Εκπαιδευτικός Όμιλος 1 ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ ΚΑΤ Γ ΛΥΚΕΙΟΥ

Transcript

1

2 Εκπαιδευτικός Όμιλος 1 ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ ΚΑΤ Γ ΛΥΚΕΙΟΥ

3 Εκπαιδευτικός Όμιλος 2 ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ ΚΑΤ Γ ΛΥΚΕΙΟΥ

4 Εκπαιδευτικός Όμιλος 3 ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ ΚΑΤ Γ ΛΥΚΕΙΟΥ Φίλε μαθητή, Το βιβλίο αυτό, που κρατάς στα χέρια σου προέκυψε τελικά μέσα από την εμπειρία και διδακτική διαδικασία πολλών χρόνων στον Εκπαιδευτικό Όμιλο Άλφα. Είναι το αποτέλεσμα συγγραφής πολλών καθηγητών μας και ο στόχος της ύπαρξής του δεν είναι να υποκαταστήσει το σχολικό βιβλίο, αλλά να εξυπηρετήσει δύο σκοπούς : να είναι ένα βιβλίο οργανωμένο και μεθοδευμένο έτσι ώστε να είναι ουσιαστικό, πρακτικό και φιλικό για το μαθητή, πλήρες σε θεωρία, μεθοδολογία, παρατηρήσεις αλλά και κατηγορίες ασκήσεων, να είναι ένα πλήρες, λειτουργικό και χρήσιμο εργαλείο για τον καθηγητή του μαθήματος και να διευκολύνει την εκπαιδευτική του δραστηριότητα Ελπίζοντας ότι το βιβλίο αυτό θα σε βοηθήσει στην καλύτερη κατανόηση και οργάνωση της διδακτέας ύλης και ουσιαστικότερη επαφή με τη γνώση και την εκπαίδευση, σου ευχόμαστε καλή πορεία στους δρόμους της γνώσης και καλή επιτυχία στους στόχους σου. Οι συγγραφείς - καθηγητές του Ομίλου

5 Εκπαιδευτικός Όμιλος 4 ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ ΚΑΤ Γ ΛΥΚΕΙΟΥ ΠΟΙΗΜΑΤΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΟΙΗΣΗ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣΚΑΒΑΦΗΣ ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΑ ΣΧΟΛΙΑ ΜΕΛΑΓΧΟΛΙΑ ΤΟΥ ΙΑΣΩΝΟΣ ΚΛΕΑΝΔΡΟΥ ΜΑΡΙΑ ΠΟΛΥΔΟΥΡΗ ΜΟΝΟ ΓΙΑΤΙ Μ ΑΓΑΠΗΣΕΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΝΙΚ. ΕΓΓΟΝΟΠΟΥΛΟΣ ΜΑΝ. ΑΝΑΓΝΩΣΤΑΚΗΣ ΠΟΙΗΣΗ 1948 ΣΤΟ ΝΙΚΟ Ε ΓΙΩΡΓΟΣ ΠΑΥΛΟΠΟΥΛΟΣ ΤΑ ΑΝΤΙΚΛΕΙΔΙΑ ΚΙΚΗ ΔΗΜΟΥΛΑ ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΑ ΣΧΟΛΙΑ ΚΟΝΙΑΚ ΜΗΔΕΝ ΑΣΤΕΡΩΝ ΣΗΜΕΙΟ ΑΝΑΓΝΩΡΙΣΕΩΣ ΔΙΟΝΥΣΙΟΣ ΣΟΛΩΜΟΣ Ο ΚΡΗΤΙΚΟΣ ΓΙΩΡΓΟΣ ΙΩΑΝΝΟΥ ΜΕΣ ΣΤΟΥΣ ΠΡΟΣΦΥΓΙΚΟΥΣ ΣΥΝΟΙΚΙΣΜΟΥΣ ΣΤΟΥ ΚΕΜΑΛ ΤΟ ΣΠΙΤΙ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ ΠΑΠΑΔΙΑΜΑΝΤΗΣ ΟΝΕΙΡΟ ΣΤΟ ΚΥΜΑ ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΒΙΖΥΗΝΟΣ ΤΟ ΑΜΑΡΤΗΜΑ ΤΗΣ ΜΗΤΡΟΣ ΜΟΥ

