Παρεκκλίνουσα συμπεριφορά: Μια σύντομη προσέγγιση της έννοιας καθώς και των θετικών και αρνητικών λειτουργιών της. 1. Σαν «παρεκκλίνουσα» ή «εκτροπή» ή «αντικοινωνική» ή «αποκλίνουσα» συμπεριφορά, χαρακτηρίζεται εκείνη η ανθρώπινη συμπεριφορά που αφορά την παράβαση των κοινωνικών κανόνων, οι οποίοι ρυθμίζουν τη συμβίωση των ατόμων μέσα σε μια κοινωνία. (Γ. Πανούσης Λ. Δημόπουλος Δ. Κασαβέτης, 1985, Κ.Δ. Σπινέλλη, 1985, Α. Γιωτοπούλου Μαραγκοπούλου, 1984, Ν. Τάτσης, 1986). 2. Όσον αφορά την παραπάνω έννοια της συμπεριφοράς αυτής θα πρέπει να παρατηρήσουμε, ειδικότερα, (Rock, 1973, Aggleton, 1987) και τα ακόλουθα: α) Πρόκειται για μια έννοια σχετική στον τόπο και στο χρόνο. Έτσι, όσον αφορά τη σχετικότητά της στον τόπο, βλέπουμε πως ένας κοινωνικός κανόνας που ισχύει σε μια χώρα, ας πούμε λ.χ. στη Σαουδική Αραβία, δε σημαίνει πως ισχύει και σε μια άλλη, ας πούμε την Ελλάδα, π.χ. ο κοινωνικός (και νομικός) κανόνας που επιτρέπει την πολυγαμία. Επομένως, η συμπεριφορά που τον παραβαίνει αποτελεί «εκτροπή» μόνο στη δεύτερη από τις χώρες αυτές και όχι και στην πρώτη. Ακόμα, ένας κοινωνικός κανόνας που ίσχυε πριν 100 χρόνια δεν σημαίνει πως εξακολουθεί να ισχύει και σήμερα, ενώ κι ένας κοινωνικός κανόνας που ισχύει σήμερα, δεν αποκλείεται να μην έχει καμιά ισχύ μετά από 100 χρόνια. Έτσι, ο κοινωνικός κανόνας, που απαγόρευε τις προγαμιαίες σεξουαλικές σχέσεις, και του οποίου η παραβίαση συνιστούσε «παρέκκλιση» και ο οποίος ίσχυε απαρέγκλιτος σε αυστηρά ηθικές κοινωνίες του παρελθόντος (π.χ. Βικτωριανή Αγγλία), τείνει σήμερα να καταργηθεί και, φυσικά, η αντίθετη προς αυτόν συμπεριφορά κάθε άλλο παρά «εκτροπή» θεωρείται στην εποχή μας. Επομένως, κι εδώ η «εκτροπή» καθορίζεται από έναν εξωτερικό παράγοντα, όπως είναι ο χρόνος με τον οποίο έχει, βέβαια, απόλυτη σύνδεση. β) Η έννοια της παρέκκλισης είναι, επίσης, εντελώς υποκειμενική. Ό,τι χαρακτηρίζεται ως τέτοια από τον Α δεν σημαίνει πως θα χαρακτηριστεί το ίδιο και από τον Β. Αυτό συμβαίνει γιατί αυτοί οι δύο έχουν ενδεχόμενα διαφορετικές αντιλήψεις σχετικά με το περιεχόμενο ενός κοινωνικού κανόνα. Έτσι, ο προσδιορισμός που του κάνουν καθορίζει και το εάν την αποδοχή του ή μη από τους ίδιους ή από άλλους θα την χαρακτηρίσουν σαν «εκτροπή» ή όχι. Με τον τρόπο αυτό όλες οι ανθρώπινες πράξεις είναι θεωρητικά δυνατό να χαρακτηρισθούν σαν «έκτροπες». Χαρακτηριστική της παραπάνω τάσης είναι η έρευνα που έκανε στις ΗΠΑ ο Κοινωνιολόγος J.L. SIMMONS (1969). Ο Simmons από το δείγμα σελ. 1
