4. Οι Εβραίοι Οι Εβραίοι ήταν λα ς νοµαδικ ς, σηµιτικής* καταγωγής. Στα πρώτα στάδια της ι- στορικής τους πορείας ήταν οργανωµένοι σε φυλές και περιπ λανιο νταν σε αναζήτηση βοσκοτ πων. Η περιοχή απ την οποία ξεκίνησαν ήταν η ν τια περιοχή της Μεσοποταµίας. Ωστ σο η περιοχή που θα αποτελέσει το λίκνο του πολιτισµο τους ήταν η Παλαιστίνη. Την περιοχή αυτή εγκατέλειψαν και εγκαταστάθηκαν στην Αίγυπτο για διακ σια περίπου χρ νια, έως του µετά απ πολλές περιπέτειες επανήλθαν και οργανώθηκαν σε ενιαίο κράτος. Το εβραϊκ κράτος έφθασε σε µεγάλη ανάπτυξη την περίοδο τη ς βασιλείας του Σολοµώντα (10ος αι. π.χ.). Μετά το θάνατ του µως το κράτος εξασθένησε απ ε- σωτερικές διαµάχες. Στις τελευταίες δεκαετίες του 8ου αι. π.χ. το εβραϊκ κράτος υ- ποτάχθηκε στους Ασσ ριους και έκτοτε έχασε την πολιτική του ελευθερία, περνώντας διαδοχικά στην εξουσία των Βαβυλωνίων, Περσών, Ελλήνων και Ρωµαίων. Σηµαντικ επίτευγµα των Εβραίων ήταν η δηµιουργία νοµοθε σίας,«οι δέκα εντολές». Τη σπουδαι τερη συµβολή τους στον παγκ σµιο πολιτισµ απ οτελεί η θρησκεία τους. 4.1 Η χώρα Η περιοχή που βρισκ ταν στα ν τια της Φοινίκης πριν απ την εµφάνιση των Εβραίων ήταν γνωστή µε το νοµα Χαναάν. Αποτελο σε το πέρασµα που συνέδεε τους λαο ς της Μεσοποτα- µίας και της Αιγ πτου. Η Παλαιστίνη, πως είναι γνωστή η χώρα απ την εγκατάσταση των Ε- βραίων και µετά, είναι µια στενή λωρίδα γης που διακρίνεται γεωγραφικά σε τρεις επιµέρους περιοχές: την παραλιακή µε πεδινές εκτάσεις, που υπήρχε η δυνατ τητα καλλιέργειας, την κεντρική ορεινή περιοχή και την ανατολική ε φορη κοιλάδα του Ιορδάνη ποταµο ανάµεσα στη λίµνη Γενησαρέτ στο βορρά και τη Νεκρή Θάλασσα (λί- µνη µε µεγάλη πυκν τητα άλατος) στο ν το. 4.2 Οικονοµική, κοινωνική και πολιτική οργάνωση Στήλη του Εσαρχαδών (7ος αι. π.χ.) µε παράσταση οργώµατος, µιας απ τις κ ριες ασχολίες των κατοίκων των κοιλάδων της Παλαιστίνης. Η οικονοµία. Οι Εβραίοι ήταν νοµάδες, οι οποίοι ως κ ρια ασχολία είχαν την εκτροφή κοπαδιών, προβάτων και αιγοειδών. ταν οργανώθηκαν σε κράτος, ασχολήθηκαν µε τη γεωργία αλλά κυρίως µε το εµπ ριο. Αντάλλασσαν τα γεωργικά τους προϊ ντα µε ξυλεία που προµηθε ονταν απ τους Φοί- 37
