ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΟΓΔΟΟ. Η ΓΑΛΛΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΚΑΙ ΟΙ ΝΑΠΟΛΕΟΝΤΕΙΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙ Χρονικό πλαίσιο:

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΟΓΔΟΟ Η ΓΑΛΛΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΚΑΙ ΟΙ ΝΑΠΟΛΕΟΝΤΕΙΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙ Χρονικό πλαίσιο: 1789-1815 8.1 Προοίµιο Η Γαλλική Επανάσταση η πρώτη, ουσιαστικά, ανάδειξη της αστικής τάξης στην πολιτική εξουσία έφερε ριζοσπαστικές αλλαγές στο κοινωνικό, πολιτικό και ιδεολογικό προσκήνιο. Ανέτρεψε τους θεσµούς και τις αξίες του Παλαιού Καθεστώτος, της απολυταρχίας, και ταυτόχρονα απάλλαξε την ανθρωπότητα από παµπάλαιες σταθερές που γίνονταν πλέον εµπόδια για την πρόοδο. Η πολιτική, για να θίξουµε µία µόνο από αυτές τις ανατροπές, έγινε απόλυτα «κοσµική» και η Θεία Πρόνοια περιορίστηκε στα επουράνια, αποκλειστικά καθήκοντά της. Οι ανατροπές ανοιξαν ριζοσπαστικά τον δρόµο στη σύγχρονη εποχή: στην ανάδειξη, δηλαδή, του κυρίαρχου καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής. Ειδικά στο επίπεδο των πολιτικών θεσµών και της συνακόλουθης στρατιωτικής αναδιάρθρωσης, τα επαναστατικά γεγονότα προκάλεσαν ριζοσπαστικές αλλαγές. Οι ρίζες των τελευταίων βρίσκονταν τόσο στη θεωρητική προεργασία, µέσα από τον Διαφωτισµό και τα ρεύµατα αµφισβήτησης πολλών αιώνων, όσο και στο ίδιο το πολιτικό-στρατιωτικό πρόβληµα που κλήθηκαν να αντιµετωπίσουν οι επαναστάτες. 159

Εικόνα 66: Το φύτεµα του δένδρου της Ελευθερίας. Η Γαλλική Επανάσταση ανέτρεψε µε ριζοσπαστικό τρόπο θεσµούς, παραδόσεις και σταθερές της προηγούµενης εποχής της Απολυταρχίας (Παλαιού Καθεστώτος) και επιχείρησε µια νέα αρχή της πολιτικής, της κοινωνίας και ως εκ τούτου του ιστορικού χρόνου στην ολότητά του. Η αίσθηση της αναδηµιουργίας και της νέας αρχής επέτρεψε την υιοθέτηση και την εφαρµογή νέων στοιχείων σε όλους τους τοµείς της κοινωνικής ζωής. Το ίδιο και σε ό,τι αφορούσε την αντίληψη για τον πόλεµο και τους όρους διεξαγωγής του. Πηγή: Πίνακας του Jean Baptiste Lesueur (1790), http://www.formesvives.org/blog/index.php?2007/07/14/38-la-fete-nationale-de-quoi Το στρατιωτικό πρόβληµα συνδεόταν µε κάθε φάση της επανάστασης, ενώ επίσης τροφοδότησε τις πολιτικές εξελίξεις που οδήγησαν στην ανατροπή. Η σύγκληση της µεγάλης συνέλευσης το καλοκαίρι του 1789 από τον Λουδοβίκο ΙΣΤ για πρώτη φορά µετά το 1614 σχετιζόταν µε την εξάντληση των οικονοµικών δυνατοτήτων της κυβέρνησης εξαιτίας του κόστους που είχε για τη Γαλλία η εµπλοκή της στον πόλεµο της Αµερικανικής Ανεξαρτησίας. Η δε προσπάθεια του κράτους να καταπολεµήσει µε τον στρατό τη δυσπραγία και την ανασφάλεια που απλώθηκε στις γαλλικές επαρχίες το 1788 διασκόρπισε τις στρατιωτικές µονάδες δηµιουργώντας σηµαντική ρωγµή στην ασφάλεια του καθεστώτος. Την επαύριον των επαναστατικών γεγονότων, το στρατιωτικό πρόβληµα άλλαξε µορφή και περιεχόµενο. 160

8.2 Το Έθνος Στα 1789 οι αστοί διαµέσου της πολιτικής τους έκφρασης, δηλαδή των περιφερειακών συµβουλίων, «κολλεγίων», που εκπροσωπούσαν την «Τρίτη Κατάσταση» (Tiers Etat, Τρίτη Τάξη ) και τις αστικές ελίτ στην γαλλική επαρχία ή την πρωτεύουσα ανέλαβαν τη διακυβέρνηση της Γαλλίας. Σχεδόν αµέσως βρέθηκαν έκθετοι σε αντιδράσεις που προέρχονταν από το εσωτερικό και από το εξωτερικό. Οι αντιδράσεις αυτές πολύ γρήγορα εξελίχθηκαν σε στρατιωτικές απειλές, τόσο µε τη µορφή των αντεπαναστατικών ένοπλων κινηµάτων σε πολλές περιοχές της Γαλλίας (κυρίως στην Βανδέα) όσο και µε τη µορφή εισβολής στο γαλλικό έδαφος των στρατών του Παλαιού Καθεστώτος, των βασιλέων και των αυτοκρατόρων, που είδαν στα όσα έγιναν στο Παρίσι µια άµεση απειλή για τη δική τους καθεστωτική υπόσταση αλλά και µια ευκαιρία να αναδιοργανώσουν, σε όφελός τους, το ευρωπαϊκό σύστηµα δυνάµεων. Εικόνα 67: Η έφοδος και η κατάληψη του Ανακτόρου του Κεραµεικού (Tuileries) στις 10 Αυγούστου 1792. Οι στρατιωτικές δυνάµεις που υπεράσπιζαν τα Ανάκτορα και τη µοναρχία ανήκαν σε µονάδες επαγγελµατικού στρατού τους «Ελβετούς» κατάλοιπο µιας παλαιάς στρατιωτικής παράδοσης των βασιλέων της Γαλλίας. Οι επιτιθέµενοι ανήκαν στις επαναστατικές Πολιτοφυλακές, πρόπλασµα ενός στρατού νέου τύπου. Πηγή: Πίνακας του Jean Duplessis-Bertaux. http://mapage.noos.fr/moulinhg3/revolution.frse/revol.bjse.html 161