6 Εκπαιδευτικός Όμιλος 5 ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ ΚΑΤ Γ ΛΥΚΕΙΟΥ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΚΑΒΑΦΗΣ (1863 / 1933) ΠΟΙΗΜΑΤΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΟΙΗΣΗ Έλληνας της διασποράς, γεννήθηκε και πέθανε στην Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου. Εκεί πέρασε το μεγαλύτερο διάστημα της ζωής του, εκτός από δύο μεσοδιαστήματα που έζησε με τη μητέρα του και τα αδέρφια του στην Αγγλία και την Κωνσταντινούπολη. Καταγόταν από πλούσια οικογένεια, όταν όμως πτώχευσε, ο ποιητής γνώρισε την ανέχεια και τη μιζέρια. Δεν παντρεύτηκε ποτέ, εργάστηκε για 35 περίπου χρόνια στην Εταιρεία Αρδεύσεων, δεν έκανε ιδιαίτερες σπουδές, έμαθε καλά Αγγλικά και Γαλλικά και διάβαζε πολύ ιστορία και λογοτεχνία. Καίριο ρόλο στη διαμόρφωση του χαρακτήρα του και του έργου του έπαιξε το γεγονός ότι ήταν ομοφυλόφιλος. Η μελαγχολία, η μοναξιά, η καχυποψία, η κλειστή ζωή, το αίσθημα της απόρριψης και καταλαλιάς από το κοινωνικό σύνολο, όλα αυτά συνδυάστηκαν για να φτιάξουν ένα ανθρώπινο τύπο δύσκολο και ιδιότροπο. Αλλά μέσα απ αυτές ακριβώς τις δυσκολίες ο Καβάφης «μηχανεύτηκε» την έξοδό του από την ανωνυμία, την επικράτησή του στη γενιά του και στις επόμενες γενιές. Και «μηχανή» του έγινε η τέχνη της ποίησης, προς την οποία τόσο συχνά και τρυφερά απευθύνεται για να την ευχαριστήσει. Σ αυτόν μεν η ποίηση στάθηκε η αναπλήρωση για την ομοφυλοφιλική ταπείνωση, για την έλλειψη κοινωνικής και οικογενειακής ζωής, για την οικονομική του μιζέρια. Για μας, όμως, σήμερα είναι δώρο μαγικό. Όπως μαγεία είναι και κάθε ποίηση. Ο ΠΟΙΗΤΗΣ ΚΑΙ Η ΕΠΟΧΗ ΤΟΥ Ο Καβάφης έζησε σε μια εποχή και έναν κόσμο ταραγμένο, άστατο συνεχώς μεταβαλλόμενο. Η Αλεξάνδρεια και η Αίγυπτος του 19 ου αιώνα γνώρισαν ποικίλες κοινωνικοπολιτικές μεταβολές: από την οθωμανική διοίκηση πέρασαν στη διοίκηση των ντόπιων πασάδων, στις ντόπιες επαναστάσεις, στην αγγλική κατοχή και εκμετάλλευση. Στις μέρες του κατέρρευσε οριστικά η οθωμανική αυτοκρατορία. Ανάλογες μεταβολές γνωρίζει και η Ελλάδα, από την ντροπή του 1897, στη δόξα των Βαλκανικών και από εκεί στο διχασμό και την αφόρητη πραγματικότητα της Μικρασιατικής καταστροφής.

7 Εκπαιδευτικός Όμιλος 6 ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ ΚΑΤ Γ ΛΥΚΕΙΟΥ Ο Καβάφης ζώντας όλο το φάσμα της σύγχρονής του ελληνικής ιστορίας οδηγήθηκε στο συμπέρασμα πως η ιστορία κινείται σε επαναλαμβανόμενους κύκλους, προόδου και παρακμής και από το σχήμα αυτό δεν υπάρχει τρόπος να ξεφύγει κανείς. Επόμενο λοιπόν ήταν να αντιμετωπίσει μια τέτοια κατάσταση όχι μόνο με ειρωνεία, κύριο χαρακτηριστικό του, αλλά και με το υπερβολικά ελληνικό αίσθημα της μοιρολατρίας. Ο ποιητής λογοτεχνικά ανήκει στη Νέα Αθηναϊκή Σχολή και κυρίως στη «γενιά του 1880», όπου δεσπόζει η μορφή του Κ. Παλαμά. Ωστόσο παρά την ηγετική φυσιογνωμία του Παλαμά, κανείς δεν απομακρύνθηκε περισσότερο από τη «βαριά σκιά» του, όσο ο Καβάφης. Αυτός εγκατεστημένος στην Αλεξάνδρεια ακολουθεί ένα διαφορετικό δρόμο στην ποίηση, απορρίπτοντας τα καθιερωμένα σχήματα και παρουσιάζοντας με ρεαλισμό το νεότερο άνθρωπο, που χαρακτηρίζεται από το αίσθημα της ανίας, την αντιηρωική στάση απέναντι στα εθνικά καλέσματα και κυρίως από το αίσθημα της τραγικής μοναξιάς. Η Νέα Αθηναϊκή Σχολή αμήχανα έκρινε την ποίηση του ως εκδηλώσεις ενός «περιφρονητικού σκεπτικισμού προς κάθε πίστη» (Τέλλος Άγρας) και τον έβλεπε ως εκπρόσωπο της παρακμής, αφού, «πίστευε μόνο στην άρνηση» (Άλκης Θρύλος). Ο Καβάφης σήμερα θεωρείται ο «γενάρχης της σύγχρονης ποίησης» ( Γ. Δάλλας), αφού πρώτος χαλαρώνει το μέτρο και τη φόρμα, στρέφεται προς την πεζολογία, καταλύει τις χρονικές συμβάσεις, χρησιμοποιεί την υποβολή και την ειρωνεία, παρουσιάζει την αντιφατικότητα των ανθρωπίνων κ.α. Πώς όμως ο Καβάφης κατάφερε σε μια περιφερειακή περιοχή του ελληνισμού να φτάσει σ αυτήν την ιδιότυπη ποίηση; Πώς έφτασε να χαρακτηριστεί ως «ο ραψωδός της παρακμής» (Ντομ. Γκραντμόν) και να ψάλλει το αναπότρεπτο της μοίρας; Ο Πήτερ Μπήαν διακρίνει τέσσερις παράγοντες που τον διαμόρφωσαν: 1. Οι ιστορικές περιπέτειες της Ελλάδας (ο ελληνισμός μαζί με τον έρωτα υπήρξαν τα ιδανικά του). 2. Η εγκυκλοπαιδική ιστορική του μόρφωση (χωρίς σπουδές) που την απέκτησε μόνος του με τις ιστοριοδιφικές μελέτες του. Συγκινήθηκε ιδιαίτερα κυρίως από την αλεξανδρινή και βυζαντινή εποχή. 3. Η τύχη της αγαπημένης του πόλης, της Αλεξάνδρειας. 4. Η πτώχευση της επιχείρησης του πατέρα του που τον έκανε να βιώσει την παρακμή από πολύ μικρός. Ο Μπήαν καταλήγει ότι χωρίς τη διάλυση αυτής της επιχείρησης δεν θα είχαμε τον ποιητή όπως τον γνωρίζουμε σήμερα.