1. Κοινές αντιλήψεις για τη βασιλεία απηχεί η λογοτεχνία των λαών της Ανατολικής Μεσογείου Η κοινωνία της ανατολικής Μεσογείου περιλάµβανε µια πολυάριθµη τάξη ευγενών που α- σκο σε έλεγχο στη βασιλική εξουσία. Το έπος ελάχιστα ενδιαφέρεται για τον κοιν θνητ απευθ νεται προς και συµπαρατάσσεται µε την κυρίαρχη τάξη. ταν ο Θερσίτης (Ιλ. Β 225-42) ειρωνε εται τον βασιλιά Αγαµέµνονα, η συµπάθεια του ποιητή είναι σταθερά µε το µέρος του βασιλιά, µολον τι οι αιτιάσεις του Θερσίτη δεν είναι εντελώς αβάσιµες. Αυτ ς είναι ο λ γος που ο Οδυσσέας επιπλήττει τον Θερσίτη και τον ε- παναφέρει στη θέση του βάναυσα. Το ίδιο θέµα απαντά και στην ηρωική εποχή του Ισραήλ. Ο αβίδ, σε κρίσιµες στιγµές, δέχεται τις βολές του Σεµέι, τον οποίο ο Αβεσσά, πως ο Οδυσσέας, ήταν έτοιµος να τον αντιµετωπίσει σκληρά (Β Βασ. 16, 5-9). C. Gordon, µηρος και Βίβλος, µετ. ανιήλ Ιακώβ, Θεοδ. Πολ χρου, εκδ. Καρδαµίτσα, 1990, σ. 49. νικες. Τα µέταλλα και οι ηµιπολ τιµοι λίθοι αποτέλεσαν τη βάση της βιοτεχνικής τους παραγωγής. Στα εργαστήριά τους κατασκε αζαν πλα, κοσµήµατα και σφραγιδ λιθους. Η κοινωνία. Ο νοµαδικ ς τρ πος της ζωής τους και ο Μωσαϊκ ς ν µος ήταν δ ο παράγοντες που καθ ρισαν την κοινωνική συγκρ τηση των Εβραίων. Με εξαίρεση τους ηγεµ νες τους, πατριάρχες, κριτές, βασιλείς, που διαφοροποιο νταν στην κοινωνική ιεραρχία λ γω της αποδοχής και των τιµών που απολάµβαναν ως εκπρ σωποι του θεο, ο εβραϊκ ς λα ς δεν παρουσίαζε έντονες κοινωνικές ανισ τητες 1. Απ τ τε που οργανώθηκε το κράτος τους και µέχρι τη ρωµαϊκή κατάκτηση ιδιαίτερο ρ λο στην κοινωνία τους έπαιξαν οι ιερείς. Η πολιτική οργάνωση. Η οργάνωση που διατήρησαν σ λη τη διάρκεια της ιστορικής τους πορείας ήταν φυλετική. Την οργάνωση αυτή δεν τη µετέβαλαν ακ µα και ταν συγκρ τησαν κράτος στα τέλη του 11ου αι. π.χ. Εάν εξαιρέσει κανείς τη διακυβέρνηση του αβίδ και του Σολο- µώντα, λες οι άλλες περίοδοι χαρακτηρίζονται απ διενέξεις µεταξ των εβραϊκών φυλών. Η εξουσία των Πατριαρχών στην αρχή αλλά και των βασιλέων κατ πιν ήταν απ λυτη και βασίστηκε στην αποδοχή που διέθεταν απ το λα ως εκλεκτοί του θεο. 4.3 Η ιστορία Η περίοδος των Πατριαρχών. Την πορεία των Εβραίων γνωρίζουµε στις λεπτοµέρειές της µέχρι το 2ο αι. π.χ. µέσα απ τα κείµενα της Παλαιάς ιαθήκης. Ήταν νοµάδες, που µε τα κοπάδια τους και οργανωµένοι σε φυλές περιπλανιο νταν σε αναζήτηση βοσκοτ πων. Ξεκίνησαν απ την Ουρ της Χαλδαίας την εποχή της ακµής του Αρχαίου Βαβυλωνιακο κράτους. Πιθαν τατα, στα χρ νια της βασιλείας του Χαµ- µουραµπί µια φυλή µε αρχηγ της τον Πατριάρχη Αβραάµ διέσχισε τη Μεσοποταµία και µετά απ περιπλανήσεις εγκαταστάθηκε στη Χαν αάν.στο µέρος αυτ για πρώτη φορά ονοµάστηκαν Εβραίοι, που σηµαίνει «αυτοί που ήρθαν µακριά απ τον ποταµ», δηλαδή απ τον Ευφράτη. Την πρώτη περίοδο της ιστορικής τους πορείας, την περίοδο των Πατριαρχών, πως ονοµάζεται, 38
