µυθιστόρηµα στην Ελλάδα και στη Γερµανία Μια παράλληλη ανάγνωση

ιπλωµατική εργασία Κοινωνικοί προβληµατισµοί στο σύγχρονο εφηβικό και νεανικό µυθιστόρηµα στην Ελλάδα και στη Γερµανία Μια παράλληλη ανάγνωση Αριστοτέλειο Πανεπιστήµιο Θεσσαλονίκης ιπλωµατική εργασία στο πλαίσιο του Μεταπτυχιακού Προγράµµατος «Γλώσσα και Πολιτισµός στο γερµανόφωνο χώρο» του Τµήµατος Γερµανικής Γλώσσας και Φιλολογίας Κατεύθυνση «Λογοτεχνία Πολιτισµός» Ο εκπονήσας την διπλωµατική εργασία: Γεώργιος Ευσταθίου Παπαδόπουλος Επιβλέπων: Ιωάννης Πάγκαλος, Λέκτορας Α.Π.Θ. Μέλη επιτροπής: 1. Ιωάννα Οικονόµου-Αγοραστού, Καθηγήτρια Α.Π.Θ. 2. Ελένη Γεωργοπούλου, Λέκτορας Α.Π.Θ Θεσσαλονίκη, 28-02-2011

ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ 0. Εισαγωγή.. 1 1. Το σύγχρονο εφηβικό και νεανικό µυθιστόρηµα στην Ελλάδα και στη Γερµανία. 4 1.1 Θεµατολογία 4 1.2 Το κοινωνικό νεανικό µυθιστόρηµα στην Ελλάδα.. 7 1.3 Το κοινωνικό νεανικό µυθιστόρηµα στην Γερµανία... 9 1.4 Η επιλογή των θεµάτων. 12 1.5 Η επιλογή των έργων.. 13 2. Πρώτη θεµατική ενότητα (AIDS). 15 2.1 «Το αυγό της έχιδνας» 16 2.1.1 Γενικά χαρακτηριστικά γνωρίσµατα του έργου.. 16 2.1.2 Η ανάγνωση του έργου «Το αυγό της έχιδνας» 17 2.2 «Warten aufs Leben».. 21 2.2.1 Γενικά χαρακτηριστικά γνωρίσµατα του έργου... 21 2.2.2 Η ανάγνωση του έργου «Warten aufs Leben».. 22 3. εύτερη θεµατική ενότητα (Ναρκωτικά). 25 3.1 «Στο τσιµεντένιο δάσος» 26 3.1.1 Γενικά χαρακτηριστικά γνωρίσµατα του έργου.. 26 3.1.2 Η ανάγνωση του έργου «Στο τσιµεντένιο δάσος» 27 3.1.3 ιακειµενικότητα στο «Στο τσιµεντένιο δάσος».. 30 3.2 «Cold Turkey». 33 3.2.1 Γενικά χαρακτηριστικά γνωρίσµατα του έργου... 33 3.2.2 Η ανάγνωση το έργου «Cold Turkey»... 34

3.3 Ο διδακτισµός στα έργα της ΠΝΛ. 38 4. Το ύφος και η γλώσσα των τεσσάρων έργων... 39 4.1 Το ύφος και η γλώσσα στο έργο «Το αυγό της έχιδνας». 43 4.2 Το ύφος και η γλώσσα στο έργο «Warten aufs Leben».. 47 4.3 Το ύφος και η γλώσσα στο έργο «Στο τσιµεντένιο δάσος». 51 4.4 Το ύφος και η γλώσσα στο έργο «Cold Turkey».. 54 5. Λογοτεχνική επικοινωνία και η νεανικότητα της νεανικής λογοτεχνίας... 59 6. Η διπλή κατεύθυνση της νεανικής λογοτεχνίας. 68 7. Συµπεράσµατα. 73 - Βιβλιογραφία... 76 Παράρτηµα

0. Εισαγωγή Το κατά την τελευταία τριακονταετία διαρκώς αυξανόµενο ενδιαφέρον, όχι µόνο της επιστηµονικής κοινότητας αλλά και διαφόρων φορέων και ιδιωτών, για την ανάπτυξη και εξέλιξη της παιδικής και κυρίως της νεανικής λογοτεχνίας σε ευρωπαϊκό αλλά και παγκόσµιο επίπεδο, δίνει την αφορµή για την εκπόνηση της παρούσας µελέτης. Ο αριθµός των λογοτεχνικών έργων µε κύριους αποδέκτες τους νέους και εφήβους ολοένα και αυξάνει, οι συγγραφείς νεανικών αναγνωσµάτων πολλαπλασιάζονται, η παιδική και νεανική λογοτεχνία αποτελεί σε αρκετά πανεπιστήµια ανά τον κόσµο ιδιαίτερο κλάδο σπουδών, µελέτες σχετικές δηµοσιεύονται η µία µετά την άλλη. Όπως ακριβώς και η λογοτεχνία που απευθύνεται σε ενήλικες, έτσι και η παιδική και νεανική λογοτεχνία (εφεξής ΠΝΛ) αποκτά ιδιαίτερο ενδιαφέρον όταν διαβάζεται και µελετάται παράλληλα, όταν δηλαδή η ίδια ή διάφορες εκφάνσεις της µελετώνται σε έργα που αντιπροσωπεύουν δύο ή και περισσότερες εθνικές λογοτεχνίες. Οι διαφορές µεταξύ αυτών αλλά και οι ιδιαιτερότητες της κάθε µιας ξεχωριστά είναι τα στοιχεία εκείνα που στο πλαίσιο µιας παράλληλης ανάγνωσης, στην προκειµένη περίπτωση νεανικών µυθιστορηµάτων από τον ελληνικό και γερµανικό χώρο, αξίζει να εντοπισθούν και να αναδειχτούν. Κάτι τέτοιο θα ήταν όµως αδύνατο να πραγµατοποιηθεί µε επιτυχία αν δεν τίθεντο εξαρχής περιορισµοί, καθώς η νεανική λογοτεχνία αποτελεί ένα απέραντο πεδίο µε πληθώρα θεµάτων και ακόµη µεγαλύτερο αριθµό έργων. Από τους πολλούς θεµατικούς κύκλους από τους οποίους αντλούν τα θέµατά τους τα εφηβικά και νεανικά µυθιστορήµατα, επιλέχθηκε για το παρόν εκπόνηµα ο λεγόµενος κοινωνικός κύκλος και από τα πολλά θέµατα που περιλαµβάνει ο συγκεκριµένος θεµατικός κύκλος επιλέχθηκαν για να µελετηθούν τα εξής δύο: το AIDS, η επονοµαζόµενη και πανούκλα του 20 ου και κατά πως φαίνεται και του 21 ου αιώνα, και τα ναρκωτικά, ένα θέµα που αφορά όχι αποκλειστικά αλλά κυρίως τους νέους ανθρώπους. Με βάση τα κείµενα τεσσάρων σύγχρονων µυθιστορηµάτων, δύο ελληνικών και δύο γερµανικών, που εξετάζονται ανά ζευγάρι σε κάθε θεµατική ενότητα αντίστοιχα, επιχειρείται η ανάδειξη των κοινωνικών προβληµατισµών που αναδύονται µέσα από αυτά. Μέσα από τις σελίδες των βιβλίων αυτών, µέσα από τις ιστορίες των νεαρών πρωταγωνιστών, αποκτά ο νεαρός αναγνώστης µια περιορισµένη µεν, εντούτοις όµως αντιπροσωπευτική εικόνα, σχετική µε τη γενικότερη στάση και συµπεριφορά απέναντι στο AIDS και τη µάστιγα των ναρκωτικών τόσο στον ελλαδικό όσο και στο γερµανικό χώρο. Σ ένα πρώτο επίπεδο η εκ παραλλήλου ανάγνωση των τεσσάρων µυθιστορηµάτων που επιλέχθηκαν αλλά και η εµβάθυνση στις ψυχογραφικού χαρακτήρα περιγραφές των

