ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ Επιµέλεια: Οµάδα Φιλολόγων της Ώθησης 1
ΚΕΙΜΕΝΟ ΕΘΝΙΚΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ 2012 Παρασκευή, 25 Μα ου 2012 ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗ Γ ΛΥΚΕΙΟΥ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ Μελαγχολία του Ιάσωνος Κλεάνδρου ποιητού εν Κομμαγηνή 595 μ.χ. Το γήρασμα του σώματος και της μορφής μου είναι πληγή από φρικτό μαχαίρι. Δεν έχω εγκαρτέρησι καμιά. Εις σε προστρέχω Τέχνη της Ποιήσεως, που κάπως ξέρεις από φάρμακα 5 νάρκης του άλγους δοκιμές, 1 εν Φαντασία και Λόγω. 2 Είναι πληγή από φρικτό μαχαίρι. Τα φάρμακά σου φέρε Τέχνη της Ποιήσεως, που κάμνουνε για λίγο να μη νοιώθεται η πληγή. (1921) Α ΕΡΩΤΗΣΗ Α1. Τρία από τα βασικά γνωρίσματα της ποίησης του Κ. Καβάφη είναι η πεζολογία, η ιδιότυπη γλώσσα και η χρήση συμβόλων. Για το κάθε ένα από τα παραπάνω γνωρίσματα να γράψετε ένα αντίστοιχο παράδειγμα από το ποίημα που σας δόθηκε. Μονάδες 15 Βασικά γνωρίσματα της καβαφικής ποίησης είναι η πεζολογία, η ιδιότυπη γλώσσα και η χρήση συμβόλων. Τα χαρακτηριστικά αυτά εντοπίζονται και στη «Μελαγχολία του Ιάσωνος...». Ειδικότερα: 1 νάρκης του άλγους δοκιμές δοκιμές νάρκης του άλγους: απόπειρες να κατευνασθεί ο πόνος. 2 εν Φαντασία και Λόγω: με τη δύναμη της φαντασίας που συλλαμβάνει και με τη μαγική λειτουργία του λόγου, δηλ. της γλώσσας, που πραγματοποιεί τη σύλληψη. 2
α) η πεζολογία επαληθεύεται από τον ανισοσύλλαβο και ανομοιοκατάληκτο στίχο (στ. 1-2: «Το γήρασμα του σώματος και της μορφής μου / είναι πληγή από φρικτό μαχαίρι»), β) η γλώσσα του ποιήματος είναι ιδιότυπη, τυπικά καβαφική: αποτελεί συνδυασμό καθαρεύουσας («Εις σε προστρέχω», «εν φαντασία και Λόγω») και δημοτικής («που κάπως ξέρεις από φάρμακα», «τα φάρμακά σου φέρε») με ιδιωματικούς τύπους από τη διάλεκτο της Κωνσταντινούπολης και της Αλεξάνδρειας («που κάμνουνε»). Αξιοσημείωτη και η ορθογραφική ιδιοτυπία στον τίτλο («Ιάσωνος», αντί «Ιάσονος»), γ) η χρήση συμβόλων είναι εμφανής στην επιλογή του Καβάφη να υποδυθεί ένα ιστορικά ανύπαρκτο ποιητή, τον Ιάσονα Κλεάνδρου, ο οποίος συμβολίζει τον ποιητήάνθρωπο που βιώνει επώδυνα τη φθορά του χρόνου (γηρατειά) και αναζητά πρόσκαιρη λύτρωση στην ποιητική δημιουργία. Β ΕΡΩΤΗΣΗ 1 Β1. Στο ποίημα, σύμφωνα με τον Στέφανο Διαλησμά, «έχουμε ένα δυσανάλογα μεγάλο τίτλο (με προσεκτικά τοποθετημένη στίξη, ώστε να προβάλλει τα μέρη από τα οποία απαρτίζεται) που υποστηρίζει και συμπληρώνει ποικιλοτρόπως το ποίημα». Να τεκμηριώσετε την παραπάνω άποψη αιτιολογώντας τη συγκεκριμένη επιλογή του τίτλου από τον ποιητή. Μονάδες 20 Ο τίτλος του ποιήματος, από τους εκτενέστερους που έγραψε ποτέ ο Καβάφης, είναι πλούσιος σε λεπτομέρειες και χωρίζεται με τη χρήση της άνω τελείας σε δύο μέρη υποστηρίζοντας και συμπληρώνοντας το ποίημα. Αρχικά, περιλαμβάνει ψυχική κατάσταση (Μελαγχολία), πρόσωπο (Ιάσων Κλέανδρος), ιδιότητα (ποιητής), χώρο (Κομμαγηνή) ενώ παρατίθεται εμφαντικά ο χρόνος (595 μ.