του πληθυσμού που εξέτασε, προσπάθησε να διαπιστώσει τις πράξεις και τα άτομα που χαρακτηριζόντουσαν ως «παρεκκλίνοντα». Τα αποτελέσματά του έδωσαν έναν κατάλογο από 252 πράξεις και άτομα τα οποία πήραν το χαρακτηρισμό αυτό! Σ αυτόν, μεταξύ άλλων, περιλήφθηκαν: ομοφυλόφιλοι, πόρνες, αλκοολικοί, δολοφόνοι, κομμουνιστές, άθεοι, οπαδοί τόσο του Δημοκρατικού όσο και του Ρεπουμπλικανικού κόμματος, εγκληματίες (γενικά), πολιτικοί εξτρεμιστές, χίππις, λεσβίες, πνευματικά άρρωστοι, μορφινομανείς, «παντογνώστες» καθηγητές, «σπασίκλες» φοιτητές, ανήλικοι εγκληματίες, κινηματογραφικοί αστέρες κ.ά. γ) Η ισχύ τέλος, της έννοιας της παρέκκλισης εξαρτάται από την αποδοχή ή μη του περιεχομένου της από το μεγαλύτερο μέρος των μελών του κοινωνικού συνόλου, που αφορά. Έτσι, π.χ. ο φόνος συνιστά μια αναμφισβήτητα «έκτροπη» συμπεριφορά, γιατί σχεδόν - όλοι συμφωνούν στο χαρακτηρισμό της αυτό. Αντίθετα, το ίδιο δεν συμβαίνει π.χ. με την πορνεία, που πολλοί τη θεωρούν, ακόμη, και «κοινωνικό λειτούργημα». Ταυτόχρονα, όμως, θα πρέπει να παρατηρήσουμε πως αυτή η «κοινή αποδοχή» μιας πράξης σαν «εκτροπής» ή όχι, συνήθως, εκφράζει τα συμφέροντα κάποιων κοινωνικών ομάδων. Τέτοια κοινωνική ομάδα θα μπορούσε να ήταν και η οικονομικά άρχουσα τάξη. Όπως είπε ο Μαρξ, οι ιδέες και οι απόψεις της άρχουσας τάξης κυριαρχούν σε μια κοινωνία. Όπως και η άρχουσα τάξη, έτσι και το κοινό, τείνει να δεχτεί π.χ. τις ληστείες Τραπεζών σαν έγκλημα, χαρακτηρισμό που με πολύ δυσκολία θα έδινε στην απατηλή διαφήμιση, η οποία εξυπηρετεί τα συμφέροντα της τάξης αυτής. Λαμβάνοντας υπόψη την άποψη αυτή θα μπορούμε να επαναπροσδιορίσουμε την έννοια της παρεκκλίνουσας συμπεριφοράς που δώσαμε προηγουμένως, μειώνοντας πως αυτή περιλαμβάνει «κάθε πράξη που θεωρείται από το κοινό ή από την άρχουσα τάξη σαν παραβαίνουσα τους κοινωνικούς κανόνες που ρυθμίζουν τη συμβίωση των ατόμων σε μια κοινωνία». 3. Η γενικά επικρατούσα άποψη για την παρεκκλίνουσα συμπεριφορά δίνει ιδιαίτερη έμφαση στον επιβλαβή για κάθε κοινωνία χαρακτήρα της. Κάτι τέτοιο, όμως, δεν ισχύει σε κάθε περίπτωση. Η εκδήλωση αμφισβήτησης των γενικά αποδεκτών κοινωνικών κανόνων, που συνιστά την παρεκκλίνουσα συμπεριφορά, δεν λειτουργεί πάντοτε αρνητικά για μια κοινωνία. 4. Εάν τη συμπεριφορά αυτή την προσεγγίσουμε με μια μεγαλύτερη ευρύτητα, θα διαπιστώσουμε πως στις επόμενες πέντε περιπτώσεις η εκδήλωσή της λειτουργεί θετικά για το κοινωνικό σύνολο, το οποίο αφορά (Thio, 1986). σελ. 2