πρωταγωνιστών κύριο σκοπό έχουν, αφενός µεν να αναδείξουν τη στάση της γερµανικής και ελληνικής- κοινωνίας, εν προκειµένω του κοινωνικού περίγυρου των πρωταγωνιστών, απέναντι στα τόσο σοβαρά αυτά κοινωνικά προβλήµατα, µια στάση που, όχι σπάνια, υποδηλώνει προκατάληψη, τον στιγµατισµό των παθόντων ή πασχόντων καθώς και την απόρριψή τους από τον κοινωνικό ιστό, αφετέρου δε να υπογραµµίσει και να τονίσει τους φόβους και τις ανησυχίες, τα αδιέξοδα και την ανασφάλεια που τα προβλήµατα αυτά γεννούν στους ίδιους τους πρωταγωνιστές, τα θύµατα των ναρκωτικών ή τους φορείς και ασθενείς του AIDS. Όπως κάθε λογοτεχνικό έργο, είτε πρόκειται για µυθιστόρηµα, διήγηµα, δοκίµιο ή θεατρικό, έτσι και το νεανικό µυθιστόρηµα προσφέρει και πρέπει να προσφέρει τέρψη, ψυχαγωγία, µε µια έκφραση αισθητική απόλαυση. εν ολοκληρώνεται όµως µ αυτό η αποστολή ενός µυθιστορήµατος που απευθύνεται σε νέους ανθρώπους. Σύµφωνα µε τη Zohar Shavit (1986) ο βασικότερος παράγοντας στην εξελικτική πορεία της ΠΝΛ υπήρξε µια παιδαγωγική ιδεολογία, όπως αυτή προέκυψε µέσα από κινήµατα διανοούµενων στην Αγγλία, την Αµερική αλλά και στη Γερµανία. Με τον όρο παιδαγωγική ιδεολογία σαφώς και υποδηλώνει η Shavit τον διδακτισµό που πρέπει να εµπεριέχει ένα παιδικό ή νεανικό ανάγνωσµα. Στο ίδιο ακριβώς πράγµα αναφέρεται και ο Ewers (2000) στην προσπάθειά του να (προσδι)ορίσει την επικοινωνία που επιτελείται µέσω της ΠΝΛ, αποφεύγοντας όµως να χρησιµοποιήσει όρους όπως παιδαγωγικός ή διδακτισµός και µιλώντας αντ αυτών για ένα λογοτεχνικό µήνυµα (literarische Botschaft) που ο συγγραφέας απευθύνει στους νεαρούς αναγνώστες. Φυσικά σε καµία περίπτωση από αυτές που µελετώνται εδώ δεν πρόκειται να αντιπαρατεθούµε µε κάποιας µορφής άκρατο διδακτισµό, χαρακτηριστικό γνώρισµα άλλων εποχών- αλλά µάλλον µε µια σύγχρονη αντίληψη διδακτισµού που, χωρίς αυστηρότητα και ψόγο, καταφέρνει να προβληµατίσει, να παρακινήσει τους νεαρούς αναγνώστες στη σκέψη, να πλατύνει τους πνευµατικούς ορίζοντές τους, να συνεισφέρει στην αποδόµηση δεισιδαιµονιών και προκαταλήψεων. Ένα δεύτερο επίπεδο στο οποίο κινείται η παράλληλη ανάγνωση των έργων αποτελεί η εκτενής ανάλυση του ύφους αλλά και της χρήσης της γλώσσας σε καθένα από αυτά. Το προσωπικό ύφος αλλά και το κατεξοχήν µέσο έκφρασης του κάθε συγγραφέα, το µέσο µε το οποίο επικοινωνεί µε το αναγνωστικό του κοινό, αποκτούν ιδιαίτερη σηµασία. Και αν αυτό ισχύει για την εν γένει λογοτεχνική παραγωγή, ας αναλογιστούµε την τεράστια ευθύνη που φέρει ο συγγραφέας νεανικών αναγνωσµάτων, και δη κοινωνικών, που, απευθυνόµενος στις τρυφερές ηλικίες της εφηβείας και της νιότης, πρέπει να επιδείξει ιδιαίτερη προσοχή τόσο στον τρόπο που γράφει όσο και στη γλώσσα που χρησιµοποιεί. Η επιλογή των κατάλληλων

εκφράσεων, εικόνων και λέξεων που θα αγγίξουν τις ψυχές των νεαρών αναγνωστών και θα τις κερδίσουν είναι επίπονη εργασία, καθώς οι λάθος επιλογές µπορούν εύκολα να οδηγήσουν σε λάθος αποτελέσµατα, ιδιαίτερα όταν θίγονται ευαίσθητα κοινωνικά θέµατα. Στη συνέχεια επιχειρείται µια σύντοµη ανάλυση της επικοινωνίας που λαµβάνει χώρα µεταξύ συγγραφέων και αναγνωστών. Στο επίκεντρο της ενότητας αυτής τοποθετείται η µελέτη των επονοµαζόµενων παρακειµενικών ή εξωκειµενικών στοιχείων στα νεανικά µυθιστορήµατα, όπως αυτά αναφέρονται στη θεωρία του Ewers και αποτυπώθηκαν στο έργο του «Literatur für Kinder und Jugendliche». Το ίδιο έργο του Ewers αποτελεί τη βάση και για την τελευταία σύντοµη ενότητα που αναφέρεται στους πολλαπλούς αποδέκτες της νεανικής λογοτεχνίας. Γράφοντας ο συγγραφέας για τους νεαρούς αναγνώστες απευθύνεται ταυτόχρονα και αναπόφευκτα και σε ενήλικες αναγνώστες, που µάλιστα θα παίξουν καθοριστικό ρόλο στο αν τελικά το συγκεκριµένο έργο θα φτάσει στους τελικούς αποδέκτες του. Τούτο επιχειρείται κι εδώ: να διαπιστωθεί κατά πόσο τα τέσσερα µυθιστορήµατα που εξετάζονται, απευθύνονται πράγµατι, εκτός από το νεανικό αναγνωστικό κοινό, και σε ενήλικες αναγνώστες.

1. Το σύγχρονο εφηβικό και νεανικό µυθιστόρηµα στην Ελλάδα και στη Γερµανία 1.1 Θεµατολογία Η ΠΝΛ, όπως άλλωστε και η εν γένει λογοτεχνική παραγωγή, δεν µπορεί να µελετηθεί ανεξάρτητα από την κοινωνική, ιστορική και πολιτική περιρρέουσα ατµόσφαιρα µέσα στην οποία πραγµατώνεται. Τα γεγονότα ήσσονος ή ελάσσονος σηµασίας- που λαµβάνουν χώρα σε µια συγκεκριµένη χρονική περίοδο, οπουδήποτε ανά τον κόσµο, αφήνουν ανεξίτηλη τη σφραγίδα τους, άµεσα ή έµµεσα, στο λογοτεχνικό και γενικότερο καλλιτεχνικό γίγνεσθαι µιας ή περισσότερων περιοχών της υφηλίου. Γεγονότα ή καταστάσεις τοπικής εµβέλειας και σηµασίας που αναπόφευκτα επηρεάζουν τη γραφίδα των συγγραφέων της συγκεκριµένης περιοχής αποδεικνύονται ικανά να συµπαρασύρουν και να διαµορφώσουν και τη λογοτεχνική παραγωγή άλλων, πλησιέστερων ή πιο αποµακρυσµένων, περιοχών. Κλασικό παράδειγµα αποτελεί το ιδεολογικό κίνηµα του Ευρωπαϊκού ιαφωτισµού που ξεκινά µε την Ένδοξη Επανάσταση του 1688 στην Αγγλία και κορυφώνεται µε την έναρξη της Γαλλικής Επανάστασης το 1789 και που έθεσε ως πρωταρχικό σκοπό του τη βελτίωση του ανθρώπου και της κοινωνίας, πρεσβεύοντας την πίστη στον άνθρωπο και τη δυνατότητα βελτίωσής του καθώς και την εµπιστοσύνη στη λογική ικανότητά του 1. Αυτό λοιπόν το κίνηµα µε τους σκοπούς, τις αξίες και τα ιδανικά που υπηρετούσε, διαµόρφωσε ουσιαστικά και τη λογοτεχνική και γενικότερη καλλιτεχνική παραγωγή, προτείνοντας νέα θέµατα, νέους εκφραστικούς τρόπους ή ακόµη µια άλλη προσέγγιση των πραγµάτων, όχι µόνο της Αγγλίας ή της Γαλλίας αλλά και άλλων χωρών όπως της Ιταλίας, της Γερµανίας ή ακόµη και της υπόδουλης στους Τούρκους Ελλάδας, όπου έπεσε ο πνευµατικός σπόρος και καρποφόρησαν τα άνθη του Νεοελληνικού ιαφωτισµού. Ασφαλώς δεν φτάνουµε στο σηµείο να µιλούµε για µια ενιαία ευρωπαϊκή λογοτεχνία χωρίς ενδιάµεσα ευδιάκριτα σύνορα, αλλά είναι ακριβώς η ιδιαίτερη κοινωνικοπολιτική και ιστορική συγκυρία που αντιµετωπίζει κάθε µια χώρα τη συγκεκριµένη χρονική στιγµή εκείνη η συνιστώσα που διατηρεί ευδιάκριτα και αναλλοίωτα τα εθνικά χαρακτηριστικά της λογοτεχνικής παραγωγής κάθε χώρας. Έτσι, ενώ η Γερµανία όπως και οι υπόλοιπες δυτικοευρωπαϊκές χώρες του 17 ου και 18 ου αιώνα αφιερώνονται στην ανάπτυξη των φυσικών επιστηµών, στην καλλιέργεια των εθνικών γλωσσών και στην αναζήτηση του αρχαίου κόσµου, γεγονότα που επηρεάζουν αναµφίβολα και τη λογοτεχνία τους, στην Ελλάδα συγγραφείς και λόγιοι αγωνιούν για την αφύπνιση του 1 Propyläen Weltgeschichte Eine Universalgeschichte. Hrsg. Von Golo Mann und August Nitschke. Bd. 7: Von der Reformation zur Revolution. Berlin (1964): Propyläen Verlag. Kap.: Die europäische Aufklärung, s. 467-512.

