Η ΣΥΚΟΦΑΝΤΙΚΗ ΥΣΦΗΜΙΣΗ ΜΕΣΩ ΙΑ ΙΚΤΥΟΥ ΣΤΑ ΠΛΑΙΣΙΑ ΤΟΥ Ι ΙΩΤΙΚΟΥ ΙΕΘΝΟΥΣ ΙΚΑΙΟΥ ΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΣΧΟΛΗ ΝΟΜΙΚΩΝ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΜΗΜΑ ΝΟΜΙΚΗΣ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥ ΩΝ ΤΟΜΕΑΣ ΙΕΘΝΩΝ ΣΠΟΥ ΩΝ ΜΑΘΗΜΑ: Ι ΙΩΤΙΚΟ ΙΕΘΝΕΣ ΙΚΑΙΟ Η ΣΥΚΟΦΑΝΤΙΚΗ ΥΣΦΗΜΙΣΗ ΜΕΣΩ ΙΑ ΙΚΤΥΟΥ ΣΤΑ ΠΛΑΙΣΙΑ ΤΟΥ Ι ΙΩΤΙΚΟΥ ΙΕΘΝΟΥΣ ΙΚΑΙΟΥ ΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΤΗΣ ΘΕΜΕΛΗ ΕΥΑΓΓΕΛΙΑΣ (Α.Ε.Μ.: 537) ΕΠΙΒΛΕΠΟΥΣΑ ΚΑΘΗΓΗΤΡΙΑ : Α. ΓΡΑΜΜΑΤΙΚΑΚΗ-ΑΛΕΞΙΟΥ Μαθήµατα Β έτους σπουδών και διδάσκοντες Καθηγητές Ιδιωτικό ιεθνές ίκαιο : Ε. Βασιλακάκης Α. Γραµµατικάκη Αλεξίου Β. Κούρτης Ζ. Παπασιώπη Πασιά ηµόσιο ιεθνές ίκαιο : Κ. Χατζηκωνσταντίνου Μ. Σαρηγιαννίδης ιπλωµατική Ιστορία : Ι. Στεφανίδης ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ, ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ 2012 1

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Σελ. ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ 4 ΟΡΟΛΟΓΙΑ Ι ΙΩΤΙΚΟΥ ΙΕΘΝΟΥΣ ΙΚΑΙΟΥ 7 ΕΙΣΑΓΩΓΗ 8 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α ΕΝΝΟΙΑ ΤΗΣ ΣΥΚΟΦΑΝΤΙΚΗΣ ΥΣΦΗΜΙΣΗΣ ΜΕΣΩ ΙΑ ΙΚΤΥΟΥ ΚΑΙ ΡΥΘΜΙΣΤΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ 14 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Β Η ΙΕΘΝΗΣ ΙΚΑΙΟ ΟΣΙΑ ΣΤΗ ΣΥΚΟΦΑΝΤΙΚΗ ΥΣΦΗΜΙΣΗ ΜΕΣΩ ΙΑ ΙΚΤΥΟΥ 19 1. ΓΕΝΙΚΑ 19 2. Ο ΚΑΝΟΝΙΣΜΟΣ 44/2001 21 i) Γενικά 21 ii) Η κύρια βάση διεθνούς δικαιοδοσίας 22 iii) Η ειδική βάση διεθνούς δικαιοδοσίας 25 a. Γενικά 25 b. Οι έννοιες αδικοπραξία και οιονεί αδικοπραξία στο Άρθρο 5 παρ.3 του Κανονισµού 27 c. Έννοια του τόπου όπου συνέβη το ζηµιογόνο γεγονός 28 c-1. Επίλυση του προβλήµατος από τη νοµολογία 29 c-2. Εφαρµογή στη συκοφαντική δυσφήµηση µέσω διαδικτύου 32 d. Η δωσιδικία σε περιπτώσεις επαπειλούµενων αδικοπραξιών 43 iv) Η παρέκταση διεθνούς δικαιοδοσίας 44 2

3. ΟΙ ΡΥΘΜΙΣΕΙΣ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΚΠολ (που τυγχάνουν εφαρµογής στη συκοφαντική δυσφήµιση µέσω διαδικτύου). 46 i) Άρθρο 3 ΚΠολ 46 ii) Άρθρο 22 ΚΠολ 47 iii) Άρθρο 35 ΚΠολ 363 ΠΚ 49 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Γ ΤΟ ΕΦΑΡΜΟΣΤΕΟ ΙΚΑΙΟ ΣΤΗ ΣΥΚΟΦΑΝΤΙΚΗ ΥΣΦΗΜΗΣΗ ΜΕΣΩ ΙΑ ΙΚΤΥΟΥ 52 1. ΓΕΝΙΚΑ ΓΙΑ ΤΟ ΕΦΑΡΜΟΣΤΕΟ ΙΚΑΙΟ 53 2. Ο ΝΟΜΙΚΟΣ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΜΟΣ 57 3. ΆΡΘΡΟ 26 ΑΚ Ο ΣΥΝ ΕΣΜΟΣ ΤΗΣ lex loci delicti comissi 61 4. Ο ΚΑΝΟΝΙΣΜΟΣ 864/2007/ΕΚ (ΡΩΜΗ ΙΙ) 71 5. Η Ο ΗΓΙΑ 2000/31/ΕΚ 76 6. ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗ ΤΟΥ ΖΗΤΗΜΑΤΟΣ ΤΟΥ ΕΦΑΡΜΟΣΤΕΟΥ ΙΚΑΙΟΥ ΑΠΟ ΑΛΛΕΣ ΧΩΡΕΣ 82 i) Αµερικανικές θεωρίες και προσεγγίσεις 82 a. Κριτική των αµερικανικών θεωριών 85 ii) Σύγχρονες ρυθµίσεις 87 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ 90 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ - ΑΡΘΡΟΓΡΑΦΙΑ Α. ΕΛΛΗΝΙΚΗ 94 Β. ΞΕΝΟΓΛΩΣΣΗ 102 ΝΟΜΟΛΟΓΙΑ 105 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑΤΑ 109 3

ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ ΑΙ ΑΚ ΑΠ απόφ. αριθ. Αρµ. βλ. ΓΟΣ Αρχείον Ιδιωτικού ικαίου Αστικός Κώδικας Άρειος Πάγος απόφαση αριθµός Αρµενόπουλος βλέπε Γενικοί Όροι Συναλλαγών. ίκη ΕΕ ΕΚ δηλ. διεύθ. ΕΕ ΕΕ ΕΕΕυρ ΕΕµπ ΕΕΝ εδ. ed. ΕισΝΑΚ ΕΚ εκδ. έκδ. Ελλ νη ΕΟΚ ελτίο Επιχειρήσεων και Εταιρειών ικαστήριο των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων δηλαδή διεύθυνση Επίσηµη Εφηµερίδα Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων Ευρωπαϊκή Ένωση Ελληνική Επιθεώρηση Ευρωπαϊκού ικαίου Επιθεώρηση Εµπορικού ικαίου Εφηµερίς Ελλήνων Νοµικών εδάφιο edition Εισαγωγικός Νόµος Αστικού Κώδικα Ευρωπαϊκή Κοινότητα εκδόσεις έκδοση Ελληνική ικαιοσύνη Ευρωπαϊκή Οικονοµική Κοινότητα 4