χ.). Το χωροχρονικό πλαίσιο εντάσσει την εξομολόγηση του ποιητικού υποκειμένου σε μια εποχή ανακατατάξεων (το 638 μ.χ. το κρατίδιο της Κομμαγηνής θα σβήσει οριστικά, καθώς θα καταληφθεί από τους Άραβες) και θα μπορούσε να συσχετιστεί τόσο με την εποχή όπου γράφεται (1918) και δημοσιεύεται (1921) το ποίημα, επίσης περίοδος αλλαγών και ανακατατάξεων, όσο και με τη ζωή του Καβάφη, ο οποίος μελαγχολεί για τη σωματική του παρακμή και την αναπότρεπτη έλευση των γηρατειών. Επιπλέον, ο ιστορικός χωροχρόνος προσδίδει αληθοφάνεια στον ποιητή Ιάσονα, ένα πρόσωπο πλασματικό, που λειτουργεί ως προσωπείο του Καβάφη, κατά την προσφιλή τεχνική του Αλεξανδρινού να χρησιμοποιεί υπαρκτά ή ανύπαρκτα ιστορικά πρόσωπα για να εκφράζει προσωπικά βιώματα. Με την τεχνική αυτή ο ποιητής αποφεύγει να εκτεθεί άμεσα ο ίδιος (ο αρχικός τίτλος «Μαχαίρι» υπογράμμιζε τη φρίκη των γηρατειών, άφηνε όμως ξεγυμνωμένη την προσωπική του πληγή) και ταυτόχρονα δίνει καθολική και διαχρονική ισχύ στο περιεχόμενο του ποιήματος. Ο Καβάφης, δηλαδή, δεν επιδιώκει να μιλήσει μόνο για τα δικά του συναισθήματα ή τις προσωπικές του αγωνίες, αλλά να τονίσει τη φρίκη και την αδυναμία κάθε ανθρώπου μπροστά στο 3
πέρασμα του χρόνου και τη θαυματουργική, πλην πρόσκαιρη, θεραπεία που προσφέρει η ποιητική τέχνη. Τέλος, παρόλο που καταφεύγει σε προσωπείο για ν αποστασιοποιηθεί από το φανταστικό ποιητή του μακρινού παρελθόντος, τα δυο πρόσωπα αναπόφευκτα ταυτίζονται, λόγω της κοινής τους ιδιότητας (ποιητές), αλλά και επειδή το ιστορικό άλλοθι του ποιητικού (εσωτερικού) μονολόγου περιορίζεται αποκλειστικά στον τίτλο. Β ΕΡΩΤΗΣΗ 2 Β2. Να επισημάνετε στο ποίημα τέσσερα διαφορετικά εκφραστικά μέσα (μονάδες 8) και να ερμηνεύσετε τη λειτουργία τους (μονάδες 12). Μονάδες 20 Παρά τη αποστροφή του Καβάφη για τη φραστική εκζήτηση και τις λυρικές εξάρσεις που συχνά παράγει η πληθώρα σχημάτων λόγου, στη «Μελαγχολία» ο ποιητής χρησιμοποιεί συγκεκριμένα εκφραστικά μέσα, προκειμένου να μεταδώσει το ποιητικό του μήνυμα. Για να εκφράσει την αγωνία του για τη φθορά που προκύπτει από τα γηρατειά καθώς και τη βοήθεια που προσδοκά από την «Τέχνη της Ποιήσεως», χρησιμοποιεί: (i) τη μεταφορά «Το γήρασμα του σώματος και της μορφής μου / είναι πληγή»: με αυτή τη μεταφορά ο Καβάφης ταυτίζει τη σωματική παρακμή με «πληγή από φριχτό μαχαίρι». Αποτυπώνεται έτσι η φρίκη με την οποία αντιμετωπίζει τα γηρατειά και ο πόνος που του προκαλούν. (ii) την επανάληψη της λέξης «πληγή»: το ουσιαστικό επαναλαμβάνεται τρεις φορές (στ. 2, 7, 9) καθιστώντας εμφανή την απόγνωση που νιώθει ο ποιητής, καθώς η πάροδος του χρόνου τον πληγώνει με τρόπο οριστικό