υπόδουλου γένους και την προπαρασκευή της επανάστασης. Είναι λοιπόν τα γεγονότα που διαδραµατίζονται σε παγκόσµιο επίπεδο αλλά και οι τοπικές ιδιαιτερότητες εκείνα τα χαρακτηριστικά που επηρεάζουν και διαµορφώνουν τον εθνικό χαρακτήρα της λογοτεχνίας. Την εν γένει λογοτεχνική παραγωγή της τελευταίας 30ετίας στην Ευρώπη επηρέασαν αποφασιστικά γεγονότα παγκόσµιας εµβέλειας, ήδη από τα τέλη της δεκαετίας του 60 ενδεικτικά αξίζει να αναφερθούν: ο Μάης του 68 στη Γαλλία, η κατάκτηση του διαστήµατος, η κατάρρευση του υπαρκτού σοσιαλισµού, η ενοποίηση των δύο Γερµανιών, οι πυρηνικοί εξοπλισµοί και τα ατυχήµατα που σχετίζονται µε αυτούς, µε κορυφαία περίπτωση το Τσερνόµπιλ στα 1986, ο πόλεµος του κόλπου, τα επαναλαµβανόµενα κρούσµατα µόλυνσης του περιβάλλοντος. Όλα αυτά τα γεγονότα επηρεάζουν και την ελληνική λογοτεχνική παραγωγή, η οποία βέβαια έρχεται αντιµέτωπη και µε εγχώρια προβλήµατα και κρίσιµες εσωτερικές καταστάσεις όπως την επτάχρονη δικτατορία των συνταγµαταρχών, το δράµα του κυπριακού λαού και την εισβολή του Αττίλα στη Μεγαλόνησο, αλλά και µε κορυφαία πνευµατικά γεγονότα όπως την τελική ρύθµιση του γλωσσικού ζητήµατος το 1976 και, φυσικά, τα δύο Νόµπελ λογοτεχνίας για την Ελλάδα το 1963 και το 1979 αντίστοιχα. Το γεγονός, βέβαια, ότι τα τελευταία χρόνια η θεµατολογία της νεανικής λογοτεχνίας παρουσιάζει οµοιογένεια και οµοιοµορφία, σχεδόν σε παγκόσµιο επίπεδο, δεν θα πρέπει να ξενίζει. Κύριο χαρακτηριστικό γνώρισµα των τελευταίων δεκαετιών είναι η ραγδαία πρόοδος των νέων τεχνολογιών και των επικοινωνιακών δυνατοτήτων: η τηλεόραση, το video, το διαδίκτυο, η κινητή τηλεφωνία έχουν εισβάλλει στη ζωή του ανθρώπου, όχι µόνο στις αναπτυγµένες χώρες αλλά αργά και σταθερά και στις αναπτυσσόµενες. Η επικοινωνία και η ενηµέρωση µε τη βοήθεια της τεχνολογίας και τη δύναµη της εικόνας συντελούνται πλέον µε απίστευτη ταχύτητα, µε αποτέλεσµα τοπικά προβλήµατα να κινούν το παγκόσµιο ενδιαφέρον. εν είναι λοιπόν τυχαίο το γεγονός ότι προβλήµατα κοινωνικά, όπως για παράδειγµα η µετανάστευση ή ο ρατσισµός, ή πολιτικά, όπως ο πόλεµος ή η πυρηνική απειλή, αποτελούν πλέον παγκόσµια προβλήµατα. Κατά συνέπεια µπορεί κάποιος ορθά να ισχυριστεί πως όταν ένας έλληνας συγγραφέας της νεανικής λογοτεχνίας πραγµατεύεται στο έργο του ένα από τα παραπάνω θέµατα, παρόλο που απευθύνεται σε νεαρά ελληνόπουλα, εντούτοις δεν αποκλείει από το αναγνωστικό του κοινό τους νέους άλλων χωρών. Το ίδιο συµβαίνει και µε έναν γάλλο, ισπανό ή γερµανό συγγραφέα. εν είναι εποµένως άστοχος ο χαρακτηρισµός που διατυπώνει ο Β.. Αναγνωστόπουλος όταν

µιλά για έναν νέο κοσµοπολιτισµό της νεανικής λογοτεχνίας ο οποίος «δρα ισότιµα και τολµηρά µέσα σ έναν παγκοσµιοποιηµένο και συνεχώς µεταβαλλόµενο κόσµο» 2. Το AIDS και τα ναρκωτικά, που εξετάζονται εδώ, αποτελούν µέρος µόνο ενός ευρύτερου θεµατικού κύκλου της νεανικής µυθιστοριογραφίας, του λεγόµενου κοινωνικού. Σε αυτόν, εκτός από τα προαναφερθέντα, θίγονται θέµατα όπως ο ρατσισµός, η µετανάστευση, το διαζύγιο, η υιοθεσία, ο ρόλος των δύο φύλων και πολλά άλλα. Σύµφωνα µε τον Β.. Αναγνωστόπουλο 3 εντοπίζονται άλλοι τέσσερις θεµατικοί κύκλοι στα πλαίσια της σύγχρονης λογοτεχνικής παραγωγής για εφήβους και νέους τόσο στην Ελλάδα όσο και στην υπόλοιπη Ευρώπη: είναι α) ο πολιτικός, µε επιµέρους θέµατα τον πόλεµο και την ειρήνη, τον πυρηνικό πόλεµο, τους εξοπλισµούς, β) ο αναφερόµενος στο φυσικό περιβάλλον, µε προβληµατισµούς σχετικούς µε το οικολογικό πρόβληµα, τη ρύπανση και την προστασία του περιβάλλοντος, γ) ο τεχνολογικός, µε αναφορές στην τεχνολογία και την επιστήµη και τέλος δ) ο αναφερόµενος στην ενωµένη Ευρώπη και στη νέα οικονοµική και πολιτική πραγµατικότητα που συντελείται εντός αυτής. Η θεωρία του νέου κοσµοπολιτισµού της νεανικής λογοτεχνίας βρίσκει εφαρµογή και στα θέµατα που εξετάζονται στην παρούσα εργασία. Το AIDS και τα ναρκωτικά δεν αποτελούν ιδιαιτερότητα και δεν διεκδικούν την αποκλειστικότητα για καµία µεµονωµένη χώρα. Η απειλή του AIDS, η ενηµέρωση και η πρόληψη καθώς και το πρόβληµα των ναρκωτικών, που ολοένα και περισσότερους νέους παγιδεύει στα δίχτυα του, αποτελούν κοινή απειλή για όλους τους νέους ανθρώπους οπουδήποτε ανά τον κόσµο. Τα επιµέρους θέµατα και οι προβληµατισµοί των πέντε αυτών θεµατικών κύκλων δεν αποτελούν αποκλειστικότητα της νεανικής λογοτεχνίας ούτε φυσικά αρκούν από µόνα τους για να χαρακτηριστεί ένα µυθιστόρηµα ως νεανικό. Τα ίδια θέµατα µπορεί να πραγµατεύεται κάλλιστα και η λεγόµενη λογοτεχνία για µεγάλους. Η ειδοποιός διαφορά έγκειται στον τρόπο προσέγγισης αυτών των προβληµάτων, ο οποίος δεν παραλείπει να λάβει σοβαρά υπόψη του όλα εκείνα τα ιδιαίτερα ψυχικά και κοινωνικά χαρακτηριστικά της εφηβικής και νεανικής ηλικίας. Τα ναρκωτικά, λόγου χάρη, δεν συνιστούν αποκλειστικά ένα νεανικό πρόβληµα, διότι ο εθισµός και η εξάρτηση από αυτά µπορούν να επέλθουν και σε µεγαλύτερη ηλικία. Είναι όµως ο χαρακτήρας του νέου ανθρώπου ο πιο ασταθής και ευάλωτος, που καθιστά τον έφηβο περισσότερο επίφοβο και επιρρεπή. Για αυτόν ακριβώς το λόγο η προσέγγιση του θέµατος των ναρκωτικών θα πρέπει να έχει ως κεντρικό σηµείο αναφοράς όχι το ίδιο το πρόβληµα αλλά τον έφηβο και τον ψυχικό του κόσµο σε συνάρτηση µε το εξεταζόµενο πρόβληµα: «Το πέρασµα 2 Β.. Αναγνωστόπουλος (2004):35 3 Β.. Αναγνωστόπουλος (2004):34-35

από την εφηβεία στην ενηλικίωση, η τάση για αποµόνωση, η αυτοκαταστροφική διάθεση, η σχέση µε το άλλο φύλο, η τάση για αµφισβήτηση και ανατροπή, η αναζήτηση της ταυτότητας» 4 είναι τα ιδιαίτερα εκείνα ψυχοκοινωνικά χαρακτηριστικά του εφήβου που ο συγγραφέας του νεανικού µυθιστορήµατος, ανεξαρτήτως του θέµατος που πραγµατεύεται, θα πρέπει να έχει συνεχώς κατά νου. Συνεπώς ο έφηβος και ο ψυχικός του κόσµος είναι το κατεξοχήν κεντρικό θέµα κάθε νεανικού µυθιστορήµατος, ενώ το κατά περίπτωση εξεταζόµενο πολιτικό, κοινωνικό κ.τ.λ. πρόβληµα αποτελεί µόνο την αφορµή για να ξετυλιχτεί αυτός ακριβώς ο εσωτερικός κόσµος. Ένα επιτυχηµένο εποµένως µυθιστόρηµα θα πρέπει να δίνει στον νεαρό αναγνώστη τη δυνατότητα να αναγνωρίσει µέσα στο έργο κοµµάτια του ίδιου του τού εαυτού, εκφάνσεις της δικής του προσωπικότητας και, γιατί όχι, να ταυτιστεί µε τον πρωταγωνιστή ή µε κάποιον από τους δευτεραγωνιστές. Η στάση των ηρώων απέναντι στο θέµα που αποτέλεσε την αφορµή για την αφήγηση της ιστορίας µπορεί να οδηγήσει σε κριτική σκέψη, σε αποδοχή ή απόρριψη συµπεριφορών, σε ταύτιση µε τρόπους δράσης ή διαχωρισµό από αυτούς και, τελικά, σε µια προσωπική θεώρηση των πραγµάτων. 1.2 Το κοινωνικό νεανικό µυθιστόρηµα στην Ελλάδα Η στροφή των συγγραφέων της παιδικής και, κυρίως, της νεανικής λογοτεχνίας σε θέµατα που εντάσσονται στους προαναφερθέντες θεµατικούς κύκλους ήταν το αποτέλεσµα πολιτικών και κοινωνικών ζυµώσεων και ιστορικών εξελίξεων που έλαβαν χώρα στο µεγαλύτερο τµήµα της γηραιάς ηπείρου, κυρίως από τα τέλη της δεκαετίας του 60 και µετά. Τα µυθιστορήµατα που πραγµατεύονται τα οικολογικά προβλήµατα, την τεχνολογική ανάπτυξη, τα πολιτικά θέµατα ή ακόµη το οικονοµικό και πολιτικό γίγνεσθαι εντός της ενωµένης Ευρώπης εκδίδονται το ένα µετά το άλλο. Εκείνο όµως που, συγκριτικά µε τα άλλα είδη, παρουσιάζει τη µεγαλύτερη εκδοτική αύξηση και ταυτόχρονα κερδίζει την ευρύτερη αποδοχή των νεαρών και όχι µόνο- αναγνωστών, είναι το κοινωνικό νεανικό µυθιστόρηµα. Στον ελλαδικό χώρο η τάση αυτή καθόλου δεν διαφοροποιείται από εκείνη που επικρατεί στην υπόλοιπη Ευρώπη. Το ενδιαφέρον των ελλήνων συγγραφέων της νεανικής λογοτεχνίας για το κοινωνικό µυθιστόρηµα εκδηλώνεται έντονο κυρίως στις αρχές της δεκαετίας του 80 και κορυφώνεται στην δεκαετία του 90. Στην εξέλιξη αυτή σηµαντικό ρόλο έπαιξε το 4 Κατερίνα Γεωργοπούλου (2004):201