Τα συµβούλια των πόλεων αλλά και οι εθνικές συνελεύσεις στο Παρίσι βρέθηκαν µπροστά σε ένα πολύπλοκο πρόβληµα: καταστρέφοντας τη µοναρχία και το Παλαιό Καθεστώς είχαν καταστρέψει ταυτόχρονα τον στρατιωτικό µηχανισµό της χώρας. Η επανάσταση είχε βρεθεί άοπλη απέναντι στους εχθρούς της και η επίλυση του στρατιωτικού προβλήµατος αναγορεύτηκε σε ζήτηµα κεντρικής πολιτικής σηµασίας. Από αυτό εξαρτιόταν η επιβίωση του επαναστατικού καθεστώτος. Μπροστά στις συσσωρευµένες απειλές το ζητούµενη ήταν η απόκτηση στρατιωτικού εργαλείου το οποίο, κατά το δυνατόν, δεν θα οδηγούσε σε πολιτική οπισθοδρόµηση, σε επάνοδο σε προηγούµενες πρακτικές χωρίς, δηλαδή, να προσφύγει στην αριστοκρατία και στη δική της στρατιωτική λογική. Η αποκατάσταση των στρατιωτικών δυνατοτήτων της χώρας στις νέες συνθήκες βασίστηκε σε µια νέα ιδέα και στη συνακόλουθη πολιτική και στρατιωτική λογική. Η ιδέα ήταν η ανάδειξη της έννοιας του ΕΘΝΟΥΣ. Στο ΕΘΝΟΣ (NATION) οι πολίτες αποκτούν συγκεκριµένα πολιτικά δικαιώµατα ενώ ταυτόχρονα καθώς ασκούν τα πολιτικά τους δικαιώµατα ακριβώς µέσα από την ενότητα του Έθνους αναλαµβάνουν την προάσπιση του τελευταίου συλλογικά. Για να το προσδιορίσουµε καλύτερα, η προϋπόθεση για την απόκτηση πολιτικών δικαιωµάτων είναι η ύπαρξη ενός ελεύθερου Έθνους και ως εκ τούτου το πολιτικό δικαίωµα των πολλών συνδέεται άµεσα και πολυεπίπεδα µε την προάσπιση του Έθνους: ταυτόχρονα σχεδόν µε την ανάδειξη του Έθνους προέκυψε η γέννηση της ΑΣΤΙΚΗΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ. 162

Εικόνα 68: Το Παρίσι στον καιρό της Γαλλικής Επανάστασης. Η πόλη, εκείνη την εποχή, περιβαλλόταν από οχυρώσεις. Το οχυρό περίβληµα, σε συνδυασµό µε την ανυπαρξία δυνατοτήτων εύκολης µετακίνησης στις σηµαντικές διαστάσεις της πόλης, οδηγούσε σε συσσώρευση δραστηριοτήτων ενίοτε παραγωγικών και ανθρώπων σε πυκνότητα ολοένα και πιο ασφυκτική. Η δηµογραφική πυκνότητα αποτέλεσε πολιτικά γόνιµο τοπίο όπου οι αριθµοί των ανθρώπων, οι συλλογικότητες που δηµιουργούσαν οι βιοτεχνικές, βιοµηχανικές και εµπορικές δραστηριότητες και οι περιοριστικές συνθήκες κατοικίας, συνδυαζόµενες µε τη γειτνίαση των κέντρων της εξουσίας (Ανάκτορα, κυβερνητικά κτίρια κ.λπ.), δηµιουργούσαν πολιτικά εύφλεκτο υπόστρωµα. Η ακύρωση των Βερσαλλιών ως εκτός πόλης διοικητικού και στρατιωτικού κέντρου αποτέλεσε κύριο παράγοντα για τη ριζοσπαστικοποίηση της Επανάστασης. Πηγή: Paul Vidal de la Blanche, Atlas General. Histoire et Geographie (Hipkiss' Scanned Old Maps) Το κλειδί ήταν η παραχώρηση πολιτικών δικαιωµάτων έναντι υπηρεσιών στο σύνολο. Η ιδέα είχε ίσως ψήγµατα από τις παλιές φεουδαρχικές σχέσεις, µόνο που εδώ πλέον αφορούσε το σύνολο του πληθυσµού της χώρας, ενώ την προάσπιση του αόριστου Βασιλείου των Ουρανών την είχε αντικαταστήσει η προάσπιση του πολύ συγκεκριµένου Έθνους. Το τελευταίο δεν σήµαινε τίποτε περισσότερο από τα συµφέροντα της αστικής τάξης και την εξυπηρέτηση των πολιτικών που εκπορεύονταν από αυτά. Για την περίσταση, αυτά τα ταξικά συµφέροντα αναγορεύτηκαν σε Κοινό Συµφέρον. Στο νέο αυτό πολιτικό σκηνικό η αστική τάξη, 163