8 Εκπαιδευτικός Όμιλος 7 ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ ΚΑΤ Γ ΛΥΚΕΙΟΥ - Τα στοιχεία για τον Καβάφη και την εποχή του βασίζονται σε απόψεις των: Πήτερ Μπήαν, Τέλλου Άγρα, Άλκη Θρύλου, Γεράσιμου Μαρκαντωνάτου, Ζαχαρία Λιγνού. ΕΠΙΡΡΟΕΣ ΑΠΟ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΑ ΡΕΥΜΑΤΑ 1. ΡΟΜΑΝΤΙΣΜΟΣ : στη νεοελληνική λογοτεχνία με κυριότερα χαρακτηριστικά την επιτηδευμένη μελαγχολία και απαισιοδοξία, την πατριωτική έξαρση, τη μεγαλοστομία και την κούφια βερμπολογία, την καθαρεύουσα κ.α. - Ο Καβάφης τον ακολουθεί στις πρώτες ποιητικές του ενασχολήσεις συγκινημένος από την απαισιόδοξη φιλοσοφία και γράφοντας στην καθαρεύουσα. (Κ. Θ. Δημαράς) 2. (ΓΑΛΛΙΚΟΣ) ΠΑΡΝΑΣΣΙΣΜΟΣ : καλύπτει την περίοδο από το 1865 ως το τέλος του 19 ου αιώνα με κυριότερα χαρακτηριστικά την απρόσωπη αντικειμενική έκφραση και ύφος, τη θεματολογία από την κλασική ιστορία και μυθολογία, την αυστηρή τήρηση των ρυθμικών κανόνων και την προσκόλληση στην ακρίβεια. - Ο Καβάφης επηρεάζεται απ αυτόν αφού βρίσκει ελκυστικά: την αξιοποίηση της ιστορικής διάθεσης, τη ζωγραφική και περιγραφική τάση, την ακρίβεια. 3. ΣΥΜΒΟΛΙΣΜΟΣ : αρχίζει περίπου το 1890 και εκτείνεται στον 20ο αιώνα. Κυριότερα χαρακτηριστικά του η έκφραση του εσωτερικού κόσμου με σύμβολα, η προτίμηση στην έμμεση έκφραση (υπαινιγμός), η διάθεση ρέμβης, μελαγχολίας και ονείρου, η μουσικότητα και η υποβλητικότητα, η επίμονη ροπή σ ένα είδος μυστικισμού κ.α. - Ο Καβάφης επηρεάζεται κυρίως από του υπαινιγμούς, τους μισούς τόνους, το κλίμα της ΠΡΟΣΟΧΗ!!! υποβολής, τη ρέμβη, ονειροπόληση, την αοριστία (Κ. Θ. Δημαράς). Ο Καβάφης, αφού αποκρυσταλλώθηκε η ποίησή του, αποκήρυξε τα πρώτα του ποιήματα ( δηλαδή όσα ξεκινούν από θέματα και τεχνικές των προηγούμενων ρευμάτων) και αρκέστηκε να προσπαθήσει να προσαρμόσει μερικά από αυτά αφαιρώντας τους όλα τα ξένα στοιχεία, στο ώριμο πλέον ιδεώδες του. (Μάριο Βίτι). 4. ΠΟΙΗΤΙΚΟΣ ΡΕΑΛΙΣΜΟΣ : χαρακτηρίζεται η ποίηση εκείνη που είναι εμπνευσμένη από γεγονότα, περιστατικά και επεισόδια της καθημερινής ζωής. Ο συγγραφέας συχνά εγκαθίσταται στο εσωτερικό του ήρωά του (εσωτερικός μονόλογος) αποκρυπτογραφώντας την εσωτερική κίνηση που σημειώνεται στη συνείδηση του προσώπου. - Τα λογοτεχνικά ρεύματα και τα χαρακτηριστικά του προέρχονται από το Βασικό Λεξικό Λογοτεχνικών Όρων του Γερ. Μαρκαντωνάτου. - ΚΑΒΑΦΙΣΜΟΣ