κοινωνικό, ιστορικό και πολιτικό πλαίσιο που, εκτός από την καθηµερινότητα των πολιτών, επηρέασε αποφασιστικά, µεταξύ των άλλων, και τη λογοτεχνική παραγωγή. Ως τα τέλη της δεκαετίας του 70 η Ελλάδα επιδίδετο σε µια προσπάθεια επεξεργασίας του πρόσφατου και απώτερου ιστορικού παρελθόντος, επιχειρώντας ταυτόχρονα να επουλώσει τις πληγές που αυτό χάραξε βαθειά στη συνείδηση όλων: έχουν παρέλθει τριάντα πέντε χρόνια από τη λήξη του Β Παγκοσµίου Πολέµου και τον τερµατισµό της φρικτής κατοχής, τριάντα χρόνια από τον εµφύλιο σπαραγµό που δίχασε τους Έλληνες και µόλις έξι χρόνια από την κατάλυση του απολυταρχικού καθεστώτος της δικτατορίας. Όλα αυτά φυσικό ήταν να αποτυπωθούν και στην καλλιτεχνική και λογοτεχνική έκφραση. Τούτα τα γεγονότα, βαθειά τυπωµένα στη συνείδηση των συγγραφέων, αφού οι περισσότεροι τα έζησαν οι ίδιοι ως νέοι, έπαιξαν καθοριστικό ρόλο στη µετέπειτα πορεία τους και επηρέασαν αποφασιστικά τόσο τη θεµατολογία όσο και τον τρόπο µε τον οποίο απευθύνονται στους νεαρούς αναγνώστες τους. Πριν αλλά και κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του 70 εκείνο που δέσποζε στο χώρο της παιδικής και νεανικής λογοτεχνίας στην Ελλάδα ήταν, κυρίως, το ιστορικό µυθιστόρηµα. Οι πληγές του πρόσφατου παρελθόντος από τη µια και η ίδρυση δύο πνευµατικών σωµατείων (της Γυναικείας Λογοτεχνικής Συντροφιάς το 1958 και του Κύκλου του Ελληνικού Παιδικού Βιβλίου στα µέσα της δεκαετίας του 60) από την άλλη, που έµελλε να παίξουν σηµαντικό ρόλο στην προώθηση και ανάπτυξη της παιδικής και νεανικής λογοτεχνίας, είχαν ως αποτέλεσµα µια αυξητική τάση στη συγγραφή βιβλίων που αντλούσαν τα θέµατά τους κυρίως από την ελληνορθόδοξη πίστη και τη βυζαντινή µεγαλοπρέπεια ( Τη υπερµάχω της Γεωργίας Ταρσούλη), την αρχαία ελληνική ιστορία ( Άγις και Κλεοµένης της Λιλής Μαυροκεφάλου), την πρόσφατη ελληνική ιστορία και τα γεγονότα του Πολυτεχνείου ( Τα γενέθλια της Ζωρζ Σαρρή, Το καπλάνι της βιτρίνας της Άλκης Ζέη). Τούτο το γεγονός διόλου δεν πρέπει να ξενίζει, αν αναλογιστεί κανείς πως η Γυναικεία Λογοτεχνική Συντροφιά, το πρώτο σωµατείο που έθεσε ως σκοπό του την προάσπιση και προώθηση του παιδικού, κυρίως, βιβλίου βραβεύοντας σε ετήσια βάση το καλύτερο, αναφέρει ρητά στην διακήρυξή της: «ως βάση των διαγωνισµών ζητούµε πράγµατα απολύτως ελληνικά και απολύτως ανθρώπινα: Αισιοδοξία και πίστη στη ζωή. Και κάτι ακόµη πιο σηµαντικό: την ελληνοποίηση του παιδικού αναγνώσµατος» 5. Η αλλοτινή όµως λαµπρή ιστορία και το προσφάτως λαβωµένο ηθικό των Ελλήνων δεν θα µπορούσε να αποτελεί εσαεί το χώρο από όπου οι συγγραφείς αντλούν τα θέµατά τους. Και αυτό γιατί τα πολιτικά, ιστορικά και κοινωνικά δεδοµένα έχουν στο µεταξύ αλλάξει. Η 5 Στο: Ν.Ε. Παπαδογιαννάκης (1991):88

µυθοπλασία που κινείται στο χώρο της ένδοξης ελληνικής ιστορίας µε τη δηµιουργία µιας φανταστικής πλοκής, που κύριο σκοπό της έχει την ηθική διαπαιδαγώγηση και τον άκρατο διδακτισµό, δεν µπορεί να αποτελεί πλέον σηµείο αναφοράς για τους σύγχρονους νέους και εφήβους. Τα νέα κοινωνικά δεδοµένα, όπως αυτά έχουν ήδη καταγραφεί, δηµιουργούν συνθήκες και καταστάσεις που επηρεάζουν άµεσα τον τρόπο ζωής, τον τρόπο σκέψης και την συµπεριφορά κυρίως των νέων ανθρώπων. Και ακριβώς αυτήν την αµφίδροµη σχέση µεταξύ των νέων και των κοινωνικών προβληµάτων και προβληµατισµών προσπαθούν από την δεκαετία του 80 και µετά να επεξεργαστούν στα έργα τους οι έλληνες συγγραφείς, στρεφόµενοι στο κοινωνικό µυθιστόρηµα. Στόχο δεν αποτελεί πλέον η µεταγραφή της ιστορίας αλλά της πραγµατικότητας 6. Αυτός ακριβώς είναι και ο λόγος που κύριο χαρακτηριστικό γνώρισµα της σύγχρονης παιδικής και νεανικής λογοτεχνίας αποτελεί η λεγόµενη ρεαλιστική φαντασία 7. Ο όρος φαντασία αναφέρεται στο χώρο της µυθοπλασίας, αφού η ιστορία κάθε µυθιστορήµατος είναι φανταστική, στηµένη, και δεν αποτελεί πιστή αντιγραφή της πραγµατικότητας. Ο όρος ρεαλιστική από την άλλη αντανακλά αυτήν ακριβώς τη µεταγραφή της πραγµατικότητας: η οικουµενικότητα των κοινωνικών προβληµάτων, οι κοινοί για όλους του νέους κίνδυνοι και απειλές, η αναζήτηση και εξεύρεση λύσεων, φιλτράρονται µέσα από την περιγραφή προσώπων και καταστάσεων και είναι ικανά να οδηγήσουν τους νεαρούς αναγνώστες σε διαφορετικούς τρόπους σκέψης, να γνωρίσουν καινούργιες συµπεριφορές και τρόπους αντιµετώπισης παρόµοιων προβληµάτων αλλά κυρίως να νιώσουν ότι τα προβλήµατα αυτά δεν αφορούν αποκλειστικά µια συγκεκριµένη χώρα ή οµάδα ανθρώπων, αλλά είναι όπως προαναφέρθηκεοικουµενικά. Αυτό είναι και το επιστέγασµα της προσπάθειας του συγγραφέα: να συνειδητοποιήσει ο νεαρός αναγνώστης ότι µοιράζεται µια κοινή µοίρα µε όλους τους νέους, και να ενισχυθεί έτσι στον προσωπικό του αγώνα για την επίλυση παρόµοιων προβληµάτων και την αντιµετώπιση παρόµοιων καταστάσεων. 1.3 Το κοινωνικό νεανικό µυθιστόρηµα στη Γερµανία Στον γερµανικό χώρο η στροφή των συγγραφέων στο κοινωνικό νεανικό µυθιστόρηµα αρχίζει να διαγράφεται έντονη µόλις από τα τέλη της δεκαετίας του 60. Τούτο δεν είναι 6 Η Τασούλα Τσιλιµένη θα πει χαρακτηριστικά: «Το κοινωνικό µυθιστόρηµα, λόγω ακριβώς της θεµατολογίας που αναπτύσσει και της φύσης του, παρουσιάζει ιδιαίτερη ανάπτυξη την τελευταία 20ετία. Οι συγγραφείς, προκειµένου να προετοιµάσουν τον αναγνώστη για τα οικουµενικά κοινωνικά θέµατα, επιδίδονται σε µυθοπλασία µεταγράφοντας την πραγµατικότητα». Εισαγωγή στο έργο Το σύγχρονο παιδικό και νεανικό µυθιστόρηµα, 2004, σελ. 18. 7 Contemporary fiction ή realistic fiction, Στο: Μ. Κανατσούλη (1996):49