και αμετάκλητο. Αξίζει να σημειωθεί η εύστοχη επιλογή της λέξης «πληγή», η οποία αποτελεί χαρακτηριστική μορφή φθοράς του ανθρώπινου σώματος. (iii) την προσωποποίηση («Εις σε προστρέχω Τέχνη της Ποιήσεως»): σε φιλικό και ανθρώπινο κλίμα επικοινωνίας ο Καβάφης απευθύνεται στην ποιητική τέχνη προσπαθώντας να απαλύνει τον πόνο του. (iv) την αποστροφή («Τα φάρμακά σου φέρε Τέχνη της Ποιήσεως»): ο ίδιος, ως ποιητής, νιώθει οικεία προς αυτή και με τη χρήση του β ενικού προσώπου ο δραματικός μονόλογος αποκτά θεατρικότητα, γίνεται περίπου διάλογος. Γ ΕΡΩΤΗΣΗ Γ1. Να σχολιάσετε τους παρακάτω στίχους σε ένα κείμενο 100-120 λέξεων: Εἰς σέ προστρέχω Τέχνη τῆς Ποιήσεως, πού κάπως ξέρεις ἀπό φάρμακα νάρκης τοῦ ἄλγους δοκιμές, ἐν Φαντασίᾳ καί Λόγῳ. Μονάδες 25 4
Στους στίχους 4-6 μέσα σε κλίμα οικειότητας και αμεσότητας γίνεται επίκληση στην ποιητική τέχνη (τα κεφαλαία δηλώνουν έμφαση), η οποία μπορεί σε κάποιο βαθμό να επουλώνει τα τραύματα του γήρατος. Ο Καβάφης αναφέρεται στην ποιητική τέχνη, όχι στην ίδια την ποίηση: η τέχνη, ως δημιουργική διαδικασία γραφής τον ενδιαφέρει περισσότερο κι από το αποτέλεσμά της, δηλαδή την ποίηση ως ουσία. Η χρήση του επιρρήματος «κάπως» και του ονοματικού συνόλου «νάρκης του άλγους δοκιμές» υποβάλλουν στον αναγνώστη την εντύπωση της πρόσκαιρης, μη οριστικής θεραπείας, καθώς η διαδικασία της φθοράς είναι αναπόφευκτη, αγιάτρευτη αρρώστια της θνητής ανθρώπινης φύσης. Προκειμένου να κατευνασθεί ο πόνος, ο ποιητής προσφεύγει στην ποιητική σύνθεση επιστρατεύοντας τη δύναμη της φαντασίας, που συλλαμβάνει, και τη μαγική λειτουργία του λόγου, δηλαδή της γλώσσας, που πραγματοποιεί τη σύλληψη. Ο Γ. Δάλλας παρατηρεί ότι «η Φαντασία, έτσι με κεφαλαιοποίηση του αρχικού της, εντάσσεται στη λειτουργία την πνευματική και καλλιτεχνική - και πάλι με κεφαλαιοποίηση - του Λόγου». Ωστόσο, με την έννοια της Φαντασίας ο Καβάφης υπαινίσσεται, εκτός από τη δημιουργική (έμπνευση), και την αναπαραστατική φαντασία (ανάκληση), όπως προκύπτει από το σύνολο του έργου του, το οποίο βασίζεται εν πολλοίς στην ανάμνηση και την (λεκτική) αναπαράσταση του παρελθόντος. Παράλληλα, ο Λόγος δεν είναι μόνο η λογοτεχνική γλώσσα που πραγματώνει την έμπνευση, αλλά μπορεί να ερμηνευθεί και ως το γνωστικό μέσο για την κατάκτηση του απόλυτου. ΕΡΩΤΗΣΗ Δ1. Να συγκρίνετε ως προς το περιεχόμενο το ποίημα του Κ. Καβάφη Μελαγχολία τοῦ Ἰάσωνος Κλεάνδρου ποιητοῦ ἐν Κομμαγηνῇ 595 μ.χ. με το παρακάτω ποίημα του Τ. Λειβαδίτη Αυτοβιογραφία, εντοπίζοντας (μονάδες 5) και σχολιάζοντας (μονάδες 15) τρεις ομοιότητες και δύο διαφορές μεταξύ των δύο ποιημάτων. Τάσος Λειβαδίτης Αυτοβιογραφία Ἄνθρωποι ποὺ δὲ γνώρισα ποτὲ μοῦ δώσαν τὸ αἷμα μου καὶ τ ὄνομά μου, στὴν ἡλικία μου χιονίζει, χιονίζει ἀδιάκοπα μιὰ κίνηση πάντα σὰ νἄθελα νὰ προφυλαχτῶ ἀπὄνα χτύπημα δίψασα γιὰ ὅλη τὴ ζωή, κι ὅμως τὴν ἄφησα γιὰ ν ἁρπαχτῶ ἀπ τὰ πελώρια ἀγκάθια τῆς αἰωνότητας, ἡ σάρκα μου ἕνας ἐπίδεσμος γύρω ἀπ τὸ αὐριανό μου τίποτα 5