επ. επιµ. επόµενα επιµέλεια ΕφΑθ Εφετείο Αθηνών ΕφΘεσ Εφετείο Θεσσαλονίκης ΕφΠειρ Εφετείο Πειραιά HarvLR Harvard Law Review in f. in fine Καν. Κανονισµός Καν Βρυξ Ι Κανονισµός Βρυξέλλες Ι Κεφ. Κεφάλαιο κ.ά. και άλλα κ.λπ. και λοιπά κ.ο.κ. και ούτω καθεξής ΚΠολ Κώδικας Πολιτικής ικονοµίας ΜΜΕ Μέσα Μαζικής Ενηµέρωσης ν. νόµος νµλγ. νοµολογία ν.π.ι.δ. νοµικό πρόσωπο ιδιωτικού δικαίου ΝοΒ Νοµικό Βήµα Οδ. Οδηγία ό.π. όπου παραπάνω παρ. παράγραφος παρατ. παρατηρήσεις π.δ. προεδρικό διάταγµα περ. περίπτωση ΠΚ Ποινικός Κώδικας ΠΠρΑθ Πολυµελές Πρωτοδικείο Αθηνών ΠΠρΠειρ Πολυµελές Πρωτοδικείο Πειραιώς πρβλ. παράβαλε RabelsZ Rabels Zeitschrift fur auslandisches und internationals Privatrecht Σ Σύνταγµα 5

σ./σελ. στοιχ. ΣυλλΝοµολ. ΣυµβΒρυξ ΣύµβΡ ΣυνθΕΚ τεύχ. Τιµ. Τόµος τόµ. ΦΕΚ Χρη ικ ΧρΙ σελίδα στοιχείο Συλλογή Νοµολογίας ΕΚ Σύµβαση των Βρυξελλών Σύµβαση της Ρώµης Συνθήκη περί ιδρύσεως της Ευρωπαϊκής Κοινότητας τεύχος Τιµητικός τόµος τόµος Φύλλο Εφηµερίδας της Κυβερνήσεως Χρηµατοπιστωτικό ίκαιο Χρονικά Ιδιωτικού ικαίου 6

ΟΡΟΛΟΓΙΑ Ι ΙΩΤΙΚΟΥ ΙΕΘΝΟΥΣ ΙΚΑΙΟΥ forum lex fori lex causae lex patriae lex domicilii lex loci actus lex loci delicti depecage : ο δικάζων δικαστής, το δικαστήριο : το δίκαιο του δικάζοντος δικαστή : το ουσιαστικό δίκαιο που διέπει µία σχέση : το δίκαιο της ιθαγένειας : το δίκαιο της κατοικίας : το δίκαιο του τόπου καταρτίσεως της δικαιοπραξίας : το δίκαιο του τόπου τελέσεως του αδικήµατος : διάσπαση µίας σχέσης σε επί µέρους σχέσεις 7

ΕΙΣΑΓΩΓΗ Το διαδίκτυο δηµιουργήθηκε στα τέλη της δεκαετίας του 1960 από το Υπουργείο Άµυνας των ΗΠΑ, µε την αρχική ονοµασία ARPANET (Advanced Research Projects Agency NETwork). Η εξέλιξη του ARPANET σε ένα διεθνές δίκτυο και η ανάπτυξη των κατάλληλων πρωτοκόλλων επικοινωνίας κατά τις δεκαετίες που ακολούθησαν, µε τη συµµετοχή πολλών πανεπιστηµίων και ερευνητικών κέντρων, οδήγησαν στην αποσύνδεσή του από τον γενεσιουργό λόγο της εξυπηρέτησης στρατιωτικών σκοπών και στη δηµιουργία του ιαδικτύου, το 1985 περίπου, µετά τη συγχώνευση του ARPANET µε το NSFNET (National Science Foundation NETwork) 1. Το διαδίκτυο αποτελεί πλέον το µεγαλύτερο δίκτυο υπολογιστών στον κόσµο, στο οποίο έχει τη δυνατότητα να συνδεθεί ελεύθερα (αλλά όχι και δωρεάν) όποιος το θέλει. Σήµερα είναι συνδεδεµένοι σε αυτό εκατοµµύρια υπολογιστές ανά τον κόσµο, ενώ η χρήση του εκτείνεται από την ανταλλαγή πληροφοριών και την επικοινωνία, µέχρι τη διαφήµιση, την προώθηση και την πώληση προϊόντων και υπηρεσιών. Αυτές οι λειτουργίες καθίστανται δυνατές µέσω των διαφόρων υπηρεσιών του ιαδικτύου, στις οποίες συγκαταλέγονται οι µηχανές αναζήτησης (search engines), το ηλεκτρονικό ταχυδροµείο (e-mail), οι αίθουσες συνοµιλίας (chat rooms) κ.ά. 2. Πάντως η γρηγορότερα αναπτυσσόµενη υπηρεσία του διαδικτύου είναι ο Παγκόσµιος Ιστός (World Wide Web, www), καθώς µέσω αυτού είναι δυνατή η πρόσβαση σε ένα τεράστιο όγκο πληροφοριών, αποθηκευµένων σε συνδεδεµένους υπολογιστές ανά την υφήλιο. Οι δικτυακοί τόποι του Παγκόσµιου Ιστού (websites ιστότοποι) αποτελούνται από ηλεκτρονικές σελίδες (webpages ιστοσελίδες), στις οποίες εµφανίζονται τα αρχεία hypertext 3, ένα σύνολο λέξεων, ήχων και γραφηµάτων που είναι διαθέσιµα σε συγκεκριµένη ηλεκτρονική διεύθυνση (URL Uniform Resource Locator). Η πρόσβαση στον Παγκόσµιο Ιστό, καθώς και ο εντοπισµός, η ανάγνωση και η αποστολή αρχείων hypertext µέσω αυτού επιτυγχάνονται µε τα 1. Γκόρτσος, Τραπεζικές υπηρεσίες και ηλεκτρονικό χρήµα µέσω του ιαδικτύου «Internet», σε: «Η εφαρµογή της σύγχρονης τεχνολογίας στο εµπορικό δίκαιο», 7 ο Πανελλήνιο Συνέδριο Εµπορικολόγων (1997), Σύνδεσµος Ελλήνων Εµπορικολόγων, 1998, 255 επ. 2. Τσιαχρής, Συναλλαγές µέσω διαδικτύου: δωσιδικία και εφαρµοστέο δίκαιο κατά το ελληνικό και κοινοτικό ιδιωτικό διεθνές δίκαιο, 2005, 20 επ. 3. Η δηµιουργία των εν λόγω αρχείων κατέστη δυνατή µόλις µετά το 1960, ως συνέπεια της καθιέρωσης της πρωτότυπης γλώσσας προγραµµατισµού υπερκειµένου (HyperText Markup Language HTML), βλ. Λιναρίτης, Η πρόσβαση στις χρηµατοοικονοµικές υπηρεσίες µέσω διαδικτύου, 2005, 13 8