διόλου παράξενο αν αναλογιστεί κανείς πως οι προηγούµενες δύο δεκαετίες τίποτα το ιδιαίτερο δεν έχουν να επιδείξουν ως προς την παραγωγή έργων για νέους και εφήβους. Η λογοτεχνική παραγωγή για παιδιά και νέους, που κατά τη διάρκεια της κυριαρχίας του ναζισµού σφοδρά λογοκρίθηκε και µάλιστα καταβλήθηκαν και οργανωµένες προσπάθειες να υπηρετήσει αποκλειστικά τα εθνικοσοσιαλιστικά ιδεώδη του καθεστώτος, όπως για παράδειγµα θέλησε να τα επιβάλλει ο Bernhard Rust (υπουργός Παιδείας), µπόρεσε κατά τη διάρκεια του Β Παγκοσµίου Πολέµου να συνεχιστεί έστω και υποτυπωδώς- χάρη στις προσπάθειες συγγραφέων που εξακολουθούσαν να ζουν στη Γερµανία και κατάφεραν να ξεφύγουν από τα γρανάζια της λογοκρισίας όπως ο E. Kästner ή ο J. Korczak- αλλά και άλλων που κατέφυγαν στο εξωτερικό όπως ο K. Held ή η E. Mann. Μια νέα ώθηση στην παραγωγή και εξάπλωση παιδικών και νεανικών λογοτεχνικών αναγνωσµάτων δίνεται το 1948, χρονιά της νοµισµατικής µεταρρύθµισης στη Γερµανία. Βέβαια στη δεδοµένη χρονική συγκυρία, που η ανασφάλεια του παρόντος αλλά και η αβεβαιότητα για το µέλλον βιώνονται στον ύψιστο βαθµό, λογικό είναι και η λογοτεχνία να επιστρέφει στο αδιαµφισβήτητα καλύτερο παρελθόν που το γερµανικό έθνος γνώρισε µέχρι το 1933. Συνέπεια αυτής της τάσης είναι η ανατύπωση γνωστών και κλασικών έργων γερµανικών και ξένων- που σφράγισαν την ΠΝΛ µέχρι την άνοδο του Αδόλφου Χίτλερ στην εξουσία. Έτσι επανεκδίδονται τα παραµύθια των αδερφών Grimm, η Heidi της Johanna Spyri, το νησί των θησαυρών του Stevenson, το Winnetou του Karl May. Και ενώ η δεκαετία του 40 φεύγει µε έντονο το αίσθηµα της επιστροφής στο ένδοξο παρελθόν, η νέα δεκαετία του 50 φέρνει ριζικές αλλαγές στο χώρο της ΠΝΛ, αλλαγές όµως που περισσότερο φαίνεται να φιµώνουν ή να περιορίζουν εκφραστικά τον συγγραφέα και λιγότερο να δίνουν έναν σύγχρονο και ανανεωτικό αέρα στη λογοτεχνική παραγωγή. Η ηθική διαπαιδαγώγηση των νέων συνιστά πλέον την αποκλειστική λειτουργία που η νεανική λογοτεχνία πρέπει να επιτελεί και µάλιστα τούτο επιβάλλεται και µε νόµο που ψηφίζει το 1953 η επίσηµη Πολιτεία 8. Αλλά και η επονοµαζόµενη Schmutz und Schund-Debatte, από την οποία προέκυψαν οι βασικές αρχές της νέας αυτής ηθικοπλαστικής τάσης στην ΠΝΛ 9, είναι αδιάψευστος µάρτυρας του γενικότερου κλίµατος στη λογοτεχνική παραγωγή της δεκαετίας 8 Πρόκειται για το περίφηµο Gesetz zur Verbreitung jugendgefährdender Schriften. 9 Να πως περιγράφουν οι Steinz/Weinmann τα κύρια χαρακτηριστικά γνωρίσµατα της επονοµαζόµενης Schmutz und Schund-Debatte : Auch wenn sich die Debatte zuvörderst gegen die massenhaft verbreiteten Comics und Heftchenromane richtete, war die Absicht unverkennbar, den konservativen Geist der Adenauer-Ära im Lektüreangebot für jugendliche Leser zu verankern, was seitens der meisten Autorinnen und Autoren geleistet worden ist. So entstand eine Jugendliteratur, die sich intentional als Teil der Erziehungslehre begriff und die zwischen Literatur, Psychologie und Pädagogik stand, was ästhetische Innovationen zunächst nicht zuließ. Από το άρθρο : Kinder- und Jugendliteratur der Bundesrepublik nach 1945, σελ. 111 που βρίσκεται στο έργο Taschebuch der Kinder- und Jugendliteratur, Bd.1 (2000)

του 50. Κυριότερα δείγµατα γραφής αυτού του νέου κλίµατος αποτελούν το µυθιστόρηµα der goldene Schleier (1955) της Alberta Rommel, το βιβλίο Lauter junge Leute (1959) της Rosemarie Harbert και το έργο Die Töchter (1960) της Eva Rechlin. Το ενδιαφέρον της γερµανικής νεανικής λογοτεχνίας για θέµατα πολιτικά, τεχνολογικά, περιβαλλοντικά και κοινωνικά θα εκδηλωθεί έντονο στα τέλη της δεκαετίας του 60, αφού προηγουµένως έχουν ολοκληρωθεί το φοιτητικό κίνηµα (Studentenbewegung) από τη µια αλλά και ο εγκαινιασµός µιας σειράς µεταρρυθµίσεων από την άλλη, µεταρρυθµίσεων που προέκυψαν από την συνύπαρξη των σοσιαλδηµοκρατών και των φιλελευθέρων (Sozialdemokraten und Liberale) στο τιµόνι της διακυβέρνησης της Γερµανίας 10. Τότε είναι που αρχίζει να διαγράφεται και µια αλλαγή σχετική µε την παιδαγωγική αντιµετώπιση των νέων που θα έχει σηµαντικό αντίκτυπο και στη λογοτεχνική παραγωγή. Οι βασικές αρχές της µέχρι τότε ισχύουσας αντίληψης για την ηθική διαπαιδαγώγηση των νέων, δηλαδή η υπακοή, η τάξη και η καθαρότητα, αντικαθίστανται πλέον από τις αρχές της αυτοεκτίµησης, της κριτικής σκέψης και της ικανότητας επιβολής 11. Οι νέοι δεν αντιµετωπίζονται πλέον ως ξεχωριστή και αποµονωµένη κοινωνική οµάδα αλλά θεωρούνται ισάξιοι και ισότιµοι των ενηλίκων, ικανοί να έρθουν αντιµέτωποι µε τα σύγχρονα προβλήµατα που αφορούν όλους τους ανθρώπους, ανεξαρτήτως φύλου, ηλικίας ή καταγωγής, να τα κατανοήσουν αλλά και να προτείνουν τρόπους για την επίλυσή τους. Τα αποτελέσµατα αυτής της αλλαγής, που καταγράφεται ιστορικά ως Νέος ιαφωτισµός 12, µε κυριότερο χαρακτηριστικό γνώρισµα την µεταρρύθµιση στο εκπαιδευτικό σύστηµα προπάντων µε την διεύρυνση των γυµνασιακών και πανεπιστηµιακών σπουδών- που σαν επακόλουθο είχε µια γενικότερη άνοδο του µορφωτικού επιπέδου 13, γίνονται περισσότερο εµφανή από τις αρχές της δεκαετίας του 70, όταν πλέον αρχίζουν να εκδίδονται βιβλία χωρίς ταµπού, βιβλία που θίγουν θέµατα όπως τα ναρκωτικά (Christiane F.: Wir Kinder vom Bahnhof Zoo, 1979), τη νεανική εγκληµατικότητα (Max von der Grün: Vorstadtkrokodile, 1976), τη ζωή στα ιδρύµατα (H-G Noak: Rolltreppe abwärts, 1970), ενώ από τη δεκαετία του 80 και µετά η νεανική λογοτεχνία επηρεάζεται κυρίως από το φόβο για την καταστροφή του περιβάλλοντος και την ατοµική-πυρηνική απειλή (Gudrun Pausewang: Die Kinder von Schewenborn, 1983). Το ένα µετά το άλλο εκδίδονται έργα που µε τρόπο κριτικό και διαφωτιστικό θίγουν κοινωνικά και πολιτικά προβλήµατα, όπως τη σεξουαλική κακοποίηση, τις αρρώστιες, το θάνατο, την ανεργία, τη βία, τον ρατσισµό κ.α. 10 Isa Schikorsky (2003): 152 11 Isa Schikorsky (2003) :152. 12 Isa Schikorsky (2003) :152 κ.ε. 13 Wild (1990): 343

1.4 Η επιλογή των θεµάτων Όλη η παλέτα των θεµάτων µε τα οποία καταγίνεται η σύγχρονη νεανική λογοτεχνία προσφέρει πρόσφορο έδαφος για µια παράλληλη µελέτη των τάσεων που αναπτύσσονται σε δύο ή περισσότερες εθνικές λογοτεχνίες. Τα κοινωνικά και πολιτικά προβλήµατα, η σχέση του σύγχρονου ανθρώπου µε την τεχνολογία και το περιβάλλον αποτελούν εξίσου σηµαντικά θέµατα που µπορούν να µελετηθούν στο πλαίσιο µιας συγκριτικής προσέγγισης. Το AIDS και τα ναρκωτικά ως κοινωνικά προβλήµατα τοποθετούνται ως θεµατικοί άξονες στο επίκεντρο της παρούσης µελέτης για δύο κυρίως λόγους: ο πρώτος είναι καθαρά πρακτικός, διότι είναι φύσει αδύνατο να ερευνηθεί στα στενά πλαίσια ενός τέτοιου εγχειρήµατος όλη η θεµατική γκάµα του σύγχρονου νεανικού µυθιστορήµατος και µάλιστα σε δύο διαφορετικές λογοτεχνικές κουλτούρες. Ο δεύτερος λόγος συνίσταται σε µια καθαρά υποκειµενική από πλευράς του εκπονήσαντος το παρόν εκπόνηµα ιεράρχηση και αξιολόγηση της συγκεκριµένης θεµατικής ενότητας των κοινωνικών προβληµάτων και των δύο επιµέρους θεµάτων ως των πιο αντιπροσωπευτικών για την απήχηση και επιρροή τους στον ψυχικό κόσµο των εφήβων. Αναµφισβήτητα η ιστορία ενός παιδιού χωρισµένων γονέων ή η οικολογική καταστροφή που συντελείται σε κάποια γωνιά του πλανήτη µπορούν να αναδειχτούν σε εξίσου σηµαντικά θέµατα µέσα από ένα νεανικό µυθιστόρηµα. Η αρρώστια όµως και ο σκληρός κόσµος των ναρκωτικών είναι από εκείνα τα θέµατα που µπορούν ευκολότερα να προσωποποιηθούν και που σε καθηµερινή βάση αφορούν ή ενδέχεται να αφορούν κάποια στιγµή όλους είτε µέσα από προσωπικά βιώµατα είτε έξωθεν, από βιώµατα και µαρτυρίες συγγενικών, φιλικών και οικείων προσώπων. Βέβαια δεν είναι το κυρίως θέµα ενός νεανικού µυθιστορήµατος, όπως εξάλλου συµβαίνει γενικότερα στη Λογοτεχνία, αυτό που κερδίζει µόνο του την αποκλειστική εύνοια και προσοχή του συγγραφέα και κατά συνέπεια του αναγνώστη. Περαιτέρω θέµατα θίγονται και αναλύονται σε συνάρτηση πάντα µε τον κεντρικό θεµατικό άξονα. Το ίδιο συµβαίνει και µε τα κοινωνικά θέµατα που επιλέχτηκαν εδώ µε επίκεντρο την ασθένεια του AIDS εξετάζονται και αναλύονται µια σειρά άλλων θεµάτων και επιµέρους προβληµατισµών όπως η σεξουαλικότητα και η σηµασία της ασφαλούς ερωτικής πράξης, ο φόβος και η ανασφάλεια που πηγάζουν από την µόλυνση από την αρρώστια ή απλά την υποψία µόλυνσης από αυτήν, ο κοινωνικός αποκλεισµός κ.α. Ενώ µε αφορµή το θέµα των ναρκωτικών προβάλλουν στο προσκήνιο θέµατα όπως η φιλία, η εφηβεία γενικότερα, η εξάρτηση, η εγκληµατικότητα κ.α.