οι ιδιοκτήτες των µέσων παραγωγής, κράτησαν για τον εαυτό τους τα κλειδιά της οικονοµικής άρα και κοινωνικής οργάνωσης του κόσµου, εκχώρησαν δε, οπωσδήποτε ελεγχόµενα 20, µέρος της πολιτικής εξουσίας. Σε αντάλλαγµα αυτών των εκχωρήσεων κινητοποίησαν υπέρ των «εθνικών συµφερόντων» που ταυτίζονται µε τα συµφέροντα της άρχουσας ελίτ τη µεγάλη µάζα του πληθυσµού. Στον πόλεµο ετούτη η εξέλιξη έχει καταλυτική σηµασία: Στις 23 Αυγούστου 1793 η Convention (η Συντακτική Εθνοσυνέλευση) αποφάσισε τη «levée en masse», τη γενική επιστράτευση. Επρόκειτο για τη συγκρότηση του ένοπλου Έθνους. Η ιδέα προήλθε µάλλον από την παλαιά «γαλατική ορδή» τον παραδοσιακό τρόπο πολέµου των γαλατικών φυλών στην αρχαιότητα και όχι από τα προπλάσµατα της κλασικής Ελλάδας ή της Ρώµης. Σε µια βάση ισότητας βασισµένη στη θεωρητική ταύτιση των στόχων όλων των κοινωνικών χώρων ο ένοπλος Λαός στρατευόταν ως συµπαγές σώµα ενάντια στους εχθρούς του. Επρόκειτο για την πλέον επαναστατική εξέλιξη στη σύγχρονη στρατιωτική ιστορία και στην πολιτική. Η διαδικασία έφερε στο προσκήνιο τη βασική σύµβαση της σύγχρονης αστικής δηµοκρατίας, το Τρίπτυχο Λαός, Έθνος, Άµυνα στους πολίτες. Αποτέλεσε δε την εισαγωγή στη σηµερινή πολιτική αντίληψη όπως και στην αντίστοιχη του σύγχρονου πολέµου. 20 Στην ουσία διατηρήθηκε η λογική των κολλεγίων που εκπροσωπούσαν στο Παλαιό Καθεστώς την Τρίτη Κατάσταση (Τάξη). Η τελευταία, εκτός από τους αστούς, περιλάµβανε τη συντριπτική πλειονότητα του πληθυσµού της Γαλλίας: τους αγρότες, τους εργαζόµενους ή τους φτωχούς των πόλεων, τους τεχνίτες και γενικά όλους όσους δεν ανήκαν στην Εκκλησία ή στον κύκλο των αριστοκρατών. Την εκπροσώπηση όλων αυτών των ανόµοιων ως προς την κοινωνική και οικονοµική κλίµακα οµάδων, την αναλάµβαναν οι «προύχοντες» των πόλεων, δηλαδή οι σηµαντικοί εκπρόσωποι της αστικής τάξης (έµποροι, βιοµήχανοι, χρηµατιστές, επιχειρηµατίες, συµβολαιογράφοι κ.λπ.). Η ίδια αυτή κλίµακα εκπροσώπησης διατηρήθηκε στη συγκρότηση των Συνελεύσεων µε µόνη εξαίρεση τις συντεχνίες των επαγγελµατικών κλάδων των πόλεων και στη µετέπειτα αστική δηµοκρατία. Με τον τρόπο αυτόν η παραχώρηση του δικαιώµατος της καθολικής ψήφου σε όλον τον άρρενα πληθυσµό της χώρας (δηλαδή στους ίδιους αυτούς που θα γίνονταν στρατιώτες στην υπηρεσία του νέου καθεστώτος) δεν ανέτρεπε ριζοσπαστικά την κοινωνική τάξη. 164

Εικόνα 69: Γενική επιστράτευση (Levée en masse). Νεαροί επίστρατοι καταγράφονται στα αυτοσχέδια στρατολογικά γραφεία της επαναστατικής Γαλλίας. Η υπεράσπιση και η σωτηρία του Έθνους βρήκαν εκείνες τις ηµέρες τους στην ορολογία του πολέµου. Πηγή: Πίνακας του Jean Baptiste Lesueur (1793). Μουσείο Καρναβαλέ. Joconde database: entry 50350037990 8.3 Ο σύγχρονος πόλεµος Σε αυτές τις νέες καταστάσεις ο πόλεµος έπαψε πλέον να είναι µια αναµέτρηση ανάµεσα σε δύο αντίπαλα καθεστώτα, µε διαµεσολαβητή τις «καθεστωτικές» τους ένοπλες δυνάµεις. Δεν ήταν απλώς και µόνο µια αναµέτρηση της εκατέρωθεν ισχύος που διέθεταν οι ηγεµόνες, οι βασιλείς. Επρόκειτο πλέον για σύγκρουση ανάµεσα σε δύο κοινωνίες, σε δύο χώρες, µε όλα όσα ο όρος αυτός µπορούσε να περιλάβει. Το ζητούµενο δεν ήταν η καταστροφή του αντίπαλου στρατού και η υποταγή στη θέληση του νικητή, στην εξουσία του αντίπαλου 165

καθεστώτος αλλά πλέον η καταστροφή της αντίπαλης κοινωνίας από την οποία προερχόταν και της οποίας τµήµα ήταν ο στρατός. Οι στρατιώτες της νέας εποχής δεν έµοιαζαν µε τους αντίστοιχους του Παλαιού Καθεστώτος: δεν ήταν πλέον ακριβοί επαγγελµατίες ήταν πολίτες που λάµβαναν στοιχειώδη στρατιωτική εκπαίδευση και καλούνταν στα όπλα µόνο κατά το διάστηµα όπου η πατρίδα, η αστική τάξη, τους είχε ανάγκη. Υπήρχαν πλέον άφθονοι διαθέσιµοι στρατιώτες οι µόνοι περιορισµοί προέρχονταν από τις δυνατότητες των µηχανισµών υποστήριξης. Σε σχέση µε τους επαγγελµατίες πολεµιστές η νέα γενιά στρατιωτών ήταν φθηνή, άρα αναλώσιµη: αυτό, στη στρατιωτική τέχνη σήµαινε πολλαπλασιασµό των «αποδεκτών απωλειών» άρα απαιτούσε πιο σύνθετο σχεδιασµό. Στο πεδίο της µάχης η έννοια των «αποδεκτών» απωλειών µετέβαλε τις τακτικές και την εικόνα της µάχης. Το γαλλικό πεζικό έµαθε να κινείται σε φάλαγγες θέτοντας τέλος στη γραµµική ανάπτυξη που ήταν ο κανόνας του Παλαιού Καθεστώτος. Οι φάλαγγες αυτές, πολύ λίγο τροποποιηµένες σε σύγκριση µε τους αντίστοιχους σχηµατισµούς πορείας, προσέδωσαν στον επαναστατικό στρατό ευελιξία στο πεδίο της µάχης και, το κυριότερο, επανέφεραν την ιδέα της µετωπικής κρούσης σε ένα ορισµένο σηµείο της εχθρικής παράταξης, έτσι ώστε η τελευταία να διασπαστεί. 166