προγράµµατα πλοήγησης, που είναι ειδικά σχεδιασµένα προγράµµατα λογισµικού καλούµενα «φυλλοµετρητές» (browsers). Οι υπηρεσίες του Παγκόσµιου Ιστού κυριαρχούν σήµερα στο διαδίκτυο, µε αποτέλεσµα οι δύο έννοιες να τείνουν να αντιµετωπίζονται ως συνώνυµες 4. Σήµερα λοιπόν, η ψηφιακή τεχνολογία έχει δώσει µία νέα διάσταση στα ΜΜΕ και οι ηλεκτρονικού υπολογιστές έχουν εισβάλλει στη ζωή µας. Το διαδίκτυο αποτελεί τη µεγαλύτερη επικοινωνιακή επανάσταση και βασίζεται σε δίκτυα, πρωτόκολλα και λογισµικά των οποίων η λειτουργία δε συνδέεται µε γεωγραφικά συγκεκριµένη περιοχή. Για να έχει κάποιος πρόσβαση στο διαδίκτυο πρέπει να διαθέτει ηλεκτρονικό υπολογιστή µε το απαραίτητο λογισµικό και µε την πληρωµή κάποιου χρηµατικού ποσού συνδέεται µέσω τηλεφωνικής γραµµής µε τον παροχέα πρόσβασης (access provider 5 ). Εκεί υπάρχουν υπολογιστές (servers) οι οποίοι συνδέονται δορυφορικά ή µε καλώδια µε άλλους servers. Ο κάθε χρήστης διαθέτει ειδική διεύθυνση που προσδιορίζει τη θέση του και είναι µοναδική. Μέσω του διαδικτύου έρχονται σε επαφή άνθρωποι από κάθε γωνιά του πλανήτη και µπορούν να προκύψουν σχέσεις µεταξύ των χρηστών που είναι συνδεδεµένοι στον ίδιο παροχέα πρόσβασης ή σε παροχείς που είναι συµβεβληµένοι µεταξύ τους ή σε παροχείς που δεν έχουν καµία σχέση µεταξύ τους καθώς και σε ένα χρήστη του διαδικτύου και ενός µη χρήστη. Στην εποχή λοιπόν της Κοινωνίας της Πληροφορίας 6, οι τεχνολογίες πληροφοριών και επικοινωνιών αποτελούν µέρος της καθηµερινότητας όλων µας, καθώς χρησιµεύουν τόσο στην αναζήτηση, ανεύρεση και ανταλλαγή πληροφοριών, όσο και στην κατάρτιση και εξυπηρέτηση εµπορικών συµβάσεων 7. Με δεδοµένη τη µείωση των λειτουργικών εξόδων που επιτυγχάνουν οι επιχειρήσεις µε τη χρήση εναλλακτικών ηλεκτρονικών δικτύων 8, αλλά και τη διευκόλυνση των πελατών τους κατά τη διεκπεραίωση των συναλλαγών τους, 4. Στην κυριαρχία του Παγκόσµιου Ιστού συντελεί και η δυνατότητα παραποµπής σε ιστοσελίδες που ελέγχονται από διαφορετικούς ηλεκτρονικούς υπολογιστές µέσω των υπερσυνδέσµων (δεσµοί υπερκειµένου hypertext links), µε αποτέλεσµα τη δραστική διευκόλυνση του έργου αναζήτησης πληροφοριών στο ιαδίκτυο, βλ. Λιναρίτης, Η πρόσβαση στις χρηµατοοικονοµικές υπηρεσίες µέσω διαδικτύου, 2005, 13 επ. 5. Τέτοιοι παροχείς στην Ελλάδα είναι οι Hellas on Line, Forthnet, Otenet. 6. Για τη συνταγµατική αναγνώριση και κατοχύρωση του όρου βλ. το άρθρο 5 Α παρ. 2 εδ. α Σ: «Καθένας έχει δικαίωµα συµµετοχής στην Κοινωνία της Πληροφορίας», που προστέθηκε µετά την αναθεώρηση του Συντάγµατος από τη Ζ Αναθεωρητική Βουλή των Ελλήνων µε το από 6 Απριλίου 2001 Ψήφισµα (ΦΕΚ Α 84/17.4.2001) 7. βλ. Τσιαχρής, Συναλλαγές µέσω διαδικτύου: δωσιδικία και εφαρµοστέο δίκαιο κατά το ελληνικό και κοινοτικό ιδιωτικό διεθνές δίκαιο, 2005, 17 επ. 8. βλ. σχετικά Χριστοδούλου, Ουσιαστικού και δικονοµικού δικαίου ιδιαιτερότητες του καθεστώτος των ηλεκτρονικών δικτύων µετά τις Οδηγίες 2002/19 22, 58 και τον Κανονισµό της ΕΕΤΤ για τα Domain Names-, 35 (2004), 417 επ. 9

συνεπεία της ταχύτατης εκτέλεσης και της απεριόριστης διενέργειας αυτών καθ όλο το 24ωρο, η χρήση των ηλεκτρονικών υπολογιστών στις εµπορικές συναλλαγές έχει προσλάβει πολύ σηµαντικές διαστάσεις, ώστε να γίνεται λόγος για µια ακόµη επανάσταση στην παγκόσµια οικονοµία, την αποκαλούµενη «Νέα Οικονοµία» (New Economy) 9. Βρισκόµαστε λοιπόν στην εποχή της πληροφοριακής επανάστασης, που συνίσταται στην γενίκευση της χρήσης των ηλεκτρονικών υπολογιστών ως µεθόδου επεξεργασίας πληροφοριών. Οι νέες τεχνολογίες της πληροφορίας, υποκαθιστώντας παραδοσιακές δραστηριότητες, δηµιουργούν νέα πεδία επικοινωνίας και ουσιαστικά οδηγούν σε µετασχηµατισµό της κοινωνίας 10. Κάθε εικόνα και ήχος µπορεί να µεταγραφεί στη γλώσσα της ψηφιακής τεχνολογίας µε αποτέλεσµα να διευρύνεται η δυνατότητα αποθήκευσης, επεξεργασίας, διακίνησης και αναπαραγωγής δεδοµένων σε ψηφιακή µορφή 11. Η καινοτοµία της ψηφιακής τεχνολογίας έγκειται στην ικανότητά της να ενσωµατώνεται στις εφαρµογές ποικίλων τεχνολογικών κλάδων, κατά τρόπο που να µεταβάλλει ριζικά τα δεδοµένα της παραγωγής, αλλά κυρίως της παροχής υπηρεσιών, πολλαπλασιάζοντας την ταχύτητα µετάδοσης πληροφοριών και ουσιαστικά καταργώντας τους χωρικούς και χρονικούς περιορισµούς. Το διαδίκτυο έχει κατορθώσει να ενώσει σε ένα απέραντο και άκεντρο δίκτυο πληροφοριακών συστηµάτων ένα τεράστιο αριθµό δεδοµένων, που συνδέονται µεταξύ τους, δίνοντας έτσι την δυνατότητα στο χρήστη να έχει θεωρητικά πρόσβαση, µέσω των τηλεπικοινωνιών, σε όλες τις πληροφορίες αλλά και να επικοινωνεί µε όλους. Το διαδίκτυο χαρακτηρίζεται από µια πρωτοφανή ποικιλοµορφία περιεχοµένου και στο βαθµό που είναι το κατεξοχήν διαδραστικό µέσο, µπορεί να θεωρηθεί ως το λιγότερο επιθετικό και διεισδυτικό ΜΜΕ. Η επέκταση του διαδικτύου βασίζεται σε τρεις πυλώνες: στον αριθµό των χρηστών, στον όγκο της παρεχόµενης πληροφορίας και στα τηλεπικοινωνιακά δίκτυα. Στο πεδίο του κυβερνοχώρου ενώ διατίθενται νέα συνεχώς εξελισσόµενα τεχνικά µέσα, απουσιάζουν στις περισσότερες περιπτώσεις, περιορισµοί στην πρόσβαση, οι δε χρήστες είναι διασπαρµένοι σε ένα παγκοσµιοποιηµένο, πλην αποκεντρωµένο περιβάλλον. Σε αυτό το νέο περιβάλλον επικοινωνίας, η διαδικασία ανταλλαγής 9. Βλ. Σινανιώνη-Μαρούδη/Φαρσαρώτας, Ηλεκτρονική Τραπεζική, 2005, 63 επ. 10. Y. Poullet, Basic Concept of Data Protection and new information technologies, στον τόµο νοµοθετικά προβλήµατα της προστασίας προσωπικών πληροφοριών, 1992, 325 επ. 11. Βλ. Πράσινη Βίβλος της Επιτροπής των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων, για την σύγκλιση των τεχνολογικών τοµέων των Τηλεπικοινωνιών, των Μέσων Ενηµέρωσης και της Πληροφορικής, COM (97) 632, 3-12-1997 και K. Grewlich, Covernance in Cyberspace, Access and Public Interest in Global Communications, Kluwer Law International, 1999, 19 επ. 10