1.5 Η επιλογή των έργων Τα κριτήρια της επιλογής των έργων που εξετάζονται εδώ είναι κυρίως δύο: Έπρεπε πρώτον να πρόκειται για σύγχρονα νεανικά µυθιστορήµατα. Ως εκ τούτου η αναζήτησή τους έγινε στα πλαίσια των τελευταίων τριών δεκαετιών, µε το παλαιότερο από αυτά να έχει γραφεί το 1981 («Στο τσιµεντένιο δάσος») και το πιο πρόσφατο το 2006(«Warten aufs Leben»). Ένα δεύτερο κριτήριο συνιστούν από κοινού η αναγνωρισιµότητα των συγγραφέων από τη µια και η απήχηση που είχαν και έχουν τα συγκεκριµένα έργα στον ελλαδικό και γερµανικό χώρο αντίστοιχα από την άλλη. Για τη θεµατική ενότητα του AIDS επιλέχτηκε ως εκπρόσωπος της ελληνικής νεανικής λογοτεχνίας το µυθιστόρηµα «Το αυγό της έχιδνας» της Λίτσας Ψαραύτη, γραµµένο το 1990, ενώ από τον γερµανικό χώρο το έργο «Warten aufs Leben» του Thomas Kastura, γραµµένο το 2006. Η Λίτσα Ψαραύτη δεν χρήζει ιδιαίτερων συστάσεων. Πρόκειται για µια καταξιωµένη συγγραφέα στο χώρο του παιδικού και νεανικού βιβλίου µε τριάντα περίπου, ως τώρα, βιβλία στο ενεργητικό της. Πολυβραβευµένη και υποψήφια το έτος 2000 για το βραβείο Hans Cristian Andersen, το αποκαλούµενο και Νόµπελ της παιδικής λογοτεχνίας. Το ίδιο το βιβλίο «Το αυγό της έχιδνας» απέσπασε τον έπαινο της Ακαδηµίας Αθηνών. Ο Thomas Kastura είναι ένας ελεύθερος και σχετικά νέος συγγραφέας που ασχολείται κυρίως µε τη συγγραφή αστυνοµικών µυθιστορηµάτων, πραγµατειών και µυθιστορηµάτων για ενηλίκους. Το «Warten aufs Leben» είναι το πρώτο του βιβλίο για νέους, το οποίο γνώρισε µεγάλη απήχηση και έτυχε ευρείας αποδοχής από το νεανικό, και όχι µόνο, αναγνωστικό κοινό. Το έργο έχει ενταχθεί σε σχολικά προγράµµατα διδασκαλίας και ο εκδοτικός οίκος cbt εκδίδει και συµπληρωµατικό υλικό (schulbegleitende Unterrichtshilfen), ενώ ο ίδιος ο συγγραφέας εξακολουθεί ακόµη και σήµερα να δίνει διαλέξεις σε σχολεία µε αντικείµενο το συγκεκριµένο βιβλίο. Για τη θεµατική ενότητα των Ναρκωτικών έχουν επιλεγεί τα έργα «Στο τσιµεντένιο δάσος» της Λότης Πέτροβιτς-Ανδρουτσοπούλου, γραµµένο το 1981 και «Cold Turkey» της Angelika Mechtel, γραµµένο το 1992. Η Λότη Πέτροβιτς-Ανδρουτσοπούλου αποτελεί ξεχωριστή παρουσία στο χώρο του παιδικού και νεανικού βιβλίου, µε εξαιρετικά πλούσιο και πολυδιάστατο έργο. Έχει γράψει περί τα πενήντα µυθιστορήµατα για παιδιά και νέους, τρεις συλλογές διηγηµάτων για µεγάλους καθώς και πέντε θεωρητικά βιβλία για την ΠΝΛ. Πολυβραβευµένη, υπήρξε δύο φορές (1994 και 2010) υποψήφια και για το βραβείο Hans Cristian Andersen. Τη µεγάλη απήχηση του έργου της «Στο τσιµεντένιο δάσος» επιβεβαιώνει το γεγονός πως το 2009 το βιβλίο έκανε την πεντηκοστή τέταρτη επανατύπωσή του.

Η Angelika Mechtel υπήρξε µια πολύ γνωστή και καταξιωµένη γερµανίδα συγγραφέας που ασχολήθηκε µε όλα, σχεδόν, τα είδη του γραπτού λόγου: ποίηση, διήγηµα, µυθιστόρηµα, δοκίµιο, παιδικό και νεανικό βιβλίο. Έγραφε για παιδιά και νέους από το 1975 και υπήρξε επίσης πολυβραβευµένη. Και το βιβλίο «Cold Turkey» είναι ενταγµένο σε προγράµµατα διδασκαλίας των γερµανικών σχολείων, ενώ από τον εκδοτικό οίκο Ravensburger κυκλοφορεί και συνοδευτικό υλικό (Materialien zur Unterrichtspraxis) για τη χρήση του έργου ως διδακτικού βιβλίου.

2. Πρώτη θεµατική ενότητα (AIDS) Σε µια εµπεριστατωµένη σχετικά µε την ασθένεια του AIDS µελέτη η Susan Sontag θα πει χαρακτηριστικά: Στην περίπτωση του AIDS, η ντροπή συνδέεται µ έναν καταλογισµό ενοχής και το σκάνδαλο δεν παραµένει καθόλου κρυφό Οι περισσότεροι απ όσους έχουν AIDS ξέρουν (ή νοµίζουν πως ξέρουν) πώς το κόλλησαν. εν είναι κάποια µυστηριώδης µόλυνση που µοιάζει να χτυπάει στην τύχη. Πράγµατι, το να έχει κανείς AIDS σηµαίνει ακριβώς ότι, στην πλειονότητα των µέχρι σήµερα περιπτώσεων, αποκαλύπτεται πως ανήκει σε µια ορισµένη «οµάδα κινδύνου», σε µια κοινότητα παριών. Η νόσος αποκαλύπτει ξαφνικά µια ταυτότητα του ατόµου η οποία πιθανόν να είχε παραµείνει κρυφή από τους γείτονες, από τους συναδέλφους, από την οικογένεια και τους φίλους» 14. Από την εµφάνιση του AIDS στα τέλη της δεκαετίας του 80 θεωρήθηκε, και µάλιστα καταβλήθηκε και προσπάθεια να τεκµηριωθεί και επιστηµονικά, πως η νόσος αυτή αφορά µόνο συγκεκριµένες οµάδες του πληθυσµού, από τις οποίες υψηλότερα σε µια κλίµακα επικινδυνότητας βρίσκονταν οι οµοφυλόφιλοι και οι ναρκοµανείς. Τούτη η εσφαλµένη αντίληψη εξακολουθεί, δυστυχώς, να βρίσκει υποστηρικτές ακόµη και σήµερα. Από την άλλη µεριά το AIDS, όπως και πολλές άλλες αρρώστιες µε κυριότερη τον καρκίνο, είναι µια ασθένεια που, µε βάση τουλάχιστο τα µέχρι σήµερα δεδοµένα, αργά ή γρήγορα οδηγεί στο θάνατο. Κι όχι µόνο αυτό πριν επέλθει το µοιραίο, η ασθένεια καταρρακώνει τον πάσχοντα, τον αποκτηνώνει, αφαιρώντας από πάνω του καθετί που µαρτυρά µια ανθρώπινη και αξιοπρεπή υπόσταση. Η διαφορά όµως του καρκίνου µε το AIDS, σύµφωνα πάντοτε µε την κρατούσα αντίληψη, έγκειται στο ότι ο µεν πρώτος χτυπά αδιακρίτως, ενώ το AIDS στοχευµένα µόνο συγκεκριµένες οµάδες. Ασχέτως πώς µολύνθηκε κάποιος από AIDS τούτη η ασθένεια στιγµατίζει τον άνθρωπο. Γι αυτόν ακριβώς το λόγο η Sontag αποκαλεί το AIDS µια ασθένεια που γεννά αισθήµατα ντροπής, γι αυτό και πολλές φορές αποτελεί µυστικό, όχι όµως για τον πάσχοντα. Μια διάγνωση καρκίνου συχνά κρυβόταν από τους πάσχοντες εκ µέρους των οικογενειών τους, µια διάγνωση AIDS κρύβεται εξίσου, τουλάχιστον, συχνά εκ µέρους των πασχόντων από τις οικογένειές τους 15. ύο περιπτώσεις νεαρών ατόµων που έρχονται αντιµέτωποι µε τη φοβερή αυτή ασθένεια θα γνωρίσουµε στη συνέχεια µέσα από τις σελίδες δύο σύγχρονων νεανικών µυθιστορηµάτων. Η αντιµετώπιση της ασθένειας, οι αντιδράσεις των πρωταγωνιστών αλλά και του οικογενειακού και κοινωνικού περίγυρου, τα αισθήµατα ενοχής, ντροπής, φόβου και αγωνίας που 14 Susan Sontag (1991): 119 15 Susan Sontag (1991): 130