Εικόνα 70: Μάχη του Mans (1793). Με όπλο τον ενθουσιασµό και τους ανεξάντλητους αριθµούς τους οι επίστρατοι και οι εθελοντές του γαλλικού επαναστατικού στρατού αναχαίτισαν σε όλα τα µέτωπα τα στρατεύµατα των βασιλέων της Ευρώπης που επιχείρησαν να αποκαταστήσουν την κοινωνική τάξη στην Γαλλία. Για τους στρατούς του Παλαιού Καθεστώτος οι συγκρούσεις αυτές υπήρξαν µια νέα όσο και καταστροφική εµπειρία. Πηγή: Πίνακας του Jean Sorieul (1852), Μουσείο Tesse (Mans). Οι νέες αυτές τακτικές ήσαν περίπου επιβεβληµένες από την ποιότητα των νεαρών Γάλλων στρατιωτών σε σύγκριση µε τους επαγγελµατίες αντιπάλους τους. Επρόκειτο για ένοπλους πολίτες των οποίων η ζωή δεν είχε ταυτιστεί µε τα του στρατού και τη σκληρή εκπαίδευση στα του πολέµου. Το µόνο τους πλεονέκτηµα ήταν η ορµή και η δηµιουργία συµπαγών συνόλων που θα εκβίαζαν την έκβαση της µάχης επιτυγχάνοντας τοπική υπεροχή, τέτοια που θα τους επέτρεπε να φέρουν σε πέρας µια ορµητική επίθεση. Η ξιφολόγχη έγινε το βασικό χαρακτηριστικό του νέου στρατού και η επίθεση έγινε η βασική αρχή του. Στα πεδία των µαχών η νέα τακτική του επαναστατικού στρατού προκάλεσε την ίδια εντύπωση που η Γαλλική Επανάσταση είχε προκαλέσει στον χώρο της πολιτικής. Η αστική Δηµοκρατία είχε πλέον το απόλυτο στρατιωτικό της εργαλείο τους αναλώσιµους, καθότι άφθονους, και «φθηνούς» στρατιώτες της. 167

Οι αλλαγές δεν ήταν αποτέλεσµα κεντρικής σύλληψης και σχεδιασµού, προέρχονταν από την εµπειρία που τα γεγονότα συσσώρευαν. Δεν ήταν εύκολες επίσης, ούτε αυτονόητες. Στους πρώτους πολέµους της επανάστασης οι παρεξηγήσεις ανάµεσα στα στελέχη του παλαιού στρατού που πολύ συχνά βρίσκονταν σε θέσεις διοικητών στρατιών ή µεγάλων µονάδων και των νέων συνθηκών πολέµου ήταν άφθονες. Η σύγχυση ήταν διαρκής και στο τακτικό και στο στρατηγικό πεδίο. Οι στρατηγοί δεν αντιλαµβάνονταν τη δυναµική των εθελοντών επίστρατων του 1791 και 1792 και κυριολεκτικά δυσανασχετούσαν µε τη µάζα των ανεκπαίδευτων νεαρών την οποία έφερε στις γραµµές του στρατού τους η γενική επιστράτευση του 1793. Η επίλυση δε των παρεξηγήσεων αποδείχθηκε µακρόχρονη, επίπονη και σκληρή. Από τους στρατηγούς του επαναστατικού στρατού, 17 εκτελέστηκαν στην γκιλοτίνα το 1793 και 64 το 1794. Η ηγεσία του στρατού κυριολεκτικά αποκεφαλίστηκε καθώς πλήθος υφιστάµενοι αξιωµατικοί υπέστησαν την ίδια τύχη. Η σκληρότητα αυτή, όµως, είχε πολλαπλά και άµεσα αποτελέσµατα. Οι αριστοκρατικής καταγωγής αξιωµατικοί προοδευτικά εξέλιπαν, είτε από τους διωγµούς είτε από τη ριψοκίνδυνη συµπεριφορά που επιδείκνυαν στο πεδίο της µάχης φοβούµενοι τις θανατηφόρες τυχόν κατηγορίες σε βάρος τους. Νέοι αξιωµατικοί, προερχόµενοι από τα αστικά ή τα κατώτερα κοινωνικά στρώµατα, πήραν τη θέση των προηγούµενων. Ο µέσος όρος ηλικίας των στελεχών του γαλλικού στρατού έπεσε σε ύψη αδιανόητα για το Παλαιό Καθεστώς. Οι κοινωνικές διαφορές ανάµεσα σε στελέχη και στρατιώτες εκµηδενίστηκαν, ενισχύοντας κατακόρυφα την συνοχή του στρατεύµατος. Η ανάγκη για γρήγορη εκπαίδευση των στρατιωτών προκάλεσε την οργανωτική αναδιάταξη του στρατού. Δηµιουργήθηκαν µεγάλες µονάδες µε αυτοδύναµη διοικητική ιεραρχία, περίπου αυτοτελείς στρατοί. Τα τάγµατα συγκρότησαν ταξιαρχίες και οι ταξιαρχίες συγκρότησαν µεραρχίες. Οι εκάστοτε παλαιοί πολεµιστές διαµοιράστηκαν σε αυτές τις µονάδες, επιτρέποντας τη µαζική µεταβίβαση της πολεµικής γνώσης και δεξιότητας στους νέους επίστρατους. Καθώς καθένα από αυτά τα νέα σύνολα αποτελούσε στην ανάγκη µια αυτοδύναµη στρατιά, ο νέος στρατός µπορούσε να ελιγχθεί στρατηγικά πολύ πιο αποτελεσµατικά από τους αντιπάλους του. Μπορούσε να µετακινείται σε ξεχωριστά δροµολόγια, να διασπείρεται όταν χρειαζόταν και να συγκεντρώνει τις δυνάµεις του όταν το απαιτούσε η περίσταση µια αποφασιστική µάχη, λόγου χάρη. 168