9 Εκπαιδευτικός Όμιλος 8 ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ ΚΑΤ Γ ΛΥΚΕΙΟΥ Ο Καβάφης αποκτά την προσωπική του φωνή το Χαρακτηριστικά της ποιητικής του ωρίμανσης είναι: 1. Χαλάρωσε το μέτρο, προτίμησε την ανισοσυλλαβία των στίχων, έγινε ακουστική και φυσικότερη η ροή του λόγου. 2. Η σύνταξή του είναι παρμένη από την καθημερινή ομιλία. 3. Αφηγηματική πλοκή, πεζολογικό ύφος. 4. Αυστηρά πληροφοριακή γραφή καθώς και διανοητική που συμπεραίνει, συζητά, σχολιάζει. 5. Η ποίησή του δεν παράγει αποκλειστικά συγκίνηση για τέρψη των αυτιών, αλλά παράγει κατασταλαγμένη εμπειρία, προβληματισμό και σκέψη. 6. Ειρωνεία και επίγνωση των αντιφάσεων των εγκοσμίων. 7. Στη θεματική του κυριαρχούν: ο έρωτας, ο θάνατος, η βία και η μέθη της εξουσίας, η διάψευση των μεγάλων ιδανικών κ.α. - Σχόλια των Πιερή, Δάλλα και Δασκαλόπουλου ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΗ ΔΙΑΙΡΕΣΗ ΤΩΝ ΠΟΙΗΜΑΤΩΝ ΤΟΥ ΚΑΒΑΦΗ Σύμφωνα με υπόδειξη του ίδιου του Καβάφη η ποιητική του παραγωγή μπορεί να διαιρεθεί σε τρεις κατηγορίες: 1. Φιλοσοφικά ή στοχαστικά : χαρακτηρίζονται από τη μοιρολατρική εγκατάλειψη, από την αξιοπρέπεια μπροστά στις ματαιωμένες ελπίδες, από την διάψευση των ιδανικών, από τα διλήμματα και τα αδιέξοδα του σύγχρονου ανθρώπου. 2. Ιστορικά: προτιμά τον ελληνιστικό κόσμο προβάλλοντας τη φυλετική συνοχή και συνείδηση ολόκληρου του ελληνικού κόσμου. Ακολουθούν στις προτιμήσεις του η ρωμαϊκή και βυζαντινή περίοδος. 3. Ηδονικά ή αισθησιακά: επίμαχο σημείο της δημιουργίας του είναι ο απροκάλυπτο ερωτισμός πολλών ποιημάτων του. Ειδικά στην ώριμη περίοδό του αποδεσμεύεται από τις προσωπικές και δημιουργικές αναστολές του και γίνεται τολμηρότερος. ΠΡΟΣΟΧΗ!!! - Πρέπει να σημειωθεί ότι η διαίρεση αυτή με βάση το περιεχόμενο των ποιημάτων του, είναι συμβατική και οι επικαλύψεις των τριών αυτών κατηγοριών είναι συχνότατες. ΓΛΩΣΣΑ ΚΑΙ ΥΦΟΣ ΤΟΥ ΚΑΒΑΦΗ 1. Γλώσσα: πρόκειται για κράμα δημοτικής και λόγιας, αντιρητορική, ψυχρή, σχεδόν καθημερινή, εξυπηρέτησε θαυμάσια το παρακμιακό, απαισιόδοξο και στοχαστικό ήθος των ποιημάτων του.