δεδοµένων παράγει νέες πληροφορίες και έτσι το τεχνολογικό φαινόµενο µετατρέπεται σε κοινωνικό και οικονοµικό 12. Οι εφαρµογές της ψηφιακής τεχνολογίας στον τοµέα της πληροφορικής έχουν επηρεάσει σηµαντικά τόσο τη λειτουργία του δικαίου, όσο και αυτή του σύγχρονου κράτους. Στην κοινωνία της πληροφορίας, το δίκαιο καλείται να ρυθµίσει συµπεριφορές και να αποτρέψει κινδύνους σε ένα χώρο που χαρακτηρίζεται από απουσία ορίων 13, έχει άϋλο χαρακτήρα και τα εθνικά νοµικά συστήµατα αδυνατούν να ασκήσουν έλεγχο, αφού τα φαινόµενα είναι πλανητικής εµβέλειας. Επιπλέον, οι τεχνολογικές εξελίξεις 14 είναι τόσο έντονες και ραγδαίες, µε αποτέλεσµα οι κανόνες ανεξαρτήτως εθνικής ή πολυεθνικής προέλευσης 15 - να χάνουν τη ρυθµιστική τους ικανότητα, διότι ξεπερνιούνται από τα τεχνολογικά δεδοµένα. Για να διατηρήσουν οι ρυθµίσεις την κανονιστική τους επάρκεια, πρέπει αφενός να αναθεωρούνται σε τακτά χρονικά διαστήµατα και αφετέρου, κατά το περιεχόµενο, να προσαρµόζονται στους µεταβαλλόµενους ρυθµούς των τεχνολογικών εφαρµογών 16. Η ανασφάλεια ως προς την ισχύ του δικαίου, η απροσδιοριστία ως προς τον εφαρµοστέο κανόνα αλλά, κυρίως, η αδυναµία καταστολής της παραβατικότητας και επιβολής κυρώσεων, υπονοµεύει την ίδια την κρατική κυριαρχία ως δυνατότητα εφαρµογής των δικαιικών ρυθµίσεων. Οι παραβιάσεις στο διαδίκτυο που αφορούν στη διάδοση ρατσιστικών αντιλήψεων, στην πνευµατική ιδιοκτησία, στην προστασία του καταναλωτή και κυρίως στα προσωπικά δεδοµένα και στην προσβολή της προσωπικότητας όπως η συκοφαντική δυσφήµιση, είναι ζητήµατα στα οποία διαπλέκονται επιµέρους κλάδοι του δικαίου και ιδιαίτερα αυτός του ιδιωτικού διεθνούς δικαίου, καθώς και η δηµόσια και ιδιωτική ζωή του ατόµου 17. Τα προβλήµατα αυτά παρόλο το σύνθετο χαρακτήρα 12. Λ. Μήτρου, Το δίκαιο στην κοινωνία της πληροφορίας, Σάκκουλα, 2002 13. Βλ. σχετικά Α. Γραµµατικάκη-Αλεξίου, Internet και ιδιωτικό διεθνές δίκαιο Συµβατικές και αδικοπρακτικές ενοχές στον κυβερνοχώρο, Αρµ. 1998, 409 επ. και Ι. Αγγελή, ι8αδίκτυο και ποινικό δίκαιο, ΠοινΧρ., 2000, 675 επ. 14. Μ. ερτούζου, Η ανολοκλήρωτη επανάσταση, Νέα Σύνορα-Α. Λιβάνης, 2001 15. Α. Γιόκαρη, Το διεθνές νοµικό καθεστώς των Ραδιοτηλεπικοινωνιών- ορυφορικής τηλεόρασης, Αντ. Σάκκουλα, 1996 16. Η τάση αυτή εκδηλώνεται στην πολιτική της Ευρωπαϊκής Ένωσης (ΕΕ), που αναθεωρεί συχνότατα τις Οδηγίες που εκδίδει και θεσπίζει µικρές προθεσµίες για την προσαρµογή των κρατών µελών (δεκαοκτώ µήνες αντί για τη συνήθη περίοδο των τριών ετών). Βλ. Οδηγίες 2000/31/ΕΚ για το ηλεκτρονικό εµπόριο, 99/93/ΕΚ για τις ηλεκτρονικές υπογραφές. 17. Η συνθετότητα του φαινοµένου φαίνεται στις εναλλακτικές νοµικές στρατηγικές που έχουν προταθεί για τη ρύθµιση του διαδικτύου, όπως είναι η αυτορρύθµιση (ως εναλλακτική λύση στον νόµο) και οι τεχνολογικές λύσεις ως υποκατάσταση των νοµικών ρυθµίσεων. Βλ. σχετικά Λ. Μήτρου, (Αυτορ)ρύθµιση στον Κυβερνοχώρο, στον τόµο (διεύθ. σειρ. Γ. Παπαδηµητρίου), Αυτορρύθµιση, Σάκκουλας, 2005, 75 επ. 11