2. Ένα τραγο δι υµνεί τη δ ξα του Σολοµώντα Ο ΧΟΡΟΣ Τι να ναι το το που ανεβαίνει απ την έρηµο ωσάν κολ να απ καπν, θυµιατισµένο µε τη σµ ρνα, το λιβάνι, κι λες τις σκ νες του µυρεψο 1 ; Είναι η κλίνη του Σολοµών! Τριγ ρω εξήντα αντρειωµένοι, απ τους αντρειωµένους του Ισραήλ λοι τους έχουνε σπαθί, µαστορεµένοι του πολέµου καθένας έχει στο µηρ σπαθί που διώχνει τ αλαφιάσµατα της ν χτας. Έφτιαξε ένα φορείο ο βασιλέας Σολοµών απ ξ λα του Λιβάνου τις κολ νες τις έκαµε ασηµένιες, τ ακουµπιστήρια του µαλαµατένια τα στρωσίδια του πορφ ρα κι λο απ µέσα τα κεντίδια της αγάπης των θυγατέρων της Ιερουσαλήµ. Βγείτε να ιδείτε, θυγατέρες της Σιών, τον Σολοµών το βασιλέα µε στέφανο που τον στεφάνωσε η µητέρα του, την ηµέρα της ευφροσ νης της καρδιάς του. 1 αρωµατοποι ς. Άσµα Ασµάτων, ΙΙΙ, 6-11 µετ. Γ. Σεφέρης, εκδ. Ίκαρος, 1979. τους συναντο µε να ζουν νοµαδικά. ταν κυριάρχησαν οι Υξώς, µια απ τις φυλές τους µε Πατριάρχη τον Ιωσήφ βρίσκεται µ νιµα εγκατάστηµένη στην Αίγυπτο. Πιθαν ν να ήταν µια απ τις φυλές που οι αιγυπτιακές πηγές ανέφεραν µε το νοµα Υξώς. Οι φαραώ του Νέου βασιλείου µετά την αποµάκρυνση των Υξώς εκδίωξαν και τους Εβραίους. Το εγχείρηµα της Εξ δου απ την Αίγυπτο και της καθοδήγησης κατά τη διάρκεια των περιπλανήσεων µέχρι την αποκατάστασή τους στη Χαναάν, στη «Γη της Επαγγελίας», το ανέλαβε ο Μωυσής. Στο διάστηµα αυτ απέκτησαν νοµοθεσία. Σ µφωνα µε την Παλαιά ιαθήκη στο Μωυσή δ θηκαν απ το Θε στο ρος Σινά οι έκα Εντολές. Ο Μωσαϊκ ς ν µος χαράχτηκε σε λίθινες πλάκες και µεταφερ ταν έκτοτε σε κέδρινο κιβώτιο, την «Κιβωτ της ιαθήκης». Η περίοδος των Κριτών. Για να εγκατασταθο ν στη Χαναάν, χρειάστηκε να αντιµετωπίσουν τους Φιλισταίους, κατοίκους της παράλιας περιοχής της Παλαιστίνης και τους Χαναναίους, που ζο σαν στο εσωτερικ. Η περίοδος των αγώνων ήταν µακροχρ νια, κράτησε περίπου δ ο αιώνες (12ος-11ος αι. π.