5. Πρώτη θετική λειτουργία της, λοιπόν, μπορεί να αποτελέσει το γεγονός ότι με τη βοήθειά της μπορούμε να προσδιορίσουμε με σαφήνεια και ακρίβεια το περιεχόμενο των κοινωνικά αποδεκτών κανόνων συμβίωσης των ατόμων. Οι κανόνες αυτοί, σε αρκετές περιπτώσεις, είναι γενικοί, αφηρημένοι και αμφιλεγόμενοι και δέχονται πολλές και συχνά αντιφατικές και αλληλοσυγκρουόμενες ερμηνείες. Ακόμα και οι ποινικοί νόμοι, οι οποίοι επιδιώκεται να είναι καλύτερα διατυπωμένοι από τους υπόλοιπους κοινωνικούς κανόνες, εφόσον με αυτούς διακυδεύονται ύψιστα συμφέροντα, δέχονται πολλές και ποικίλες ερμηνείες, που σε πολλές περιπτώσεις συγκρούονται μεταξύ τους. Η παράδοσή τους, λοιπόν, η παρέκκλιση δηλ. από τη συμπεριφορά που επιβάλλουν, επιτρέπουν ή απαγορεύουν, συνιστά ένα «ζωντανό» παράδειγμα, για το ακριβές περιεχόμενο της πράξης που θα πρέπει να αποφύγουν τα υπόλοιπα μέλη μιας κοινωνίας. Με λίγα λόγια, η πλήρης γνώση του «κακού» (=του κοινωνικά μη αποδεκτού) οδηγεί με βάση το «εξ αντιδιαστολής» «επιχείρημα στον προσδιορισμό της έννοιας του «καλού» (=του κοινωνικά αποδεκτού). Η ακριβής γνώση αυτού του τελευταίου αυξάνει σύμφωνα με τον Erikson (1966) τις πιθανότητες των ατόμων να γίνουν πιστοί οπαδοί του. 6. Δεύτερη θετική λειτουργία της παρεκκλίνουσας συμπεριφοράς είναι η μεγάλη συμβολή της στη διαμόρφωση κοινής στάσης απέναντί της όλων εκείνων, οι οποίοι την αποδοκιμάζουν. Παρά τις οποιεσδήποτε άλλες διαφορές τους, τα «κοινωνικά» αυτά άτομα υιοθετούν ενιαία στάση απέναντι στους «κοινωνικούς εχθρούς» τους. Η προαγωγή αυτή της κοινωνικής συνοχής θεωρήθηκε από τον Durkheim ως ένας «παράγοντας δημόσιας υγείας, ένα απαραίτητο τμήμα όλων των υγιών κοινωνιών». (Durkheim 1966). 7. Τρίτη θετική λειτουργία της παρεκκλίνουσας συμπεριφοράς συνιστά το γεγονός ότι ορισμένες «ήπιες» μορφές της προσφέρουν κάποιες εναλλακτικές λύσεις σε δυσαρεστημένα από τις κοινωνικές τους σχέσεις άτομα. Στην περίπτωση αυτή η πορνεία π.χ. μπορεί να προσφέρει μια εναλλακτική λύση στον απογοητευμένο από το γάμο του σύζυγο, ο οποίος είναι εξαιρετικά δύσκολο να δημιουργήσει ένα μόνιμο δεσμό με κάποια πόρνη, πράγμα που θα μπορούσε πιθανότατα να κάνει με μια άλλη γυναίκα, με βέβαιη, μάλλον, συνέπεια τη συνεπακόλουθη οριστική διάλυση του γάμου του (Cohen, 1966). 8. Τέταρτη θετική λειτουργία της παρεκκλίνουσας συμπεριφοράς αποτελεί η ύπαρξη και η συντήρηση μιας σημαντικής ομάδας επαγγελματιών, που η κοινωνική αντίδραση σ αυτή θεωρεί απαραίτητους για την αντιμετώπισή της. Αστυνομικοί, Δικαστές, Δικηγόροι, Εγκληματολόγοι, Διοικητικοί υπάλληλοι δικαστηρίων και φυλακών, Κοινωνικοί Λειτουργοί κ.ά. θα έχαναν ένα σημαντικότατο μέρος της δουλειάς τους, με συνέπεια τον αισθητό σελ. 3