τους δεν απαλλάσσουν τους κρατικούς φορείς από το καθήκον να ορίσουν τα έννοµα αγαθά που απειλούνται και να τα προστατεύσουν. εν είναι αποδεκτό σε ένα σύγχρονο κράτος δικαίου οι τεχνολογικές προδιαγραφές ενός µέσου επικοινωνίας να υποκαταστήσουν τις δικαιοκρατικές και αξιακές σταθµίσεις του δηµοκρατικά εκλεγµένου νοµοθέτη, ο οποίος υποχρεούται να προστατεύει δικαιώµατα και έννοµα αγαθά. Υπό την έννοια αυτή, η οποιαδήποτε αυτορρυθµιστική πρωτοβουλία ή η ρύθµιση της συµπεριφοράς στο διαδίκτυο που απορρέει από πρωτόκολλα και κώδικες 18 - στη σύνταξη των οποίων κυριαρχούν οι µεγάλες εταιρίες λογισµικού και πρόσβασης δεν µπορεί παρά να έχει συµπληρωµατικό χαρακτήρα σε σχέση µε τα βασικά έννοµα αγαθά που πρέπει να προστατεύει ο νοµοθέτης 19. Άλλωστε στις ΗΠΑ, στην χώρα όπου το internet γνώρισε ιλιγγιώδη ανάπτυξη, ο νοµοθέτης έσπευσε να παρέµβει (Communications Decency Act του 1996), περιορίζοντας συχνά το εύρος των ελευθεριών που απολαµβάνουν οι χρήστες του δικτύου. Με άλλα λόγια ότι είναι παράνοµο στον υλικό κόσµο, είναι παράνοµο και στον ψηφιακό. Η στάθµιση των συγκρουόµενων δικαιωµάτων θα γίνει σύµφωνα µε τις παραδοσιακές µεθόδους και αρχές που εφαρµόζουν τα εθνικά και διεθνή δικαστήρια, αφού ληφθούν υπόψη οι ιδιαιτερότητες του διαδικτύου. Οι εν λόγω ιδιαιτερότητες είναι συνοπτικά οι εξής: Πρώτον, λόγω του ότι το διαδίκτυο είναι κατεξοχήν αποκεντρωµένο και παγκοσµιοποιηµένο είναι αφενός δύσκολος ο έλεγχός του, είτε από το κράτος, είτε από µεγάλους οικονοµικούς παράγοντες και αφετέρου είναι προβληµατικός ο επιµερισµός της κάθε είδους ευθύνης σε περίπτωση παραβιάσεων της νοµοθεσίας. Επιπλέον δυσχεραίνεται η προσπάθεια των διωκτικών αρχών να αντιµετωπίσουν το έγκληµα στον κυβερνοχώρο, διότι εµπλέκονται πολλές διαφορετικές δικαιοδοσίες µε δυσκαθόριστα όρια. εύτερον, η ίδια η δοµή του διαδικτύου διευκολύνει τη µυστικότητα της επικοινωνίας µέσω της κρυπτογραφίας και της ανώνυµης αποστολής µηνυµάτων, χαρακτηριστικό που ενώ διευρύνει την άσκηση δικαιωµάτων παράλληλα ευνοεί και τις παράνοµες δραστηριότητες. 18. Mayer-Schonberger, Informationsrecht fur die Informationsgesellschaft, SLZ, 2001, 386 επ. 19. Μελέτες Γ. Τατσόπουλου, Αυτορρύθµιση: προοπτικές της κοινωνίας των πολιτών και αξίες του κράτους δικαίου, και Ι. Καµτσίδου, Αυτορρύθµιση και συνταγµατικές αρχές στο πεδίο της δηµόσιας επικοινωνίας, στον τόµο (διεύθ. σειρ. Γ. Παπαδηµητρίου), Αυτορρύθµιση, Σάκκουλας, 2005, 23 επ. και 35 επ. αντίστοιχα. 12

Συµπεραίνουµε λοιπόν πως σε καθηµερινή βάση λαµβάνουν χώρα αναρίθµητα αδικήµατα στο διαδίκτυο 20 δεδοµένου ότι ο χρήστης του δικτύου µπορεί να προβεί σε συναλλαγές, να διασπείρει συκοφαντίες και απειλές, να µολύνει µε «ιούς» διάφορα προγράµµατα, να εισβάλλει παράνοµα στους υπολογιστές άλλων ατόµων, να αποκτήσει πληροφορίες χωρίς το σχετικό δικαίωµα 21 και αναπόφευκτα προκύπτουν ερωτήµατα σχετικά µε το ποιοι ουσιαστικού νόµοι θα ισχύσουν σε τέτοιες περιπτώσεις καθώς και ποιο δικαστήριο θα έχει την αντίστοιχη δικαιοδοσία επίλυσής τους. Ο οικουµενικός χαρακτήρας, η δοµή και η λειτουργία του διαδικτύου επιτρέπει σε ανθρώπους από κάθε γωνιά του πλανήτη να έχουν πρόσβαση στις ιστοσελίδες µε αποτέλεσµα να δηµιουργούνται συχνά έννοµες σχέσεις που εµφανίζουν στοιχεία αλλοδαπότητας, δεδοµένου ότι τα συµβαλλόµενα σε µία σχέση µέρη βρίσκονται σε διαφορετικά κράτη. Τίθενται κατά συνέπεια ζητήµατα διεθνούς δικονοµικού και ιδιωτικού διεθνούς δικαίου, καθώς ο κυβερνοχώρος δε ρυθµίζεται, τουλάχιστον µέχρι στιγµής, ως σύνολο 22, αλλά οι διεθνείς συναλλαγές που πραγµατοποιούνται σ αυτόν υπόκεινται σε περισσότερα δικαστήρια και ρυθµίζονται από τα δίκαια περισσότερων χωρών. Συγκεκριµένα, η ύπαρξη στοιχείων αλλοδαπότητας σε περιπτώσεις συκοφαντικής δυσφήµισης µέσω διαδικτύου δηµιουργεί ζητήµατα αφενός στον τοµέα της διεθνούς δικαιοδοσίας, σχετικά µε το ποιο δικαστήριο θα είναι αρµόδιο να επιληφθεί µιας διεθνούς διαφοράς, αφετέρου δε στον τοµέα του εφαρµοστέου δικαίου, σχετικά µε το ποιας χώρας το δίκαιο θα εφαρµοστεί για την επίλυση της επίδικης διαφοράς, στην περίπτωση που εµπλέκονται περισσότερες. Για τα ερωτήµατα αυτά θα αναζητήσουµε λύσεις, όσον αφορά στη διεθνή δικαιοδοσία, στον Κανονισµό 44/2001/ΕΚ σε κοινοτικό επίπεδο και στις διατάξεις του Κώδικα Πολιτικής ικονοµίας σε εθνικό, ενώ για την ανεύρεση των ρυθµίσεων εφαρµοστέου δικαίου θα ανατρέξουµε στη Σύµβαση της Ρώµης του 1980 και τον Κανονισµό 864/2007 (Ρώµη ΙΙ), καθώς και στις διατάξεις ιδιωτικού διεθνούς δικαίου του 20. Γραµµατικάκη Αλεξίου Α., Internet και Ιδιωτικό ιεθνές ίκαιο. Συµβατικές και αδικοπρακτικές ενοχές στον Κυβερνοχώρο, Αρµ. (1998), 409-417 21. Όπως στην περίπτωση όπου hackers κατάφεραν να αποκτήσουν πρόσβαση στο πρόγραµµα εντατικής θεραπείας σε νοσοκοµείο του Λος Άντζελες και διπλασίασαν τις δόσεις των φαρµάκων των ασθενών, έγιναν όµως έγκαιρα αντιληπτοί. 22. Η ρύθµιση του διαδικτύου σε παγκόσµιο επίπεδο θα µπορούσε ενδεχοµένως να προκύψει µέσα από µία σειρά πολυµερών συµφωνιών µεταξύ των κυβερνήσεων και των ιδιωτών. Βλ. σχετικά Τσιαχρής, Συναλλαγές µέσω διαδικτύου: δωσιδικία και εφαρµοστέο δίκαιο κατά το ελληνικό και κοινοτικό ιδιωτικό διεθνές δίκαιο, 2005, 27 επ. 13