ανακύπτουν, όλα αυτά τοποθετούνται στο επίκεντρο µιας παράλληλης ανάγνωσης και µελέτης των δύο έργων. 2.1 «Το αυγό της έχιδνας» 2.1.1 Γενικά χαρακτηριστικά γνωρίσµατα του έργου Στην περίπτωση του µυθιστορήµατος «Το αυγό της έχιδνας» της Λίτσας Ψαραύτη έχουµε να κάνουµε µε ένα µυθοπλαστικό κείµενο δοσµένο σε πρωτοπρόσωπη αφήγηση, το οποίο τείνει να εξελιχτεί σ ένα ψυχογράφηµα του πρωταγωνιστή που και εδώ είναι το εκπληκτικό στην προκειµένη περίπτωση- στήνει και συντάσσει ο ίδιος ο πρωταγωνιστής φαίνεται εξάλλου να ταυτίζεται µε τον αφηγητή. Η ύπαρξη από τη µία πλευρά ενός Εγώ ως αφηγητή που διηγείται το κείµενο και από την άλλη πλευρά ενός Εγώ ως µυθιστορηµατικού χαρακτήρα, καταµαρτυρεί µια διττή υπόσταση η οποία αποδίδεται στο νεαρό ήρωα, τον Στέφανο. Μέσα από την πρωτοπρόσωπη αφήγηση µε εσωτερική σταθερή εστίαση 16 (αφού σε καµία περίπτωση δεν εγκαταλείπεται η οπτική γωνία του νεαρού Στέφανου) γινόµαστε, ως αποδέκτες της αφήγησης, κοινωνοί της ιστορίας του νεαρού πρωταγωνιστή, µοιραζόµαστε τις αγωνίες του: Ξύπνησα µούσκεµα στον ιδρώτα. Το κορµί µου είχε αφήσει υγρά σηµάδια πάνω στο κατωσέντονο και στη γούβα που έκανε το µαξιλάρι. Έτρεµα. Ίσως να είχα πυρετό. Σκέφτηκα να ξαναπέσω στο κρεβάτι µέχρι να καταλαγιάσουν οι χτύποι της καρδιάς µου. Μια υποψία, µαχαίρι κοφτερό, φώλιασε στο µυαλό µου. Μήπως άρχιζε η αρρώστια; 17 Η πρωτοπρόσωπη αφήγηση δίνει την ευκαιρία στον αφηγητή να διεξάγει συχνά εσωτερικούς µονολόγους. Μέσω αυτών αποτυπώνεται στο µέγιστο βαθµό κυρίως η έξαρση των συναισθηµάτων του. Σε στιγµές µοναξιάς, αυτοσυγκέντρωσης και συνοµιλίας µε τον εαυτό του βρίσκει ο αφηγητής την ευκαιρία να (ξανα)αισθανθεί και να οµολογήσει όσα δεν µπορεί ή φοβάται να εκφράσει στα αρκετά διαλογικά µέρη που διανθίζουν το κείµενο. Είναι χαρακτηριστικός ο µονόλογος που παρατίθεται µε τρόπο λυρικό, ωσάν τα λόγια και οι σκέψεις του αφηγητή να βγαίνουν από το στόµα των αστεριών, και όλα αυτά την ώρα που οδηγώντας µε ιλιγγιώδη ταχύτητα τη µηχανή του, σκέψεις αυτοκτονίας τού τριβελίζουν το µυαλό: 16 Genette (1972): 261 17 Το αυγό, σελ. 28-29

Αµέτρητα αστέρια από τα τρίσβαθα του απείρου µού έγνεφαν, έλα κοντά µας, πέταξε Θα νιώσεις απέραντη χαρά. Έλα, προτού η αρρώστια σε καταβάλει και σε εξευτελίσει, πριν γνωρίσεις τη µοναξιά, την περιφρόνηση, τον αργό θάνατο Ένα ελάχιστο στρίψιµο στο τιµόνι και όλα θα τελειώσουν αστραπιαία και ανώδυνα 18. Αναφορικά µε τον αφηγηµατικό χρόνο στο «Το αυγό της έχιδνας» κυριότερο γνώρισµά του είναι ότι αυτός είναι διάστικτος από τις λεγόµενες αναχρονίες που ο Genette ορίζει ως τις διάφορες µορφές δυσαρµονίας ανάµεσα στην τάξη της ιστορίας και σ αυτήν της αφήγησης 19. Τούτο δεν σηµαίνει άλλο παρά το ότι η σειρά των γεγονότων της ιστορίας δεν ταυτίζεται µε τη σειρά µε την οποία τα ίδια γεγονότα παρατίθενται στην αφήγηση. Και η αναχρονία που κυρίως επικρατεί στο µυθιστόρηµα της Λίτσας Ψαραύτη είναι αυτή της ανάληψης που ορίζεται από τον Genette ως κάθε εκ των υστέρων ανάκληση ενός συµβάντος προγενέστερου του σηµείου που βρισκόµαστε 20. 2.1.2 Η ανάγνωση του έργου «Το αυγό της έχιδνας» Αυτό που κυρίως προβάλλεται µέσα από την ανάγνωση του έργου «Το αυγό της έχιδνας» είναι ο άστατος εσωτερικός κόσµος του πρωταγωνιστή και ειδικότερα οι φόβοι του, όπως τότε που βρέθηκε στο θάλαµο του νοσοκοµείου όπου νοσηλεύονταν οι ασθενείς µε AIDS, αφού προηγουµένως είχε πληροφορηθεί πως και ο ίδιος είναι φορέας: Πάνω στα ζαρωµένα σεντόνια ήταν ξαπλωµένος ένας άντρας, αν µπορούσες να πεις έτσι εκείνο το ζωντανό σκελετό που ήταν κουλουριασµένος στη στάση που έχει το έµβρυο στην κοιλιά της µάνας του Το πρόσωπό του σουρωµένο σαν σταφίδα, τα χείλια του µαβιά, στεγνά, τα µάτια στεφανωµένα µε µαύρους κύκλους Τον κοίταζα κι εγώ µαρµαρωµένος Έτσι, λοιπόν, έρχεται το τέλος. Βασανιστικό, οδυνηρό, µέσα σ ένα δωµάτιο αποµονωµένο, µε µια νοσοκόµα αποστειρωµένη, χωρίς κανένα πρόσωπο φιλικό, χωρίς καµιά τρυφερή κουβέντα, ένα χάδι 21 ή οι προβληµατισµοί του, οι σχετικοί µε την αποδοχή της κατάστασής του από τον ίδιο αλλά και τις πιθανές αντιδράσεις των δικών του ανθρώπων σε περίπτωση που τους αποκαλύψει τη φριχτή αλήθεια: εν µπορώ, χρειάζοµαι χρόνο. Θέλω να το χωνέψω εγώ πρώτα, να συµφιλιωθώ µε την αρρώστια. εν αντέχω να ανοίξω κι άλλον πόλεµο, να αντιµετωπίσω τις υστερίες της αδερφής µου, τις εκρήξεις του πατέρα µου, την απελπισία της µάνας µου. Καταλαβαίνεις τι θα γίνεται 18 Το αυγό, σελ. 21-22 19 Genette (1972):96 20 Genette (1972):100 21 Το αυγό, σελ. 52-53

κάθε φορά που θα συναχώνοµαι; Όταν θα µε πιάνει γρίππη; Άσε πια το καθηµερινό κυνηγητό, γιατί έβηξες;, µην κουράζεσαι, µην ιδρώνεις, τρώγε να είσαι δυναµωµένος. Αν µπορούσε, η µάνα µου θα έφτιαχνε µια γυάλα για να µε κλείσει µέσα 22 ενώ σε άλλο σηµείο της αφήγησης, έχοντας φέρει στη θύµησή του τον παππού που δεν ζει πια, και σαν ο παππούς να του έχει απευθύνει το λόγο, µονολογεί σκεπτόµενος τη ζωή και το θάνατο: Είχες άδικο παππού. ε χρειάστηκε να µεγαλώσω πολύ για να καταλάβω πόσο άγριος είναι ο θάνατος, πόσο εξευτελίζει και ταπεινώνει τον άνθρωπο, κανένας δε θέλει εκείνη την άλλη ζωή, την αιώνια, γιατί δεν την ξέρει και τροµάζει, αυτή εδώ θέλει, την πρόσκαιρη, να τη ζήσει και να τη χαρεί 23. Στο µεγαλύτερο µέρος της η διήγηση περιλαµβάνει τα κυρίως γεγονότα της ιστορίας που δεν είναι άλλα από την αποκάλυψη της φρικτής αλήθειας ότι ο Στέφανος είναι φορέας του AIDS, τις επιπτώσεις που αυτή έχει σε επίπεδο κοινωνικό και ψυχολογικό, καθώς και τις ανησυχίες και τους φόβους του νεαρού πρωταγωνιστή. Παρατίθενται επίσης γεγονότα που αφορούν στα παιδικά χρόνια του νεαρού πρωταγωνιστή στο νησί, µε τις µυρουδιές από την κουζίνα της γιαγιάς ή τα παιχνίδια µε τον παππού, στη ζωή στο σπίτι µε τον αυστηρό πατέρα και µια µητέρα που ενδιαφέρεται περισσότερο για την κοσµική ζωή παρά για το σπίτι της. Πρόκειται εδώ για επιµέρους αναφορές που ενσωµατώνονται στην πλοκή της κυρίως ιστορίας, χωρίς φυσικά να αποτελούν ξένα σώµατα αλλά, αντιθέτως, δένουν αρµονικά µε το περιεχόµενο της ιστορίας αυτής καθαυτής. Υπάρχουν τέλος και οι δύο επιστολές του νεαρού αφηγητή προς το νεαρότερο αδερφό του Αργύρη, όπου στη µεν πρώτη επεξηγεί τις συνθήκες και τους λόγους που τον οδήγησαν στο να αφηγηθεί αυτή την ιστορία, στη δε δεύτερη, µετά από τρία χρόνια ψυχικής αστάθειας και συναισθηµατικών εξάρσεων, φαίνεται να έχει καταλήξει σε συµφιλίωση µε την ασθένειά του, να έχει φιλοσοφήσει σε βάθος την όλη κατάσταση, να είναι έτοιµος να µιλήσει ανοιχτά σε όλους για το πρόβληµά του, µα, κυρίως, να ζήσει πια τη ζωή του ως φυσιολογικός άνθρωπος. Πρόκειται για τα µοναδικά αποσπάσµατα του βιβλίου που, γραµµένα σε πλάγια γραφή, ονοµατίζουν τον αποδέκτη τους, τον Αργύρη, και άρα λοιπόν αφορούν µόνο αυτόν. Στους αναγνώστες-αποδέκτες της αφήγησης χρησιµεύουν µόνο για να αιτιολογήσουν το γιατί ο Στέφανος διηγείται τούτη την ιστορία. Ενώ η κυρίως ιστορία, η αποκάλυψη δηλαδή ότι ο Στέφανος είναι φορέας του AIDS, ξεκινά να παρατίθεται στα µισά του δεύτερου κεφαλαίου, είναι ολόκληρο το πρώτο κεφάλαιο 22 Το αυγό, σελ. 99 23 Το αυγό, σελ. 65