10 Εκπαιδευτικός Όμιλος 9 ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ ΚΑΤ Γ ΛΥΚΕΙΟΥ 2. Ύφος: το ιαμβικό μέτρο και η εξεζητημένη ρίμα που υιοθέτησε στα πρώτα του ποιήματα σύντομα εγκαταλείφθηκαν υπέρ του ελεύθερου στίχου, που συχνά μοιάζει τόσο πεζολογικός. ΓΕΝΙΚΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΤΗΣ ΚΑΒΑΦΙΚΗΣ ΠΟΙΗΣΗΣ 1. Η διαχρονικότητα. 2. Η οξύτατη ειρωνεία. 3. Η ιδιότυπη υποβολή του. 4. Ο θεατρικός χαρακτήρας. 5. Ο ηδονισμός. 6. Η μοιρολατρία. 7. Η αίσθηση της ιστορίας. Μελαγχολία του Ιάσωνος Κλεάνδρου ποιητού εν Κομμαγηνή 595 μ. Χ. Εισαγωγικά ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ Το ποίημα πρέπει να ενταχθεί στην κατηγορία των φιλοσοφικών ή της σκέψεως Καβαφικών ποιημάτων. Όμως είναι κάτι περισσότερο από στοχαστικό αγγίζει τα όρια του τραγικού. Η τέχνη της ποιήσεως, η δημιουργική πράξη, προφέρει στον Καβάφη απόλαυση και ευτυχία. Όταν όμως τα γηρατειά αλλοιώνουν το σώμα και την ψυχή, όταν η φθορά προκαλεί τρόμο ( το ποίημα γράφτηκε πιθανότατα στα 1918, όταν ο Καβάφης ήταν πενήντα πέντε χρονών ) χρησιμοποιείται σαν αντιστάθμισμα, σαν πολύτιμο βάλσαμο. Ο ποιητής λυτρώνεται, έστω και προσωρινά, με τη βοήθεια της τέχνης του ( κάθαρση ). Η αντιμετώπιση του γήρατος με τη βοήθεια της δημιουργίας στον Καβάφη αποτυπώνεται παραστατικά και σε άλλα δύο ποιήματα, ενώ ομολογείται ευθέως σε μια συνομιλία του με τον Τίμο Μαλάνο: Πολύ σπανίως Το μερτικό που έχει ακόμη αυτός στα νειάτα Έφηβοι τώρα τους δικούς τους στίχους λένε [ ] Το υγιές ηδονικό μυαλό των, η ευθύγραμμη σφιχτοδεμένη σάρκα των

11 Εκπαιδευτικός Όμιλος 10 ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ ΚΑΤ Γ ΛΥΚΕΙΟΥ με την δική του έκφανσι του ωραίου συγκινούνται. Στο ποίημα αυτό υπερβαίνει τη φθορά χάρη στην ποιητική δημιουργία. Είναι ήδη σαρανταοχτώ χρονών. Στα 1931, όταν πια ο ποιητής είναι εξηνταοχτώ, δύο χρόνια πριν πεθάνει, αναρωτιέται με αγωνία: Κατά τες συνταγές αρχαίων Ελληνοσύρων μάγων 1 Ποιο απόσταγμα να βρίσκεται από βότανα γητεύματος είπ ένας αισθητής, ποιο απόσταγμα κατά τες συνταγές αρχαίων Ελληνοσύρων μάγων καμωμένο που για μια μέρα ( αν περισσότερο δεν φθαν η δύναμίς του ), ή και για λίγην ώρα τα είκοσι τρία μου χρόνια να με φέρει ξανά Τέλος, σε μια συνομιλία του με τον Τίμο Μαλάνο, διατυπώνει άποψη ταυτόσημη με εκείνην της Μελαγχολίας : Είσαι πολύ νέος και αυτό μόνο αργότερα θα το καταλάβεις. Ο τεχνίτης, και όταν ακόμη γεράσει, μπορεί να βρίσκει ενδιαφέρον και θέρμη στη ζωή, χάρις στο ίδιο του το έργο. Είναι μέσω του έργου του που θα παρηγορηθεί για το κακό που του επιφυλάσσουν τα χρόνια του γήρατος. Εκεί που οι πιότεροι άνθρωποι δεν βλέπουν, παρά ερείπια μόνον, ο τεχνίτης έχει το έργο του που συγκινεί, συζητείται, αρέσει. Ο τίτλος Το ποίημα αρχικά είχε τον τίτλο Μαχαίρι, ένα τίτλο που υπογράμμιζε το περιεχόμενο, άφηνε όμως εκτεθειμένη την προσωπική αγωνία του ποιητή. Έτσι αντικαταστάθηκε από ένα δυσανάλογα μεγάλο τίτλο που υποστηρίζει και συμπληρώνει το ποίημα. Η λέξη μελαγχολία εναρμονίζεται με το περιεχόμενο και αντανακλά τη συναισθηματική κατάσταση του ποιητικού υποκειμένου. Ο ποιητής Ιάσων Κλεάνδρου, ο οποίος χρεώνεται τη μελαγχολία, είναι επινόηση του Καβάφη και χρησιμοποιείται για να ενταχθεί η υποκειμενική εξομολόγηση, χωρίς να χάσει τη γνησιότητά της, σε αντικειμενικό ιστορικό πλαίσιο. Μ άλλα λόγια ο Αλεξανδρινός ταυτίζεται με τον ανύπαρκτο ποιητή του τίτλου, κρύβεται πίσω του, για να εκμυστηρευτεί τα δικά του συναισθήματα. 1 Το ποίημα δημοσιεύτηκε το 1931.