Η δυνατότητα αυτή έλυσε και άλλα προβλήµατα του στρατού. Ο κρατικός µηχανισµός της µοναρχίας είχε υποστεί εξαιρετικά µεγάλη φθορά στα επαναστατικά γεγονότα. Η Δηµοκρατία χρειαζόταν να φτιάξει νέους κρατικούς µηχανισµούς, κάτι που απαιτούσε πολλά χρόνια για να υλοποιηθεί. Ο πόλεµος όµως δεν έδινε την αναγκαία πίστωση χρόνου, και οι µάζες των στρατιωτών που έφερε στις µονάδες η επιστράτευση έπρεπε να τραφούν, να εξοπλιστούν και να συντηρηθούν. Οι «επιτόπιοι πόροι», οι παραγωγικές δυνατότητες κάθε επαρχίας κλήθηκαν να επιλύσουν το ζήτηµα. Η κατάσταση επέβαλε από µόνη της την κατάτµηση του γαλλικού στρατού έτσι ώστε το βάρος της συντήρησής του να µην καταστρέφει τους πόρους και τα αποθέµατα ενός στενού γεωγραφικού χώρου. Οι νέες µορφές οργάνωσης αντιµετώπισαν και το πρόβληµα αυτό. Η χαλαρότητα στις σχέσεις στρατιωτών και στελεχών καθώς και ο κοινός ζήλος για προάσπιση της πατρίδας επέτρεψαν την υιοθέτηση και άλλων τακτικών βελτιώσεων µε βάση την κοινή πείρα στους πολέµους της πρώτης φάσης της επανάστασης. Το πρόβληµα που αντιµετώπιζαν οι σε φάλαγγα έφοδοι του πεζικού ήταν οι απώλειες που υφίσταντο οι επιτιθέµενοι στη φάση της προσέγγισης των εχθρικών γραµµών, όταν δηλαδή δέχονταν τα οργανωµένα και πειθαρχηµένα πυρά της εχθρικής παράταξης. Η αντιµετώπιση αυτού του προβλήµατος και η µείωση των απωλειών σε αυτή τη φάση επέβαλε την µε κάθε τρόπο διατάραξη και καταστολή της εχθρικής οργανωµένης αντίδρασης. Στις αρχικές συνθήκες των επαναστατικών πολέµων η επιδίωξη αυτή πολλαπλασίασε τις µονάδες ακροβολιστών (voltigeurs) που είχαν ως στόχο την παρενόχληση και την πρόκληση απωλειών στις γραµµές του αντιπάλου. Η απειλή που δεχόταν το προσωπικό των τελευταίων από ακανόνιστα έστω πυρά το υποχρέωνε είτε να καλυφθεί είτε να προσπαθήσει να αµυνθεί ενάντια σε απειλές που δεν ήταν εµφανείς. Και στη µια και στην άλλη περίσταση η τακτική των ακροβολιστών όπως και στην περίπτωση των αρχαίων πελταστών ή των τοξοτών του Μεσαίωνα πρόσθετε προβλήµατα στην τακτική ανάπτυξη του αντίπαλου στρατού. Προφανώς όµως αυτό δεν ήταν επαρκές και µπορούσε εύκολα να προκαλέσει αντίµετρα από τον αντίπαλο στρατό όπως η χρήση και από την πλευρά του παρόµοιων µεθόδων που µείωνε κατά πολύ την αποτελεσµατικότητα των ακροβολιστών. Χρειαζόταν κάτι καινούργιο και αυτό το έφερε µια γενιά νέων 169

στρατιωτικών ηγετών που αναδείχθηκαν από την επαναστατική διαδικασία. Ο πλέον σηµαντικός από αυτούς ήταν ο Ναπολέοντας Βοναπάρτης, 26 χρονών στα 1796, όταν δηλαδή άρχισε να ανατέλλει το άστρο του. Ήταν αξιωµατικός του πυροβολικού, και το µέσο που πρότεινε για την προετοιµασία των εφόδων του πεζικού ήταν ακριβώς το πυροβόλο. Το όπλο αυτό µπήκε για τα καλά στην αναµέτρηση των στρατών σε ανοικτά πεδία µάχης. Η ενίσχυση του πυροβολικού στο πεδίο της µάχης εµπόδιζε την υπερβολική φθορά των επιτιθέµενων στρατευµάτων και ταυτόχρονα τα προστάτευε από απρόσµενες αντιδράσεις του εχθρού. Με βεληνεκές που κάλυπτε πλέον όλο ή το µεγαλύτερο τµήµα του πεδίου της µάχης, το πυροβολικό υποκαθιστούσε στο έργο τους τα ελαφρά στρατεύµατα κάθε εποχής που επιδίωκαν να κλονίσουν τη σταθερότητα των αντίπαλων γραµµών. Τα υποκαθιστούσε δε µε τον πλέον απόλυτο τρόπο. Τα πυρά του πυροβολικού είχαν τελείως διαφορετικό βάρος και διάσταση από τα αντίστοιχα των ακροβολιστών όπως και, συγκριτικά, τα αντίστοιχα των πελταστών, των auxilliarii της αρχαιότητας ή των τοξοτών του Μεσαίωνα. Στα χρόνια που έρχονταν, ο συνδυασµός πυροβολικού και πεζικού θα ήταν το κυρίαρχο στοιχείο στα πεδία των µαχών. Το πυροβολικό, το όπλο και τα πυροµαχικά του ήταν ένα εργαλείο που προανήγγειλε ή και προϋπέθετε βιοµηχανική ενδοχώρα. Στο κατώφλι ακόµα της βιοµηχανικής επανάστασης, ενώ ξεκινούσαν οι ναπολεόντειοι πόλεµοι, η εµφάνιση εκατοντάδων πυροβόλων σε κάθε πεδίο µάχης πολλαπλασίαζε τις απαιτήσεις που είχε ο πόλεµος από την κοινωνία η οποία βρισκόταν πίσω από τους εκατέρωθεν στρατούς. Τα νέα στοιχεία απαιτούσαν την υποταγή όλων των πόρων ενός έθνους στη συντήρηση και τη λειτουργία τους. Το κράτος αναλάµβανε ετούτο το καθήκον και έτσι έγινε περισσότερο πολύπλοκο από ποτέ άλλοτε, καθώς ανέλαβε πλέον να ταξινοµήσει και να ελέγξει κάθε λειτουργία της κοινωνίας. Η Γαλλική Επανάσταση φρόντισε να ρυθµίσει και ετούτη τη νέα ανάγκη. Ο κρατικός µηχανισµός αναπτύχθηκε, διαιρέθηκε και ιεραρχήθηκε ακριβώς όπως ο στρατός. Παραβλέποντας διοικητικές παραδόσεις µε ρίζες στο προηγούµενο καθεστώς, η πολιτική διοίκηση της Γαλλίας διαιρέθηκε σε γεωγραφικές ενότητες, νοµούς, «τµήµατα» (Departements), µε σαφή συγγένεια µε τον τρόπο της 170

αναδιοργάνωσης του στρατού σε µονάδες (σε µεραρχίες, Divisions διαιρέσεις). Στη βάση αυτών των Νοµών ιεραρχήθηκε µια αποκεντρωµένη δηµόσια διοίκηση ικανή να περιλάβει τη διαχείρηση ακόµα και των πλέον ασήµαντων υποθέσεων. Το κράτος έµοιαζε πλέον στον στρατό και ο στρατός στο κράτος. 8.4 Ναπολεόντειοι πόλεµοι (1797-1815) 171