περιορισμό του αριθμού τους, εάν τα άτομα μιας κοινωνίας ήσαν στο σύνολό τους φιλόνομα και ακολουθούσαν κατά γράμμα τους κανόνες της (Marx, 1986). 9. Η Πέμπτη, τέλος, θετική λειτουργία της παρεκκλίνουσας συμπεριφοράς έχει να κάνει με τη συμβολή της στις κοινωνικές αλλαγές. Τα αιτήματα των διαφόρων κοινωνικών κινημάτων - ισότητα των δυο φύλων, κατάργηση των φυλετικών διακρίσεων, προστασία του περιβάλλοντος κλπ. θεωρήθηκαν σε πρώτη φάση ως κοινωνική παρέκκλιση, με σκοπό να δικαιολογηθεί η άρνηση της ικανοποίησής τους. Η μετέπειτα δικαίωση τους, όμως, που συχνά επιτεύχθηκε με σκληρές θυσίες, έδειξε την απόλυτη σχετικότητα της έννοιας της «παρέκκλισης», καθώς και τον, στις περιπτώσεις αυτές, προοδευτικό χαρακτήρα της. Δικαιολογημένη, επομένως, στην περίπτωση αυτή είναι η άποψη των Goodman και Marx (1982) που λέει: «Today s heretirs maybe tomorrow s saints» 10. Ξέχωρα από τις παραπάνω θετικές της λειτουργίες η παρεκκλίνουσα συμπεριφορά είναι αναμφισβήτητο πως παρουσιάζει και μια έντονα αρνητική όψη σε αρκετές περιπτώσεις. 11. Από μια πρώτη άποψη θα πρέπει να παρατηρήσουμε πως η συμμετοχή της στον κλονισμό των διαπροσωπικών σχέσεων των ατόμων είναι ιδιαίτερα σημαντική. Ο καθοριστικός της ρόλος στα διάφορα προβλήματα που δημιουργούνται στις σχέσεις παρεκκλινόντων ατόμων εγκληματιών, χρηστών απαγορευμένων ουσιών, ομοφυλοφίλων κ.ά. με το στενότερο οικογένεια αλλά και το ευρύτερο σχολείο, εργασία κοινωνικό τους περιβάλλον είναι πέρα από κάθε αμφισβήτηση. 12. Ακόμα, η έντονη προβολή περιστατικών εκδήλωσης της συμπεριφοράς αυτής από τα ΜΜΕ συντελεί στη δημιουργία ενός κλίματος ανασφάλειας μεταξύ των πολιτών. Αποτέλεσμα του κλίματος αυτού είναι μια δικαιολογημένη φοβία, που επηρεάζει αρνητικά τις κοινωνικές τους σχέσεις, περιορίζοντάς τες αισθητά. Το γεγονός αυτό, φυσικά, συντελεί στη δυσλειτουργία και του ευρύτερου κοινωνικού συνόλου. Έτσι, εάν π.χ. από τις εφημερίδες τα διάφορα εγκλήματα μεγεθύνονται υπερβολικά, οι εντυπώσεις που δημιουργούνται στο αναγνωστικό τους κοινό για την εγκληματικότητα απέχουν πολύ από την πραγματικότητα. Το συνεπακόλουθο κλίμα φοβίας που δημιουργείται εύλογα, περιορίζει τις κοινωνικές σχέσεις του κοινού αυτού. 13. Το οικονομικό κόστος που απαιτείται για τη λειτουργία μηχανισμών πρόληψης αλλά κυρίως και καταστολής για την αντιμετώπιση εκδηλώσεων παρεκκλίνουσας συμπεριφοράς, αποτελεί μια ακόμη από τις κοινωνικά ανεπιθύμητες παρενέργειες αυτής της τελευταίας. Το κόστος αυτό επωμίζονται οι φορολογούμενοι πολίτες και συχνά είναι δυσανάλογο με την πραγματική προστασία που παρέχεται σ αυτούς. Στην προκειμένη περίπτωση το κόστος αυτό σελ. 4