12 Εκπαιδευτικός Όμιλος 11 ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ ΚΑΤ Γ ΛΥΚΕΙΟΥ Η Κομμαγήνη, το βραχύβιο κρατίδιο που καταλύθηκε το 72 μ. Χ. από τους Ρωμαίους, είναι πλέον ( 595 μ. Χ. ) ανύπαρκτη και μόνο ως συμβολοποίηση των αποτελεσμάτων της φθοράς ( γηρατειά / χρόνος ) θα μπορούσε να αντιμετωπιστεί. Σε κατακλείδα ο τίτλος ορίζει το (ψευδο)ιστορικό πλαίσιο και τον αφηγητή, ενώ δίνει διαχρονικό χαρακτήρα στις σκέψεις του και, χάρη στην αποστασιοποίηση από το προσωπικό πάθος, αντικειμενικότητα. Πρώτη ενότητα ( στ. 1 6 ) Στον πρώτο στίχο κυριαρχεί το μοτίβο των γηρατειών που διαβρώνουν το σώμα και τη μορφή του ποιητή. Οι δύο λέξεις έχουν παραπλήσια σημασία, όμως με δεδομένη την αποστροφή του Καβάφη για τους πλεονασμούς, θα πρέπει να υποθέσουμε ότι η λέξη μορφή διαφοροποιείται από τη λέξη σώμα, ίσως μάλιστα να αντιδιαστέλλεται προς αυτή και να σημαίνει ψυχική διάθεση. Ο δεύτερος στίχος υποβάλλει τη συναισθηματική αντίδραση του ποιητή στο πέρασμα του χρόνου. Οι λέξεις που χρησιμοποιεί ( πληγή, φρικτό μαχαίρι ) δηλώνουν πόνο αβάσταχτο, βασανιστικά βιωμένο. Η πληγή αισθητοποιεί με τρόπο συγκλονιστικό τη διαβρωτική επίδραση του χρόνου ( που κρύβεται από το φρικτό μαχαίρι ). Ο τρίτος στίχος αποκαλύπτει την πηγή του ψυχικού πόνου: το ποιητικό υποκείμενο αρνείται να συμφιλιωθεί με την πραγματικότητα, δεν μπορεί να υπομείνει τη φθορά του χρόνου. Εδώ πρέπει να επισημάνουμε ότι ο Καβάφης φοβόταν πολύ περισσότερο τα γηρατειά από τον ίδιο το θάνατο. Θεωρούσε ότι η φθορά του σώματος και η συνακόλουθη απώλεια της ομορφιάς περιορίζει ή εκμηδενίζει τις δυνατότητες για άντληση ηδονής. Η αδυναμία του ποιητή να φανεί καρτερικός, τον αναγκάζει να ανοίξει ένα διάλογο με την Τέχνη της Ποιήσεως ( εσωτερικός μονόλογος ) και να εκλιπαρήσει τη συνδρομή της ( στ. 4 ). Έχει εξάλλου και άλλοτε προσφύγει στη βοήθειά της και έχει βρει παρηγοριά ( στ. 5 ). Τα φάρμακα όμως της ποίησης δεν θεραπεύουν ( πώς να αντιστραφεί η ροή του χρόνου; ): είναι απόπειρες να κατεναυσθεί ο πόνος ( νάρκης του άλγους δοκιμές, στ. 6 ). Ο Καβάφης επομένως δεν τρέφει ψευδαισθήσεις, ο ρεαλισμός του δεν του επιτρέπει να θεωρεί την ποίηση πανάκεια, ριζική λύση στο πρόβλημα που αντιμετωπίζει, παρά προσωρινό καταφύγιο. Στην προσπάθειά του αυτή η Φαντασία και ο Λόγος είναι οι μόνοι του σύμμαχοι. Ποια όμως σημασία έχουν εδώ οι δύο έννοιες; Η Φαντασία παραπέμπει μάλλον στην