Εικόνα 71: Ο Ναπολέων Βοναπάρτης. Ο στρατιωτικός και πολιτικός ηγέτης της Γαλλίας στα χρόνια της Επανάστασης και της Αυτοκρατορίας ήταν ο εκπρόσωπος µιας νέας γενιάς αξιωµατικών µε σχετικά ταπεινή κοινωνική προέλευση (αστική). Η γενιά αυτή, αποτελούµενη από ηγέτες νέους σε ηλικία και σε ιδέες, εφάρµοσε στο πεδίο του πολέµου τις επαναστατικές αρχές που είχε φέρει στο προσκήνιο η επαναστατική διαδικασία. Πηγή: Πίνακας του Jacques Louis David (1797). Μουσείο του Λούβρου. Παρίσι. Οι πόλεµοι που ονοµάστηκαν Ναπολεόντειοι καθώς δέσποζε σε αυτούς η προσωπικότητα του Ναπολέοντα Βοναπάρτη δεν αποσκοπούσαν αποκλειστικά στην κατάσταση εδαφών ή την απόκτηση επιµέρους πλεονεκτηµάτων. Στόχευαν στην επιβολή των κανόνων που είχε θεσπίσει µια νέα κοινωνική τάξη η αστική σε ολόκληρη την Ευρώπη. Η νέα διάσταση ήταν µια καινοτοµία για την Ευρώπη. Οι προηγούµενες διαµάχες επικεντρώνονταν στις διαφορές που υπήρχαν µεταξύ καθεστώτων και µοναρχών. Εδώ πλέον το διακύβευµα αφορούσε το Έθνος και πίσω από αυτό τα επιµέρους συµφέροντα της κάθε αστικής τάξης που επιδίωκε να διασφαλίσει θέσεις και δυνατότητες στη διαφαινόµενη ήδη πανηγυρική είσοδο στον καπιταλιστικό τρόπο παραγωγής. Εικόνα 72: Η µάχη του Αούστερλιτς (2 Δεκεµβρίου 1805). Ο Ναπολέων, καταστρέφοντας τους αντίπαλους στρατούς στο πεδίο της µάχης, κέρδισε το απόλυτο πολιτικό πλεονέκτηµα απέναντι στους εχθρούς του. Η αποφασιστική νίκη, που επέφερε το βαρύτερο δυνατό πλήγµα στις στρατιωτικές δυνάµεις του εχθρού και εκµηδένισε τη θέλησή του για συνέχιση του πολέµου, βρήκε την πλήρη 172

σηµασία της εκείνη την ηµέρα. Μέσα σε ελάχιστο χρόνο η Αυστρία αποσύρθηκε από τον πόλεµο, η Αγία Ρωµαϊκή Αυτοκρατορία του Γερµανικού Έθνους διαλύθηκε, όπως και ο τρίτος συµµαχικός συνασπισµός που είχε δηµιουργηθεί ενάντια στην Γαλλία. Πηγή: Πίνακας του Jean Horace Vernet. (https://commons.wikimedia.org/wiki/file%3anapoleon.austerlitz.jpg) Το απόλυτο του διαβήµατος γέννησε παράπλευρα πεδία αναµέτρησης: την ιδεολογία και τον εκπορευόµενο φανατισµό. Και καθώς οι πόλεµοι αυτοί διεξήχθησαν µε στρατούς πολυάριθµους τόσο µαζικούς όσο επέτρεπαν τα τότε τεχνικά µέσα και οι οικονοµικές δυνατότητες οι πολεµιστές φορτίζονταν από τα σχήµατα αυτά θεωρώντας την αναµέτρηση προσωπική τους, συλλογική τους επίσης, υπόθεση. Αυτό επανέφερε καταστάσεις που είχαν από καιρό ξεχαστεί ίσως από τον καιρό της ελληνικής ή ρωµαϊκής αρχαιότητας. Η στράτευση στον πόλεµο συνοδευόταν πλέον µε πολιτική στράτευση η οποία είχε πολύπλευρο περιεχόµενο. Οι εκστρατείες της Επανάστασης ή οι αντίστοιχες του Ναπολέοντα περιόριζαν τα δικαιώµατα των παραδοσιακών αριστοκρατών και της Εκκλησίας σε όφελος των µεσαίων στρωµάτων, της αστικής τάξης. Μορφές δουλείας και η διάχυτη δουλοπαροικία καταργήθηκαν, τα συστήµατα απονοµής δικαιοσύνης αποσυνδέθηκαν από τα φεουδαλικά τους κατάλοιπα, ο Ναπολεόντειος Κώδικας ρύθµισε αστικές και εµπορικές σχέσεις και επέβαλε ενιαία τάξη στον πολυδιασπασµένο στα πεδία αυτά ευρωπαϊκό χώρο. Ο ορθολογισµός που δηµιούργησε η Γαλλική Επανάσταση άλλαξε τα µέτρα, τα σταθµά και τα νοµισµατικά συστήµατα σε ολόκληρη την Ευρώπη. Η δεκαδική υποδιαίρεση έγινε ο κανόνας, το µέτρο η µονάδα µέτρησης των διαστάσεων και του όγκου, το κιλό του βάρους, ενώ η απλή υποδιαίρεση στα «εκατοστά» (centimes) απλοποιούσε τις σύνθετες σχέσεις των νοµισµάτων µε τις ως τότε υποδιαιρέσεις τους. Εξαιτίας όλων αυτών αλλά και της ιδέας του Έθνους, µέσα στο οποίο θα µπορούσαν οι ανερχόµενοι αστοί να διαχειριστούν τον κόσµο που ερχόταν πολλοί ήταν εκείνοι που πολέµησαν στους ατελείωτους αυτούς πολέµους µε πλήρη συνείδηση. Πολιτική συνείδηση, εξυπακούεται. 173