αφιερωµένο στον φίλο τού πρωταγωνιστή, τον Αλέκο, τη γνωριµία τους όταν κι οι δυο τους ήταν δώδεκα χρόνων, τις σεξουαλικές τους αναζητήσεις την πρώτη φορά που επισκέφθηκαν µια ιερόδουλη για να τους µυήσει στα µυστικά του έρωτα. Και ήταν το ατύχηµα του Αλέκου που οδήγησε τον Στέφανο να δώσει αίµα για τον φίλο του, και δόθηκε έτσι το λάκτισµα στην ανέµη που άρχισε να ξετυλίγει την κόκκινη κλωστή της ιστορίας. Μια δεύτερη σηµαντική ανάληψη αποτελεί η αναπόληση της εκδροµής του Στέφανου στη Ρόδο ως µαθητής της δευτέρας Λυκείου. Ένα ταξίδι που έµελλε να παίξει καθοριστικό ρόλο στη ζωή του καθώς εκεί γνώρισε την αιθέρια σκανδιναβική ύπαρξη, την Κέρστιν, µε το παράξενο κόσµηµα στο λαιµό, το αυγό του φιδιού, όπως το ονόµαζε η ίδια, µεγαλύτερη στην ηλικία, µε την οποία ξέφρενα απόλαυσε τον έρωτα, µια πράξη που, όπως αποδείχτηκε αργότερα, απέβηκε µοιραία. Με παρόµοιο τρόπο ο νεαρός αφηγητής επιστρέφει συχνά στο παρελθόν, κάτι που κάνει πιο έντονη τη σκληρότητα του παρόντος και την αβεβαιότητα του µέλλοντος, ανακαλώντας µνήµες που, φαινοµενικά τουλάχιστο, έχουν θαφτεί στο χρονοντούλαπο της ιστορίας. Η σκηνή που ο πεντάχρονος Στέφανος µαθαίνει από τον πατέρα του να κάνει ποδήλατο: Όταν έκλεισα τα πέντε, µου αγόρασε το πρώτο µου ποδήλατο. Με βοηθούσε να καθίσω καλά πάνω στη σέλα, µε κρατούσε από τη µέση κι εγώ ένιωθα τα δυνατά χέρια του γύρω µου και δεν φοβόµουνα.κι όταν άρχισα να γυρίζω γρήγορα τα πεντάλ και στάθηκα γερά πάνω στο ποδήλατο, αποµακρύνθηκε από κοντά µου κι εγώ έφυγα από τη δική του προστασία θριαµβευτικά 24 είναι ενδεικτική της απόστασης που ακόµη και σήµερα χωρίζει το νεαρό πρωταγωνιστή από τον αυστηρό πατέρα, διακεκριµένο δικηγόρο και φιλόδοξο πολιτικό, που πάντα προσπαθούσε να επιβάλλει στο γιο το δικό του θέληµα και κατέκρινε κάθε επιλογή και πράξη που δεν συµφωνούσε µε τις αρχές και τα πιστεύω του. Μόνο η θύµηση του παππού τον γαληνεύει και του δίνει κουράγιο. Αν ζούσε ο παππούς θα έβρισκε τον τρόπο να τον παρηγορήσει, να τον συµβουλεύσει, να τον καθοδηγήσει, να του αλαφρώσει την ψυχή από το τεράστιο βάρος που τόσο πρόωρα δέχτηκε πάνω της, γιατί όπως και ο ίδιος ο αφηγητής οµολογεί:.η αγκαλιά σου ήταν ένα σίγουρο καταφύγιο, τ αυλακωµένα χέρια σου ήξεραν να χαϊδεύουν και να µερώνουν τους παιδικούς καηµούς 25. εν έχουµε να κάνουµε µε ένα αυτοβιογραφικό κείµενο µε την κλασσική έννοια του όρου. εν έχουµε δηλαδή έναν αφηγητή που σε κατάσταση αναπόλησης και µετά από πολλά χρόνια 24 Το αυγό, σελ. 31 25 Το αυγό, σελ. 64

αναδεικνύει σηµαντικούς σταθµούς της ζωής του και συνθέτει µε βάση αυτούς ένα λογοτεχνικό κείµενο. Εντούτοις όµως η τεχνική που εφαρµόζεται σ ένα αυτοβιογραφικό κείµενο δεν δείχνει να διαφέρει από αυτήν που χρησιµοποιεί ο αφηγητής στο «Το αυγό της έχιδνας». Η απόσταση που χωρίζει το αφήγηµα από την αφηγηµατική πράξη είναι σχεδόν µηδαµινή, µόλις τρία χρόνια, όπως ο ίδιος ο αφηγητής µαρτυρεί, ικανή παρόλα αυτά να προβάλλει έντονη τη διάκριση ανάµεσα στο Εγώ ως αφηγητή και στο Εγώ ως µυθιστορηµατικού χαρακτήρα. Τρία χρόνια έχουν παρέλθει από τότε που έλαβαν χώρα τα διαδραµατιζόµενα στην ιστορία γεγονότα, µέχρι τη στιγµή που ο Στέφανος αποφασίζει να τα διηγηθεί απευθυνόµενος στον αδερφό του τον Αργύρη. Το χρονικό αυτό διάστηµα επέτρεψε στα δύο αυτά Εγώ να αποµακρυνθούν το ένα από το άλλο. εν έχουµε να κάνουµε µε µια σύγχρονη µε την ιστορία αφήγηση- κάτι τέτοιο θα ήταν δυνατό για παράδειγµα στο πλαίσιο µιας ηµερολογιακής καταχώρησης- αλλά η αφήγηση έπεται της ιστορίας. Ασφαλώς τα βιώµατα του Στέφανου παραµένουν τα ίδια. Η ιδιαιτερότητα έγκειται στον τρόπο µε τον οποίο αυτός τα αφηγείται. Αναµφίβολα το γεγονός ότι µολύνθηκε από τη φοβερή αυτή αρρώστια στιγµάτισε ανεξίτηλα τη ζωή του, γέννησε φόβους, αγωνίες, οργή. Όταν όµως ο Στέφανος παίρνει την απόφαση να διηγηθεί αυτά τα βιώµατα τα έχει στο µεταξύ επεξεργαστεί, αναλύσει, συζητήσει µε τον εαυτό του και µε άλλους. Και σίγουρα έχει επηρεαστεί στον τρόπο που αφηγείται και από εξωτερικούς παράγοντες, κοινωνικούς ή πολιτισµικούς, όπως θα µπορούσε να είναι το διαρκώς αυξανόµενο ενδιαφέρον της κοινής γνώµης για την ασθένεια ή η, έστω και ελάχιστη, πρόοδος της επιστήµης για την αντιµετώπισή της. ιαχωρίζοντας εποµένως τον αφηγητή Στέφανο από τον πρωταγωνιστή Στέφανο καταλήγουµε στο συµπέρασµα ότι ο πρώτος είναι πρόσωπο διαφορετικό από τον δεύτερο ή, όπως ορθά σηµειώνει η Μ. Κανατσούλη 26, είναι απλά το προσωπείο του δεύτερου. Το έργο γράφτηκε το 1990, λίγα µόλις χρόνια µετά την εµφάνιση του AIDS στη ζωή µας, στην Ελλάδα, µια χώρα, κατά κοινή παραδοχή, συντηρητική στις απόψεις της και στη στάση της απέναντι σε τέτοιου είδους φαινόµενα, όπου τη δεδοµένη χρονική στιγµή, για να µην πούµε ακόµη και σήµερα, το AIDS θεωρείται αποκλειστικά η ασθένεια των οµοφυλόφιλων και των ναρκοµανών. Αν σε αυτό προστεθεί και η υπάρχουσα µεν, ελλιπής και ανεπαρκής δε ενηµέρωση και πρόληψη (αναφερόµαστε πάντοτε στο έτος 1990) εκ µέρους της επίσηµης πολιτείας, τότε δεν θα πρέπει να µας ξενίζει η αντίδραση του νεαρού Στέφανου µπροστά στο ενδεχόµενο να µάθει η λεχώνα Μαρίνα ότι ο µικρός της αδερφός είναι φορέας της αρρώστιας: 26 Στοιχεία ορολογίας στη θεωρία της αφήγησης. Στο: Πρόσωπα και προσωπεία του αφηγητή (2006): 336