Αστικού Κώδικα. Θα εξετάσουµε επιπρόσθετα και ειδικές ρυθµίσεις της Οδηγίας 2000/31/ΕΚ για το ηλεκτρονικό εµπόριο η οποία στο άρθρο 4 παρ. 1 ρητά ορίζει πως δε θεσπίζονται µε αυτήν πρόσθετοι κανόνες στους του ιδιωτικού διεθνούς δικαίου και της διεθνούς δικαιοδοσίας. ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α ΕΝΝΟΙΑ ΤΗΣ ΣΥΚΟΦΑΝΤΙΚΗΣ ΥΣΦΗΜΙΣΗΣ ΜΕΣΩ ΙΑ ΙΚΤΥΟΥ ΚΑΙ ΡΥΘΜΙΣΤΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ Η ελευθερία της έκφρασης και διάδοσης στοχασµών αποτελεί συστατικό στοιχείο της προσωπικότητας και κατοχυρώνεται στο άρθρο 14 παρ. 1 του Σ και στο άρθρο 10 παρ. 1 ΕΣ Α. Το 14 Σ µολονότι αναφέρεται στη γραπτή και δια του τύπου έκφραση κατοχυρώνει οπωσδήποτε και την έκφραση γνώµης µέσω του διαδικτύου. Στην έκφραση περιλαµβάνονται ιδέες, γεγονότα, µηνύµατα, ειδήσεις και γενικότερα κάθε άποψη µε την οποία το άτοµο εκφράζει τα συναισθήµατα και τις ιδέες του. Εποµένως κάθε είδους µήνυµα που µεταδίδεται στο διαδίκτυο προστατεύεται ως ελευθερία έκφρασης. Αυτό σηµαίνει ότι ο καθένας µπορεί να διαµορφώνει ελεύθερα τη γνώµη του µε λόγο και µε εικόνα και να τη διαδίδει στο χρόνο και το χώρο επιλογής του στο διαδίκτυο, χωρίς δυσµενείς γι αυτόν συνέπειες. Εποµένως ούτε ο παροχέας πρόσβασης, ούτε το κράτος, µπορούν καταρχήν να θέσουν όρους τόσο ως προς τις εξωτερικές συνθήκες, όσο και ως προς το περιεχόµενο της επικοινωνίας 23. Το συνταγµατικά κατοχυρωµένο δικαίωµα της ελευθερίας του Τύπου υπόκειται στους περιορισµούς της καλής πίστης, των χρηστών ηθών ή του κοινωνικού ή οικονοµικού σκοπού του δικαιώµατος (281 ΑΚ), προκειµένου να προστατευθούν τα αγαθά που συνδέονται αναπόσπαστα µε το πρόσωπο 24. Τυπικές καταχρήσεις του δικαιώµατος αυτού αποτελούν η απειλή, η εξύβριση, η δυσφήµιση και η βαρύτερη µορφή αυτής, η συκοφαντική δυσφήµιση. Οι πράξεις αυτές συνιστούν προσβολή της προσωπικότητας και διώκονται ποινικά ανεξαρτήτως του 23. Ι. Καράκωστα, Το δίκαιο των ΜΜΕ, Αντ. Σάκκουλας, Τρίτη έκδοση, 490 επ. 24. ΜονΠρΧαλκ 145/2003 14

µέσου που χρησιµοποιείται για την τέλεσή τους. Τα αδικήµατα προσβολής της προσωπικότητας διώκονται κατ έγκληση του προσβαλλόµενου µέρους. Ο ΠΚ ορίζει την απειλή ως την πράξη κατά την οποία κάποιος προκαλεί σε άλλον τρόµο ή ανησυχία απειλώντας τον µε βία ή άλλη παράνοµη πράξη ή παράλειψη (άρθρο 33). Τα άρθρα 361, 362, και 363 του ΠΚ ορίζουν επίσης τις πράξεις της εξύβρισης, δυσφήµισης και συκοφαντικής δυσφήµισης, που επισύρουν χρηµατικές ποινές, ποινές φυλάκισης, και στην περίπτωση της συκοφαντικής δυσφήµισης, ακόµα και στέρηση πολιτικών δικαιωµάτων. Συγκεκριµένα, Άρθρο 362 υσφήµηση Όποιος µε οποιονδήποτε τρόπο ενώπιον τρίτου ισχυρίζεται ή διαδίδει για κάποιον άλλον γεγονός που µπορεί να βλάψει την τιµή ή την υπόληψή του τιµωρείται µε φυλάκιση µέχρι δύο ετών ή µε χρηµατική ποινή. Η χρηµατική ποινή µπορεί να επιβληθεί και µαζί µε την ποινή φυλάκισης. Άρθρο 363 Συκοφαντική υσφήµηση Αν στην περίπτωση του άρθρου 362, το γεγονός είναι ψευδές και ο υπαίτιος γνώριζε ότι αυτό είναι ψευδές τιµωρείται µε φυλάκιση τουλάχιστον τριών µηνών. Μαζί µε τη φυλάκιση µπορεί να επιβληθεί και χρηµατική ποινή. Μπορεί επίσης να επιβληθεί και στέρηση των πολιτικών δικαιωµάτων κατά το άρθρο 63. Ο ΑΚ προβλέπει τα εξής: Άρθρο 920 υσφηµιστικές διαδόσεις Όποιος, γνωρίζοντας ή υπαίτια αγνοώντας, υποστηρίζει ή διαδίδει αναληθείς ειδήσεις που εκθέτουν σε κίνδυνο την πίστη, το επάγγελµα ή το µέλλον άλλου, έχει την υποχρέωση να τον αποζηµιώσει. Η ελευθερία λοιπόν της έκφρασης ασκείται υπό την επιφύλαξη των γενικών κανόνων που ισχύουν για όλους τους πολίτες ανεξαρτήτως του µέσου που θα επιλέξουν. εν υπάρχει ελευθερία στο να βρίζεις κάποιον µέσω του διαδικτύου, να προσβάλλεις τα προσωπικά του δεδοµένα, να τον εξαπατάς, να τον δυσφηµείς ή να τον συκοφαντείς. Όρια στην ελευθερία έκφρασης θέτουν και άλλες συνταγµατικές 15