αφορά τη λειτουργία των διαφόρων τμημάτων του συστήματος της Ποινικής Δικαιοσύνης κάθε χώρας. 14. Η παρεκκλίνουσα, τέλος, συμπεριφορά, η οποία είναι γνωστή και πράγματι ζημίωσε μια κοινωνία, εφόσον μείνει τελικά ατιμώρητη, δημιουργεί «θετικές» εντυπώσεις γι αυτούς, ένα παράδειγμα προς μίμηση και όχι προς αποφυγή. Γιατί, λοιπόν, θα πρέπει ο Α να είναι συνεπής με τις φορολογικές του υποχρεώσεις, τη στιγμή που βλέπει τον Β που δεν είναι, να μην αντιμετωπίζει καμιά απολύτως κύρωση για την «παρέκκλισή» του αυτή; Φυσικό, επομένως, είναι να τον μιμηθεί. Σημαντικός αριθμός ατόμων που θα ακολουθήσει αυτή την τακτική της μη πληρωμής δηλ. των φόρων που οφείλει, θα βοηθήσει στην οικονομική δυσλειτουργία της κοινωνίας στην οποία ανήκει. 15. Ολοκληρώνοντας τη σύντομη αυτή αναφορά μας στην έννοια και στις θετικές και τις αρνητικές εκφάνσεις της παρεκκλίνουσας συμπεριφοράς θα πρέπει να επιμείνουμε στον διφυή και σε πολλά σημεία αντιφατικό και αλληλοσυγκρουόμενο χαρακτήρα της. Συνέπεια της αμφιλεγόμενης αυτής υπόστασής της αποτελούν τόσο οι θετικές όσο και οι αρνητικές λειτουργίες της, η εκτίμηση της χρησιμότητας των οποίων εξαρτάται καθαρά από την οπτική γωνία θεώρησής τους. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 1. Aggleton, P., (1987) Deviance, London New York, Tavistock Publ. 2. Cohen, A. K., (1966), Deviance and Control, Englewood Cliffs, N. I.: Prentire Hall. 3. Γιωτοπούλου Μαραγκοπούλου, Α., (1984), Εγχειρίδιο Εγκληματολογίας, Αθήνα, Νομική Βιβλιοθήκη, σελ. 33-41. 4. Durkheim, E., (1966), The rules of sociological method, New York, Marmillan. 5. Erikson, K.T., (1966), Wayward Puritans, New York, Wiley. 6. Goodman, N., Marx, T.G., (1982), Society Today, New York, Random House, p. 159-160. 7. Marx, K., (1986), Εγκώμιο του εγκλήματος, Αθήνα, Άγρα, Φυλλάδιο 4 ο. 8. Πανούσης Γ., (1985), Οι κοινωνικές σχέσεις ως αναγκαίοι όροι της εγκληματογέννεσης, Αθήνα Κομοτηνή, Σάκκουλας, σελ. 121-177. 9. Πανούσης Γ., Δημόπουλος, Λ. Κασσαδέτης Δ., (1985), Ειδικά Θέματα Κοινωνιολογίας, Αθήνα Κομοτηνή, Σάκκουλας, σελ. 87-113. 10. Rock. P., (1973), Deviant Behaviour, London, Hutchinson, Univ. Library, p. 19-64. 11. Simmons, J.L., (1969), Deviants, Berkelay, Calif Glendessary Press. 12. Σπινέλλη, Κ.Δ., (1985), Εγκληματολογία Σύγχρονες και παλαιότερες κατευθύνσεις, Αθήνα Κομοτηνή, Σάκκουλας, σελ. 102-106. 13. Thio, A., (1986), Sociology An Introdurtion, New York, Harper and Row, p. 151-2. σελ. 5