13 Εκπαιδευτικός Όμιλος 12 ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ ΚΑΤ Γ ΛΥΚΕΙΟΥ αναπαραστατική φαντασία που εδράζεται στη μνήμη ( εξάλλου η καβαφική ποίηση διακρίνεται από μια τάση για επιστροφή στο παρελθόν ). Ο Λόγος πάλι μας οδηγεί στις αρχαίες φιλοσοφικές θεωρίες και κυρίως στην επικούρεια που έχει συσχετισθεί με τις αντιλήψεις του Αλεξανδρινού από αρκετούς μελετητές. Ίσως πάλι να συνδέεται με τη λειτουργία του λόγου, της γλώσσας ( βλ. σχολ. Βιβλίο, σελ.66, υποσημείωση 2 ). Δεύτερη ενότητα ( στ. 7 9 ) Η δεύτερη στροφή του ποιήματος έχει τη μορφή της επίκλησης. Ο ποιητής, αφού επαναλάβει αυτούσιο το δεύτερο στίχο ( Είναι πληγή από φρικτό μαχαίρι ), ικετεύει την Ποίηση να τον ανακουφίσει έστω και προσωρινά ( ο χρονικός προσδιορισμός για λίγο χάρη στα ενωτικά είναι ιδιαίτερα εμφατικός ) πιστοποιώντας πως το δράμα του έχει κορυφωθεί : η τέχνη είναι το μόνο μέσο αντίδρασης στη φθορά που του έχει απομείνει. ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ 1. Το ποίημα αποτελείται από δύο δυσανάλογες ως προς το μέγεθος στροφές. Ποιο είναι το περιεχόμενό τους και πως συνδέονται μεταξύ τους; 2. Που κάμνουνε για λίγο να μη νιώθεται η πληγή : Γιατί, κατά τη γνώμη σας η δράση των φαρμάκων της τέχνης της ποίησης είναι σύντομη σε διάρκεια; 3. Γιατί νομίζετε ότι χαρακτηρίζονται τα φάρμακα της ποίησης ως δοκιμές; ΠΑΡΑΛΛΗΛΑ ΚΕΙΜΕΝΑ Ουίλιαμ Σαίξπηρ: Σονέτο Τα νιάτα πώς διαβαίνουν θα σου πει ο καθρέφτης, και το ρολόι πώς φεύγουν οι ακριβές στιγμές σου, τη σκέψη σου οι λευκές σελίδες θα κρατήσουν, κι απ ότι γράψεις ένα δίδαγμα θα πάρεις. Πιστά ρυτίδες ο καθρέφτης θα σου δείξει, που κάποιους τάφους ανοιχτούς θα σου θυμίσουν, και θα σε μάθει αργός ο ίσκιος στο ρολόι

14 Εκπαιδευτικός Όμιλος 13 ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ ΚΑΤ Γ ΛΥΚΕΙΟΥ πώς προχωρεί προς την αιωνιότητα ο Χρόνος. Πρέπει να εμπιστευτείς σε τούτα τα άδεια φύλλα όσα η ανάμνησή σου δεν μπορεί να σώσει και κάποτε θα δεις μεγάλα αυτά τα τέκνα της σκέψης σου που έτσι ξανά θα τη γνωρίσεις. Όσες φορές κοιτάξεις τον καθρέφτη, το ρολόι, θα ωφεληθείς και θα γεμίζουν οι σελίδες. 1. Πώς συνδέονται ο χρόνος, τα Γηρατειά και η Ποίηση στο παραπάνω ποίημα; Να το συγκρίνετε με το ποίημα του Καβάφη «Μελαγχολία του Ιάσωνος Κλεάνδρου, ποιητού εν Κομμαγηνή 595 μ.χ.» ΜΑΡΙΑ ΠΟΛΥΔΟΥΡΗ ΜΟΝΟ ΓΙΑΤΙ Μ ΑΓΑΠΗΣΕΣ - Ανήκει στη συλλογή Οι τρίλιες που σβήνουν, Ο τίτλος βρίσκεται ολοκληρωμένος στην τέταρτη στροφή. - Το ποίημα αποτελείται από 5 πεντάστιχες στροφές. ΣΤΡΟΦΗ ΠΡΩΤΗ - «Δεν τραγουδώ παρά γιατί μ αγάπησες στα περασμένα χρόνια» Από τον πρώτο κιόλας στίχο «εκρήγνυται» ένα πληθωρικό «ποιητικό εγώ» γεμάτο ερωτική περιπάθεια και συναισθηματισμό. Δεν τραγουδώ: Το α πρόσωπο δίνει στο ποίημα ένα προσωπικό τόνο, κάνοντάς το να μοιάζει με «σελίδα ημερολογίου». μ αγάπησες:

15 Εκπαιδευτικός Όμιλος 14 ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ ΚΑΤ Γ ΛΥΚΕΙΟΥ Το β πρόσωπο είναι ο αποδέκτης του λυρικού πάθους και συναισθηματισμού της ποιήτριας. Θα λέγαμε πως η ποίησή της δικαιώνεται, έχει σκοπό ύπαρξης μόνο όταν απευθύνεται σ ένα «εσύ» (το αντικείμενο του έρωτα). τραγουδώ: ορίζεται το είδος του ποιήματος, πρόκειται για τραγούδι και κατ επέκταση μια «τραγουδιστική ποίηση». Δεν παρά γιατί: Πρόκειται για ένα σχήμα εξάρτησης και ένα πρώτο πρόσωπο που επιβεβαιώνεται ως ύπαρξη, μέσα από τον έρωτα του β προσώπου. Η ζωή της ποιήτριας θα ήταν ένα «δεν», δηλαδή απουσία και στέρηση, δεν θα είχε κανένα νόημα, καμιά ενεργητικότητα, αν δεν πληρωνόταν, παθιαζόταν, δικαιωνόταν, δοκιμαζόταν από τον έρωτα του ανώνυμου εραστή της. Η ποιήτρια γράφει στο Ημερολόγιό της: «Η ψυχή μου και η αγάπη γεννήθηκαν την ίδια ημέρα». μ αγάπησες: Έχουν ειπωθεί πολλά για τον αποδέκτη αυτής της ερωτικής επιστολής τραγουδιού. Οι περισσότερες εικασίες συγκλίνουν στον Κ. Καρυωτάκη. Αυτός ήταν ο απελπισμένος έρωτας που συντάραξε την ποιήτρια. Δεν διστάζει στο Ημερολόγιό της (η φεμινίστρια(!) Πολυδούρη) να γράψει: «Εγώ είμαι το θύμα ρίχνω τη ζωή μου στα πόδια σου». τραγουδώ, μ αγάπησες: Τα ρήματα έχουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον. Η «στα περασμένα χρόνια» ποιήτρια χρησιμοποιεί ενεστώτα (παρόν), ενώ ο έρωτας συνέβη στο παρελθόν. Ο αόριστος μάλιστα δηλώνει τη μοναδικότητα του αισθήματος. Την αίσθηση ιδιαίτερα του παρελθόντος επιτείνει και η φράση «στα περασμένα χρόνια». Ο ενεστώτας λοιπόν έρχεται με τη σειρά του να δώσει μεγαλύτερη ένταση στην αγάπη αυτή. Παρόλο που συνέβη στο παρελθόν, είναι παρούσα, δυνατή, ανθεκτική, καθορίζει ακόμα τις ενέργειες της ποιήτριας. Μέσα από τους δύο πρώτους στίχους καθορίζονται από την ποιήτρια: - Τα πρόσωπα: ποιητικό υποκείμενο, ερωτικό αντικείμενο. - Ο χρόνος του ποιήματος και ο χρόνος του έρωτα. - Η ψυχική κατάσταση της ποιήτριας (πλήρωση αλλά και εξάρτηση). - Η δύναμη του έρωτα(ένταση). - Το βιωματικό υπόστρωμα του ποιήματος (σαν σελίδες ημερολογίου). - Το είδος του ποιήματος (τραγούδι). - Ο σκοπός της ποίησης της Πολυδούρη: το τραγούδι στον Έρωτα που υπήρξε η μοναδική δικαίωση στη ζωή της. (Λιλή Ζωγράφου).

16 Εκπαιδευτικός Όμιλος 15 ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ ΚΑΤ Γ ΛΥΚΕΙΟΥ Και σε ήλιο, γιατί μ αγάπησες: Στους στίχους 3-4 περιγράφεται η διάρκεια του παθιασμένου αυτού έρωτα. Ο έρωτας αυτός διαιωνίζεται, συνεχίζεται ακατάπαυστα και ακατάλυτα: Σε όλες τις καιρικές συνθήκες: - Ήλιος - Γλυκύτητα ανοιξιάτικου καιρού - Βροχή - Χιόνια Σε όλες τις εποχές: - Καλοκαίρι (ήλιος) - Άνοιξη( προμάντεμα καλοκαιριού) - Φθινόπωρο(βροχή) - Χειμώνας(χιόνια) Μετά την παρουσίαση της έντασης και της διάρκειας του έρωτα ακολουθεί ο τελευταίος στίχος, που αποτελεί την επωδό, το ρεφρέν της α στροφής. Αυτός ο στίχος αποτελεί «τη βαθιά επαφή με την ουσία» (Σικελιανός) του ποιήματος, πιο δυνατός και επιβεβαιωμένος από τους τρεις ενδιάμεσους στίχους της στροφής. Γι αυτό στον 5 ο στίχο λείπει και το κόμμα του 1 ου στίχου, το οποίο δήλωνε κάποιο δισταγμό, κοριτσίστικη ντροπή γι αυτή την εξομολόγηση. Η επανάληψη επίσης, του 1 ου στίχου κάθε στροφής δίνει στο ποίημα ένα τραγουδιστικό ρυθμό, μια αρμονία, μια χάρη, δικαιολογώντας βέβαια και το χαρακτηριστικό του ποιήματος ως τραγούδι. Αυτή η αρμονία οδήγησε και στη μελοποίηση του ποιήματος από τον Παπαδημητρίου. ΣΤΙΧΟΥΡΓΙΚΗ ΤΗΣ Μ. ΠΟΛΥΔΟΥΡΗ Η στιχουργική της Πολυδούρη χαρακτηρίζεται από «τεχνικές αδυναμίες, στιχουργική ευκολία και από κάποια φανερή αδεξιότητα» (Τάκης Μενδράκος). Είναι λοιπόν, ανάξιο λόγου το ποίημά της; Αντίθετα, θα έλεγε κανείς πως οι τεχνικές αδυναμίες της στη μετρική μορφή υπηρετούν καλύτερα το ποιητικό αποτέλεσμα. Αυτό γίνεται γιατί: - Φανερώνει το πηγαίο της έμπνευσής της. Το ποίημα δονείται «από το αυθόρμητο, το απροσποίητο, το ασυγκράτητο του γυναικείου αισθήματος» (Τέλλος Άγρας).