κανεὶς δὲν μπορεῖ νὰ μὲ βοηθήσει στὸν πόνο μου ἐκτὸς ἀπ τὸν ἴδιο μου τὸν πόνο - εἶμαι ἐδῶ, ἀνάμεσά σας, κι ὁλομόναχος, κ ἡ ποίηση σὰ μιὰ μεγάλη ἀλήθεια, ποὺ τὴν ἀνακαλύπτεις ὕστερ ἀπὸ χρόνια, ὅταν δὲν μπορεῖ να σοῦ χρησιμέψει πιὰ σὲ τίποτα. Ἐπάγγελμά μου: τὸ ἀκατόρθωτο. Τάσος Λειβαδίτης, Ποίηση, τ. 1, Αθήνα, Εκδόσεις Κέδρος, 2003, σ. 429. Μονάδες 20 Συγκρίνοντας το ποίημα του Καβάφη με το ποίημα του Λειβαδίτη εντοπίζουμε τόσο ομοιότητες όσο και διαφορές. i) ΟΜΟΙΟΤΗΤΕΣ: α) Αρχικά, κοινό στοιχείο αποτελεί η ώριμη ηλικία των ποιητικών υποκειμένων, η οποία δηλώνεται με σαφήνεια από τον Καβάφη («το γήρασμα του σώματος και της μορφής μου») και υπαινικτικά από τον Λειβαδίτη: («στην ηλικία μου χιονίζει, χιονίζει αδιάκοπα»). β) Επιπλέον, ευδιάκριτη και στα δύο κείμενα είναι η αναφορά στην ποιητική τέχνη, καθώς και οι δύο ποιητές καταθέτουν την άποψή τους γι αυτήν: «Εις σε προστρέχω Τέχνη της Ποιήσεως» (Μελαγχολία) και «η ποίηση σα μια μεγάλη αλήθεια» (Αυτοβιογραφία) και γ) τέλος, εμφανής είναι η μελαγχολική και απαισιόδοξη διάθεση που αποπνέουν και τα δύο ποιήματα: Καβάφης: στ. 1-3: «Το γήρασμα του σώματος και της μορφής μου είναι πληγή από φρικτό μαχαίρι. / Δεν έχω εγκαρτέρησι καμιά», Λειβαδίτης: «δίψασα...άφησα», «η σάρκα μου τίποτα». ii) ΔΙΑΦΟΡΕΣ: α) Ο Καβάφης εστιάζει στην ώριμη φάση της ζωής του και αποκλειστικά στον πόνο των γηρατειών (στ. 1-3) ενώ ο Λειβαδίτης κάνει έναν απολογισμό ζωής διαπιστώνοντας το υπαρξιακό του αδιέξοδο («δίψασα... τίποτα»). β) Μία δεύτερη διαφορά σχετίζεται με τη λειτουργία της ποίησης στη ζωή του δημιουργού. Στην καβαφική «Μελαγχολία» ο ρόλος της είναι αναλγητικός, καθώς απαλύνει πρόσκαιρα το άλγος του γήρατος: «που κάμνουνε... η πληγή». Αντίθετα, ο Λειβαδίτης διαπιστώνει ότι η ποιητική αλήθεια, όταν κατακτάται ύστερα από χρόνια, παρουσιάζεται ανώφελη: «κ η ποίηση... σε τίποτα». 6
ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ Τα θέματα της Λογοτεχνίας Κατεύθυνσης κρίνονται προσπελάσιμα από τους καλά προετοιμασμένους υποψηφίους. Οι ερωτήσεις, έχουν διατυπωθεί με σαφήνεια και απαιτούσαν γνώση των βασικών χαρακτηριστικών γραφής του Καβάφη, όπως και της αναλυτικής ερμηνευτικής προσέγγισης του ποιήματος. Το αδίδακτο κείμενο κρίνεται αυξημένης δυσκολίας ως προς την κατανόησή του, γι αυτό και η σύγκριση με το διδαγμένο κείμενο απαιτούσε ενεργοποίηση της κριτικής και αφαιρετικής σκέψης του μαθητή. Όλα τα στοιχεία τεχνικής και ερμηνείας για την ανάπτυξη των ερωτήσεων αντλούνται είτε αυτούσια είτε συνθετικά μέσα από τις σελίδες του τεύχους «Ποίηση» των εκδόσεων Ώθηση, που διέθεταν οι μαθητές μας και είχαμε αξιοποιήσει κατά τη διάρκεια των μαθημάτων. 7