διατάξεις που προστατεύουν την προσωπικότητα του ατόµου 25. Βέβαια αυτά αφορούν χώρες µε δηµοκρατικά καθεστώτα και κατοχύρωση των θεµελιωδών ελευθεριών, διότι παγκοσµίως υπάρχουν χώρες που απαγορεύουν εξολοκλήρου την πρόσβαση στο διαδίκτυο, όπως η Βόρεια Κορέα, την εξαρτούν από προηγούµενη άδεια, απαγορεύουν συγκεκριµένες ιστοσελίδες, επιβάλλουν λογοκρισία, ελέγχουν τα δηµοσιογραφικά site, όπως η Κίνα 26 και υποχρεώνουν τους παρόχους πρόσβασης να κρατούν αρχεία. Στη θεωρία υποστηρίζεται ότι οι προστατευτικές για τον τύπο διατάξεις καλύπτουν και το διαδίκτυο, καθώς το υπάγουν στο περισσότερο φιλελεύθερο καθεστώς του 14 παρ. 2 Σ παρά την κρατική εποπτεία που αφορά στα ραδιοτηλεοπτικά µέσα (άρθρο 15 παρ. 2 Σ), τουλάχιστον στο βαθµό που το υλικό που µεταδίδεται αφορά σε περιεχόµενο λόγου 27. Με δεδοµένο ότι οι ιστοσελίδες περιέχουν συνήθως κείµενα που παράγονται µε ένα συνδυασµό µηχανικής και ηλεκτρονικής διαδικασίας και προορίζονται για διάδοση µέσω του διαδικτύου, καθώς και ότι κάθε ανάκληση του υλικού αυτού από τον χρήστη συνιστά αντίτυπο, γίνεται φανερό ότι το υλικό αυτό που διακινείται µέσω του διαδικτύου συνιστά τύπο, όπως ρητά αναφέρει και ο ν. 3021/2002 άρθρο 1 παρ. 1 δ. Και στον ηλεκτρονικό λοιπόν τύπο ισχύουν αναλογικά οι συνταγµατικές εγγυήσεις για τον τύπο και για το δηµοσιογραφικό επάγγελµα αλλά και οι νόµοι οι σχετικοί µε την αστική και ποινική ευθύνη των υπευθύνων περί τύπου που µπορούν να οδηγήσουν εν δυνάµει και στην κατάσχεση ηλεκτρονικού εντύπου υπό τις προϋποθέσεις του άρθρου 14 παρ. 3 Σ και πάντα µετά την κυκλοφορία το εντύπου στο διαδίκτυο. Το9 διαδίκτυο αποτελεί εν δυνάµει µια σηµαντική πηγή διακινδύνευσης για την προσωπικότητα, καθώς ο χρήστης του, συχνά καλυπτόµενος από την ανωνυµία, µπορεί να διασπείρει ειδήσεις που προσβάλλουν την προσωπικότητα τρίτων. Όποιος µεταδίδει µία είδηση θα πρέπει να µη θίγει αναίτια και πέραν του µέτρου υπολήψεις ανθρώπων, να µην διαπράττει το αδίκηµα της συκοφαντικής δυσφήµισης. Στο πνεύµα αυτό ο νοµοθέτης έχει θεσπίσει ειδικότερες υποχρεώσεις για τον τύπο, οι οπολίες θα πρέπει να εφαρµόζονται αναλογικά σε κάθε χρήστη του διαδικτύου ως µέσου µαζικής επικοινωνίας και ο θιγόµενος από τον χρήστη του διαδικτύου έχει όλα τα δικαιώµατα που αναγνωρίζονται στον θιγόµενο από επεµβάσεις στον τύπο, δηλαδή δικαίωµα 25. Γ. Κική, Η ελευθερία των οπτικοακουστικών µέσων (υπό το πρίσµα της συνταγµατική αναθεώρησης του 2001), Σάκκουλας, 2003, 44-45, 52-55 26. Στην Κίνα βρίσκονται στη φυλακή 52 άτοµα διότι άσκησαν κριτική µέσω του Internet. 27. Ι. Καράκωστα, ίκαιο και Internet, Αντ. Σάκκουλα, 2003, 38-39 16

απαντήσεως, αλλά και τα αµυντικά και αποκαταστατικά µέσα προστασίας που προβλέπει η αστική νοµοθεσία άρση προσβολής και παράλειψης στο µέλλον, αποζηµίωση. Από τη στιγµή που ο πάροχος λάβει γνώση του συκοφαντικού περιεχοµένου έχει υποχρέωση να το αποσύρει άµεσα. Η αντικειµενική αστική ευθύνη του ιδιοκτήτη της ιστοσελίδας που φιλοξενεί απόψεις που προσβάλλουν την προσωπικότητα τρίτου δικαιολογείται µε το επιχείρηµα ότι το πρόσωπο που εξουσιάζει πηγές από τις οποίες αποκοµίζει όφελος, ευθύνεται για την αποκατάσταση ζηµιών που προκαλούνται σε τρίτους, ανεξάρτητα αν συντρέχει στο πρόσωπό του πταίσµα για την συγκεκριµένη πράξη προσβολής. Αυτό ισχύει ειδικότερα για τη συκοφαντική δυσφήµηση, καθώς µετά την τροποποίηση του ν. 2225/1994 από το ν. 3115/2003 δεν επιτρέπεται η άρση του απορρήτου για τα αδικήµατα του άρθρου 361 ΠΚ και συνεπώς µόνο ο ιδιοκτήτης της ιστοσελίδας είναι το πρόσωπο που οι διωκτικές αρχές µπορούν να εντοπίσουν σχετικά εύκολα. Είναι γεγονός πως στο internet παρατηρούνται συχνά συκοφαντικά σχόλια που θίγουν τρίτα πρόσωπα καλυπτόµενα από την ανωνυµία των blogger. Στην Αµερική από το 2005 ανώτατο πολιτειακό δικαστήριο κατέληξε στο ότι η ανωνυµία συνιστά ισχυρό συνταγµατικό δικαίωµα που για να αρθεί απαιτείται ο εναγόµενος να αποδείξει ότι ο blogger διαστρέβλωσε πραγµατικά γεγονότα και δεν διατύπωσε απλώς γνώµη 28. Στις ΗΠΑ ο νόµος Communications Decency Act του 1996 προβλέπει ότι: «Κανείς πάροχος χρήστης ή χρήστης διαδραστικής ηλεκτρονικής υπηρεσίας δε θα θεωρείται σαν εκδότης ή εκφέρων πληροφορίας που παρέχεται από τρίτο». Η αµερικανική νοµολογία προβλέπει προστασία των ιδιοκτητών ιστοσελίδων από νοµική ευθύνη για συκοφαντική δυσφήµιση. Η προστασία των blogger από τη νοµική ευθύνη για τα σχόλια τρίτων, µάλιστα, θεσµοθετήθηκε πλήρως και συγκεκριµένα από το Ανώτατο ικαστήριο της Καλιφόρνια, για την πολιτεία αυτή (USA Today 2006). Το βούλευµα του Ανωτάτου ικαστηρίου της Καλιφόρνια αναγνωρίζει την ίδια προστασία από τη νοµική ευθύνη της αναµετάδοσης που απολαµβάνουν οι πάροχοι στους χρήστες ηλεκτρονικών υπηρεσιών, χαρακτηρίστηκε από οργανώσεις προστασίας ψηφιακών δικαιωµάτων και δηµοσιογράφους ως ασπίδα των bloggers. Σε πρόσφατη απόφασή του δικαίωσε ιδιοκτήτη ιστοσελίδας που κατηγορούνταν ότι φιλοξενούσε συκοφαντικές απόψεις µε το επιχείρηµα ότι η 28. Πρόκειται για είδηση δηµοσιευµένη τον Οκτώβριο του 2005, www.elawyer.gr 17