χ.) και είναι γνωστή ως περίοδος των Κριτών. Τους αγώνες διεξήγαγαν χωρισµένοι σε φυλές. Πολλές φορές µως υποχρεώθηκαν να ενωθο ν για την αντιµετώπιση των ε- χθρών τους, ιδιαίτερα των Φιλισταίων. Αρχηγοί τους τ τε ήταν οι Κριτές. Η περίοδος των Βασιλέων. Η οριστική ένωσή τους σηµατοδοτεί µια νέα περίοδο, γνωστή ως περίοδος των Βασιλέων. Τον πρώτο βασιλιά, τον Σαο λ, που σκοτώθηκε πολεµώντας τους Φιλισταίους, διαδέχθηκε ο αβίδ, ο οποίος οργάνωσε ισχυρ γεωργικ κράτος στα τέλη του 11ου και τις αρχές του 10ου αι. π.χ. Ο αβίδ είναι ιδιαίτερα γνωστ ς για τους ψαλµο ς του µε τους οποίους υµνεί το Θε. Κυβέρνησε στο νοµα του Εν ς Θεο, χωρίς ο ίδιος να θεωρείται θε ς απ τους υπηκ ους του. Στην εξουσία τον διαδέχθηκε ο γιος του, ο Σολοµών, ο οποίος κυβέρνησε περίπου πενήντα χρ νια µε σ νεση και δικαιοσ νη 2. Το εβραϊκ κράτος οργανώθηκε και αναπτ χθηκε οικονοµικά, ιδιαίτερα µέσω του διαµετακοµιστικο * εµπορίου αγαθών µε τους λ αο ς της 39
Ποµπή απ γενειοφ ρους Ασιάτες αιχµαλώτους, µεταξ των οποίων και οι Εβραίοι που συνέλαβε ο φαραώ Το θµωσις. Απ το να του Άµµωνα στο Καρνάκ. Εγγ ς Ανατολής. Ο Σολοµών έµεινε γνωστ ς στην ιστορία του εβραϊκο λαο για τον περίφη- µο να που κατασκε ασε στην Ιερουσαλήµ. Η περίοδος των Προφητών. Μετά το θάνατο του Σολοµώντα ξέσπασαν εσωτερικές διαµάχες και το κράτος χωρίστηκε σε δ ο βασίλεια, τα ο- ποία εξασθένησαν. Στο διάστηµα αυτ, γνωστ ως περίοδος των Προφητών, ευσεβείς Εβραίοι προσπάθησαν να διαφυλάξουν τα ήθη και την πίστη του λαο τους. Το κράτος του Ισραήλ - µως γνώρισε την ξένη κατάκτηση. Στην αρχή κατακτήθηκε απ τους Ασσ ριους (722 π.χ.) και στη συνέχεια οι Εβραίοι µε την κατάληψη της Ιερουσαλήµ (587 π.χ.) απ τον Ναβουχοδον σορα, βασιλιά της Βαβυλώνας, σ ρθηκαν στην βαβυλώνια αιχµαλωσία. Ελευθερώθηκαν µετά απ απ πενήντα περίπου χρ νια απ τον Κ ρο Β, το βασιλιά των Περσών (538 π.χ.), ο οποίος επέτρεψε, σε σους ήθελαν, να επιστρέψουν στην Ιερουσαλήµ και να ανοικοδοµήσουν το να του Σολοµώντα. Η Παλαιστίνη, ωστ σο, περιήλθε στην κυριαρχία των Περσών µέχρι και την κατάληψή της απ το Μ. Αλέξανδρο (332 π.χ.) Μία απ τις σπάνιες απεικονίσεις της Κιβωτο της ιαθήκης. Ο αβίδ, αφο ανέκτησε την Κιβωτ απ τους Φιλισταίους, την τοποθέτησε στην Ιερουσαλήµ, η οποία έκτοτε έγινε η πρωτε ουσα του βασιλείου του. Η παράσταση προέρχεται απ Συναγωγή της Καπερναο µ του 3ου αι. µ.