Στο καθαυτό στρατιωτικό πεδίο οι πόλεµοι άλλαξαν επίσης µορφή. Οι στρατοί της νέας εποχής ήταν πολύ µεγαλύτεροι από εκείνους που ως τότε είχαν παραταχθεί στα πεδία των µαχών. Πολύ συχνά αυτό σήµαινε ότι έπρεπε να συγκροτήσουν διαφορετικές στρατιές, να ακολουθήσουν ανεξάρτητες διαδροµές και να πολεµήσουν σε πολλά διαφορετικά µέτωπα. Δηµιουργήθηκε έτσι η ανάγκη διαίρεσης του εθνικού πλέον στρατού σε µικρότερα σώµατα, σε υποδιαιρέσεις, καθεµία από τις οποίες θα µπορούσε ανεξάρτητα να διεξαγάγει στρατιωτικές επιχειρήσεις: η ανάγκη αυτή γέννησε τη βασική στρατιωτική µονάδα του σύγχρονου πολέµου, τη µεραρχία. «Μεραρχίες» υπήρχαν ήδη από τον καιρό του Παλαιού Καθεστώτος, στη Γαλλία ιδιαίτερα. Η καινοτοµία βρισκόταν στη διεύρυνση των όπλων και των δυνατοτήτων των νέων µονάδων έτσι ώστε να µπορούν να δράσουν αυτοδύναµα, χωρίς να αποτελούν αναγκαστικά µέρος µιας µεγαλύτερης στρατιάς. Οι στρατοί του Ναπολέοντα επεξεργάστηκαν τις δυνατότητες που έδινε η νέα οργανωτική δοµή ως τις ακραίες τους δυνατότητες. Ο στρατός του Βοναπάρτη µπορούσε να κινείται σε ανεξάρτητα σώµατα, να ακολουθεί διαφορετικές διαδροµές και ενίοτε να επιδιώκει ταυτόχρονα πολλούς διαφορετικούς στόχους. Την ίδια στιγµή, µπορούσε, όταν η ανάγκη το επέβαλλε, να συγκεντρώσει τις δυνάµεις του στο πεδίο όπου θα δινόταν η αποφασιστική µάχη. Τα πλεονεκτήµατα της οργανωµένης κίνησης ήταν τόσο εµφανή, που ενίοτε έκριναν το αποτέλεσµα του πολέµου πριν ακόµα ολοκληρωθεί η τελευταία αποφασιστική σύγκρουση. 174

Εικόνα 73: Ο Ναπολέων στη µάχη της Ιένας (14 Οκτωβρίου 1806). Η συντριβή του στρατού της Πρωσίας οδήγησε τον στρατό του Ναπολέοντα στο Βερολίνο ενοποιώντας το µεγαλύτερο µέρος της ηπειρωτικής Ευρώπης κάτω από την εξουσία του Παρισιού. Πηγή: Πίνακας του Jean Horace Vernet (1836). Ανάκτορο των Βερσαλλιών. Chateau de Versailles, France, www.kunst-fuer-alle.de/index.php?mid=77&lid=1&blink=76&stext=vernet&start=184 Ο συντονισµός όλων αυτών των κινήσεων προϋπέθετε την ύπαρξη ενός «επαγγελµατικού» µηχανισµού που θα ήταν σε θέσει να οργανώσει δροµολόγια, να προετοιµάσει εφοδιασµούς, να εκτιµήσει στρατηγικά δεδοµένα και τακτικές καταστάσεις µε τρόπο ώστε να εξασφαλίζει γενικό και τοπικό πλεονέκτηµα. Δεν επρόκειτο πλέον για τη µελέτη ενός συγκεκριµένου πεδίου µάχης, αλλά για την αντίστοιχη ολόκληρης της γεωγραφικής ενότητας χώρας, ζώνης, ηπείρου που βρισκόταν σε εµπόλεµη κατάσταση. Κανείς στρατιωτικός ηγέτης δεν ήταν πλέον σε θέση να ανταποκριθεί στα νέα αυτά καθήκοντα. Ο µηχανισµός όφειλε να εµπεριέχει οµάδες ανθρώπων που δεν θα ήταν αποκλειστικά και µόνο ειδικοί σε στρατιωτικά ζητήµατα, αλλά θα ήταν σε θέση να συνεκτιµήσουν πλήθος άλλους παράγοντες. Υποχρεωτικά στηρίζονταν σε ένα δίκτυο συγκέντρωσης πληροφοριών και µετάδοσης διαταγών, αυστηρά πειθαρχηµένο και σύνθετα οργανωµένο. Επρόκειτο για την ανάδειξη του Επιτελείου και των επιτελικών µηχανισµών. 175

Στις νέες συνθήκες ο ηγέτης δεν χρειαζόταν να βρίσκεται στο πεδίο της µάχης. Ο σχεδιασµός των επιχειρήσεων µπορούσε να γίνει µακριά από τη σύγκρουση, σε οργανωµένους χώρους όπου θα συγκεντρώνονταν οι επιτελικές υπηρεσίες ένα είδος κυβέρνησης του πολέµου. Ο σχεδιασµός γινόταν πάνω στον χάρτη, µε πολύπλοκους υπολογισµούς. Το ίδιο συνέβαινε µε την προετοιµασία του πολέµου, που πλέον άλλαζε ριζοσπαστικά την ίδια τη λειτουργία της κοινωνίας. Στον πόλεµο και στην πολιτική, το µέλλον έπρεπε πρώτα να επινοηθεί, να αποτυπωθεί στο χαρτί και από εκεί να µεταφερθεί στην πραγµατικότητα. Η τεχνολογία και συνακόλουθα η βιοµηχανία κλήθηκαν επίσης να υπηρετήσουν και να προσαρµοστούν στις νέες στρατιωτικές ανάγκες. Χρειάζονταν πλέον αληθινά βιοµηχανικά συγκροτήµατα για να κατασκευάσουν τον τεράστιο αριθµό οµοιόµορφων στολών, υποδηµάτων, ειδών στρατοπεδείας, όπλων µε τα ίδια χαρακτηριστικά ως την πιο µικρή λεπτοµέρεια µεγάλους αριθµούς πυροβόλων, οχηµάτων, πυροµαχικών, εκρηκτικών. Όλα αυτά χωρίς να υπολογίσουµε τις ναυπηγήσεις πολεµικών πλοίων, των οποίων οι διαστάσεις και ο εξοπλισµός οδηγούσαν στα έσχατα όρια τις δυνατότητες των ιστίων και του ανέµου. Ο οικονοµικός πόλεµος πήρε, στη διάρκεια των ναπολεόντειων συγκρούσεων, διαστάσεις που δεν έµοιαζαν µε τίποτε αντίστοιχο στα προηγούµενα χρόνια. Η Αγγλία χρησιµοποίησε αποτελεσµατικά τους ισχυρούς στόλους µάχης που είχε συγκροτήσει, για να αποκλείσει από τους δρόµους των θαλασσών και των αποικιών και συνακόλουθα του υπερπόντιου εµπορίου τη Γαλλία αρχικά και ολόκληρη την Ευρώπη στη συνέχεια, στο µέτρο που απλωνόταν η κυριαρχία του Ναπολέοντα. Η φιλόδοξη πρώτη κίνηση του τελευταίου, να ανοίξει το 1798 τον δρόµο της Ανατολής και της Μεσογείου µε την εκστρατεία στην Αίγυπτο, απέτυχε. Μπαχαρικά, ζαχαροκάλαµο, καφές, βαµβάκι δεν έφθαναν πλέον στην Ευρώπη, όπως επίσης τα βρετανικά υφάσµατα που είχαν ήδη διαβεί το κατώφλι της µεγάλης βιοµηχανίας. Τα στεγανά που δηµιουργήθηκαν ανάµεσα στην προηγµένη στη βιοµηχανική προοπτική Αγγλία και στη λιγότερο προχωρηµένη σε αυτή την κατεύθυνση ευρωπαϊκή ενδοχώρα θα µπορούσαν ίσως να αποτελέσουν µια ευκαιρία για τη δεύτερη. Δεν έγινε αυτό, εξαιτίας ενός συνδυασµού παραγόντων. 176

ΠΙΝΑΚΑΣ 4 Η βρετανική κατάκτηση των ευρωπαϊκών αποικιών 1800-1805 Σάντα Λουτσία, Τοµπάγκο, Ολλανδική Γουιάνα 1806 Ινδία (γαλλικοί, ολλανδικοί σταθµοί), Ακρωτήριο 1808 Αρχιπέλαγος Μολούκων 1809 Καϊένη, Γαλλική Γουιάνα, Άγιος Δοµίνικος, Σενεγάλη, Μαρτινίκα 1810 Γουαδελούπη, Μαυρίκιος 1811 Ιάβα Βρετανικές εξαγωγές 1794-96 21,7 εκατ. λίρες 1804-06 37,5 εκατ. λίρες 1814-16 44,4 εκατ. λίρες Πηγή: Kennedy (1989), 126, 130. Η βρετανική κυριαρχία στις θάλασσες στέρησε από τη βιοµηχανία της ευρωπαϊκής ενδοχώρας σηµαντικές πρώτες ύλες, το καλής ποιότητας και φθηνό βαµβάκι ή το ζαχαροκάλαµο, για παράδειγµα, που θα µπορούσε να δώσει ώθηση στη βιοµηχανική ανάπτυξη. Επιπλέον, και ίσως αυτό να ήταν πιο σηµαντικό, επιβράδυνε ή και διέκοψε τη διαδικασία συσσώρευσης κεφαλαίου προερχόµενου από εµπορικές δραστηριότητες, το οποίο θα µπορούσε να προχωρήσει σε επενδύσεις στον βιοµηχανικό κλάδο. Τα µεγάλα ευρωπαϊκά λιµάνια του Ατλαντικού στερήθηκαν τα κέρδη που απέφεραν οι θαλάσσιοι εµπορικοί δρόµοι του ωκεανού, τα κέρδη του δουλεµπορίου, του καπνού, του ζαχαροκάλαµου, των µπαχαρικών, του τσαγιού. Στερήθηκαν ακόµα και τη δυνατότητα που πρόσφερε στο ευρωπαϊκό εµπόριο η εισαγωγή φθηνών βιοµηχανικά παραγόµενων υφασµάτων από την Αγγλία. Οι κρατικές παραγγελίες, στρατιωτικού κυρίως χαρακτήρα, αδυνατούσαν να καλύψουν το κενό καθώς οι δηµοσιονοµικοί πόροι, που είχαν ταυτόχρονα να εξυπηρετήσουν το κόστος της συντήρησης των στρατιών, δεν ήταν παρά περιορισµένοι και συχνά αµφίβολοι. 177

Εικόνα 74: Η πλέον αποφασιστική, όπως η συνέχεια απέδειξε, νίκη των ναπολεόντειων πολέµων, ήταν εκείνη που πέτυχαν οι Βρετανοί, µε επικεφαλής τον Οράτιο Νέλσων, στη θάλασσα έξω από τις ισπανικές ακτές. Η συντριβή του ισπανογαλικού στόλου εξασφάλισε στη Βρετανία την αποκλειστική κυριαρχία στις θάλασσες και ως εκ τούτου τον έλεγχο του µεγάλου υπερπόντιου εµπορίου. Η εξέλιξη αυτή επέτρεψε στη νησιωτική χώρα να ηγηθεί της βιοµηχανικής επανάστασης που θεµελίωσε τον καπιταλιστικό τρόπο παραγωγής. Πηγή: Πίνακας του Hendri Frans Schaefels (1879). Βασιλικό Μουσείο Καλών Τεχχνών, Αµβέρσα, Βέλγιο. (https://commons.wikimedia.org/wiki/file%3ahendrik_frans_schaefels The_Algeciras_at_the_Battle_of_Trafalgar.jpg) Η συρρίκνωση των εµπορικών δραστηριοτήτων είχε επίσης σηµαντικές πολιτικές παρενέργειες. Έπληττε ακριβώς τα αστικά στρώµατα που οι Γάλλοι επαναστάτες επιθυµούσαν να συγκινήσουν στην υπόθεσή τους και να προσεταιριστούν. Ο ναπολεόντειος κώδικας ρύθµιζε µεν µε θαυµάσιο τρόπο το πλαίσιο του µεγάλου εµπορίου, ήταν όµως απόλυτα αναντίστοιχος µε την πραγµατικότητα. Οι ρυθµίσεις αυτές λειτουργούσαν στο κενό, καθώς ο πόλεµος κατέστρεφε τον έναν µετά τον άλλον τους εµπορικούς οίκους που θα µπορούσαν να εκµεταλλευτούν το πλαίσιο αυτό. Τελικά, δεν ήταν τυχαίο το γεγονός ότι η πολύχρονη αναµέτρηση µε τη Γαλλία οδήγησε τη Μεγάλη Βρετανία στον θρόνο της παγκόσµιας δύναµης, της Βρετανικής Αυτοκρατορίας. 178

Οδηγός Μελέτης -. Bertrand, Jean-Paul (1988) The Army of the French Revolution: From Citizensoldier to Instrument of Power. Princeton: Princeton U.P. -. Epstein Robert (1994), Napoleon s Last Victory and the Emergence of Modern War, Lawrence Ka., University Press of Kansas -. Forrest, Alan (1989),. Conscripts and Deserters: The Army and the French Society during Revolution and the Empire, Oxford, New York, Oxford University Press -. Kennedy, Paul (1989), The Rise and Fall of the Great Powers. Economic Change and Military Conflict from 1500 to 2000, New York -. Martin, Kirby James, & Lender, Mark Edward (2005), A Respectable Army: The Military Origins of the Republic, 1763-1789.London, Willey-Blackwell 179