χ. 4.4 Ο πολιτισµ ς Η θρησκεία. Στις θρησκείες των άλλων λαών της Εγγ ς Ανατολής η ιδέα της παρξης του ανθρώπου ήταν υποταγµένη στις επιθυµίες του θεοποιηµένου ηγεµ να. Ουσιαστικά ο άνθρωπος ως αυθ παρκτη οντ τητα δεν υπήρχε. Στη θρησκεία των Εβραίων ο θε ς ως έννοια απέκτησε πνευµατικ περιεχ µενο. Ήταν η γενεσιουργ ς δ ναµη του κ σµου που ορίζει τη ζωή των ανθρώπων. Η εβραϊκή θρησκεία πέρασε απ διαφορετικά εξελικτικά στάδια. Στην αρχή, στη διάρκεια των συνεχών µετακινήσεων των Εβραίων, ο θε ς ήταν η δ ναµη που τους έσωζε απ τους εχθρο ς και τους θεο ς των εχθρών τους στη συνέχεια, ταν µετά την έξοδο απ την Αίγυπτο πολεµο σαν για την κατάκτηση της Παλαιστίνης, έγιναν ο εκλεκτ ς λα ς του Θεο και η 40
θρησκεία τους απέκτησε έτσι εθνικ χαρακτήρα. Τέλος, µετά τη βαβυλώνια αιχµαλωσία και µε τα κηρ γµατα των Προφητών προβλήθηκε η ιδέα της έλευσης του Μεσσία. Η εβραϊκή µονοθεϊστική θρησκεία χωρίς αµφιβολία ήταν ένας σηµαντικ ς σταθµ ς στην εξέλιξη της ανθρωπ τητας, καθώς προετοίµασε το έδαφος για το Χριστιανισµ και έδωσε πολλά στοιχεία για τη διαµ ρφωση του Μωαµεθανισµο. Η νοµοθεσία και η λογοτεχνία. Σπουδαίο πνευµατικ επίτευγµα ήταν ο Μωσαϊκ ς ν µος, ο οποίος περιλαµβάνει τους βασικο ς ηθικο ς καν νες που διέπουν τις ανθρώπινες σχέσεις 3. Τα κείµενα της Παλαιάς ιαθήκης και µεταξ αυτών οι Ψαλµοί του αβίδ αποτελο ν εξαίρετα έργα της παγκ σµιας λογοτεχνίας. 3. Ο Μωσαϊκ ς ν µος (αποσπάσµατα απ την Αγία Γραφή) Καί ε πε Κ ριος πρ ς τ ν Μωϋσ ν, Aνάβηθι πρ ς µέ ε ς τ ρος, καί σο κε καί θέλω σοί δώσει τάς πλάκας τάς λιθίνας, καί τ ν ν µον, καί τάς ντολάς τάς ποίας γραψα, διά νά διδάσκ ης α το ς. (κδ. 12). Καί άν τίς πατάξ η τ ν δο λον α το τήν δο λην α το µέ ράβδον, καί ποθάν η π τάς χε ρας α το, θέλει ξάπαντος τι- µωρηθ. Aν µως ζήσ η µίαν µέραν, δ ο, δέν θέλει τιµωρηθ δι τι ε ναι ργ ριον α το. (κα, 20-21). Aν µως συµβ συµφορά, τ τε θέλεις δώσει ζωήν ντί ζω ς, φθαλµ ν ντί φθαλµο, δ ντα ντί δ ντος, χε ρα ντί χειρ ς, π δα ντί ποδ ς, κα σιµον ντί καυσίµατος, πληγήν ντί πληγ ς, κτ πηµα ντί κτυπήµατος. Έξοδος, εκδ. Βιβλική Εταιρία. ÛÎ ÛÂÈ - Ú ÛÙËÚÈfiÙËÙÂ 1. Να συσχετίσετε την ιστορική πορεία των Εβραίων µε την ιστορική πορεία τ ων άλλων λαών της Εγγ ς Ανατολής. Με ποιους λαο ς ήρθαν σε επαφή; 2. Σε ποια συµπεράσµατα σας οδηγεί η προσεκτική µελέτη του π αραθέµατος 3 σε,τι αφορά τη νοµοθεσία και την οργάνωση της κοινωνίας των Εβραίων; 3. Ποια είναι η σηµαντικ τερη συµβολή των Εβραίων στον παγκ σµιο πολιτισµ και γιατί; 41