διαφύλαξη της ελευθερίας της έκφρασης στο διαδίκτυο πρέπει να ερµηνεύεται διασταλτικά 29. Στη χώρα µας δεν υπάρχει παγιωµένη αντίληψη σχετικά µε το αν απαιτείται ειδική αυστηρότερη νοµοθεσία για τα blog ή αρκούν οι ισχύουσες διατάξεις. Η ΕΣΗΕΑ ισχυρίζεται πως µία αυστηρότερη νοµοθεσία θα περιορίσει την ελευθερία της έκφρασης, ενώ προτιµότερη είναι η αυτοδέσµευση και η τήρηση κανόνων δεοντολογίας. Από την άλλη η Ένωση Συντακτών Πελοποννήσου, Ηπείρου και Νήσων θεωρεί ότι η ανωνυµία των ιστολογίων ανοίγει χώρο για ανυπόστατες και συκοφαντικές επιθέσεις κατά ατόµων χωρίς αυτά να µπορούν να αντιδράσουν. Σύµφωνα µε κανονιστικό πλαίσιο που ετοιµάζεται για τα blogs, οι διαχειριστές τους θα έχουν την ευθύνη να αναγράφουν στην κεντρική ιστοσελίδα τους τον κατά νόµο υπεύθυνο του blog. Εισάγεται έτσι η έννοια του ενηµερωτικού blog που υπάρχει και στον πρόσφατο νόµο 3592/2007 για τα ΜΜΕ, άρθρο 5 παρ. 5, ρύθµιση η οποία επαναλαµβάνει την αντίστοιχη του νόµου 1178/1981, άρθρο 3, που αφορά στον τύπο οι διατάξεις του οποίου εφαρµόζονται αναλογικά και στο διαδίκτυο. Επιπλέον, θα διευκολύνεται η πρόσβαση των διωκτικών αρχών στα ηλεκτρονικά ίχνη ώστε να αποκαλύπτεται πιο γρήγορα ο υπεύθυνος µίας συκοφαντικής δηµοσίευσης. Ωστόσο η άρση του απορρήτου που προϋποτίθεται αφορά κατά το άρθρο 19 του Σ µόνο ιδιαίτερα σοβαρά κακουργήµατα. Σε αυτά δεν µπορεί να υπαχθεί η συκοφαντική δυσφήµιση καθώς θα θεωρούνταν προβληµατικής αντισυνταγµατικότητας να υπαχθεί ένα πληµµέληµα στα εγκλήµατα που δικαιολογούν την άρση των συνταγµατικών εγγυήσεων του απορρήτου. 29. Σ. Τάσση, ιαδίκτυο και ελευθερία έκφρασης το πρόβληµα των blog, iμεε, 4/2006, 521 18

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Β Η ΙΕΘΝΗΣ ΙΚΑΙΟ ΟΣΙΑ ΣΤΗ ΣΥΚΟΦΑΝΤΙΚΗ ΥΣΦΗΜΙΣΗ ΜΕΣΩ ΙΑ ΙΚΤΥΟΥ 1. ΓΕΝΙΚΑ Με τον όρο «διεθνής δικαιοδοσία» νοείται η δικαιοδοσία που ασκείται επί διεθνών ιδιωτικών διαφορών, δηλαδή διαφορών που συνδέονται προς ορισµένα κράτη ή, αλλιώς, διαφορών που παρουσιάζουν κάποιο στοιχείο αλλοδαπότητας 30. Κάθε πολιτεία αυτοπεριορίζεται οριοθετώντας την εξουσία των δικαστηρίων της µε δικούς της κανόνες. Κατ εξαίρεση ορισµένα ζητήµατα διεθνούς δικαιοδοσίας ρυθµίζονται από διµερείς ή πολυµερείς διεθνείς συµβάσεις, οι οποίες ισχύουν αποκλειστικά µεταξύ ορισµένων πολιτειών και ως εκ τούτου δεν έχουν γενικότερη ισχύ ή ρυθµίζουν στενό κύκλο θεµάτων. Κύριο κριτήριο της διεθνούς δικαιοδοσίας των ελληνικών δικαστηρίων (σύµφωνα µε το άρθρο 28 ΚΠολ ) αποτέλεσε καταρχήν η ιθαγένεια του διαδίκου. Τα ελληνικά δικαστήρια ήταν λοιπόν αρµόδια για την επίλυση της διαφοράς στην περίπτωση που ένας εκ των διαδίκων ήταν Έλληνας, χωρίς αυτό να αποκλείει την διεθνή δικαιοδοσία των ελληνικών δικαστηρίων ακόµη στις περιπτώσεις που όλοι οι διάδικοι ήταν αλλοδαποί, αρκεί βέβαια να συµφωνούσαν να υπαχθούν στην ελληνική δικαιοσύνη. Αυτό συνέβαινε και στις περιπτώσεις ειδικών δωσιδικιών ή αν αυτό επέβαλλαν λόγοι δηµόσιας τάξης. Το καθεστώς αυτό άλλαξε µε την εισαγωγή του ΑΚ - και συγκεκριµένα µε το άρθρο 7.1 ΕισΝΑΚ που κατήργησε τα άρθρα 27 και 28 ΚΠολ και µε το άρθρο 126 ΕισΝΑΚ µε αποτέλεσµα οι αλλοδαποί να υπάγονται στη δικαιοδοσία των ελληνικών δικαστηρίων όπως και οι ηµεδαποί, σύµφωνα µε τις διατάξεις περί δωσιδικιών. Σήµερα και η εν λόγω ρύθµιση έχει αντικατασταθεί µε το άρθρο 3 ΚΠολ σύµφωνα µε το οποίο στη δικαιοδοσία των πολιτικών δικαστηρίων υπάγονται Έλληνες και αλλοδαποί, εφόσον υπάρχει αρµοδιότητα ελληνικού δικαστηρίου. Εξαιρούνται από τη δικαιοδοσία των ελληνικών δικαστηρίων οι αλλοδαποί που έχουν 30. Κεραµεύς, Αστικό ικονοµικό ίκαιο Γενικό Μέρος, 1986, 1. 19

ετεροδικία, εκτός αν πρόκειται για τις διαφορές που υπάγονται στις διατάξεις του άρθρου 29 και αφορούν την ειδική δωσιδικία τοποθεσίας ακινήτων. Το εν λόγω άρθρο αναφέρεται στην κατά τόπον αρµοδιότητα χωρίς να γίνεται διάκριση ανάµεσα σε γενική κατά τόπον αρµοδιότητα ή ειδική δωσιδικία, υπό την προϋπόθεση ότι οι διάδικοι δεν έχουν συµφωνήσει τον αποκλεισµό της δικαιοδοσίας των ελληνικών δικαστηρίων υπάγοντας τη διαφορά τους σε αλλοδαπό δικαστήριο, µε βάση την αρχή της αυτονοµίας της βουλήσεως. Με τη Σύµβαση των Βρυξελλών 31 για τη διεθνή δικαιοδοσία, την αναγνώριση και εκτέλεση αποφάσεων σε αστικές και εµπορικές υποθέσεις επιτεύχθηκε η αποσύνδεση της διεθνούς δικαιοδοσίας από το στοιχείο της ιθαγένειας σε κοινοτικό επίπεδο. Η Σύµβαση των Βρυξελλών 32 της 27 ης Σεπτεµβρίου 1968, όπως είχε τροποποιηθεί µε τις συµβάσεις προσχωρήσεως των νέων κρατών µελών, αντικαταστάθηκε σε όλα τα κράτη µέλη εκτός από τη ανία 33 από τον Κανονισµό 44/2001. Οµοίως αντικατέστησε τη Σύµβαση του Λουγκάνο 34 της 16 ης Σεπτεµβρίου 1988, για τη διεθνή δικαιοδοσία και εκτέλεση αποφάσεων σε αστικές και εµπορικές υποθέσεις, την οποία είχαν συνάψει τα κράτη µέλη της ΕΕ και τα κράτη ΕΖΕΣ 35, µε ισχύ παράλληλη προς τη Σύµβαση των Βρυξελλών του 1968 36. Ο εν λόγω Κανονισµός εφαρµόζεται είτε πρόκειται να καθοριστεί η διεθνής δικαιοδοσία των ελληνικών δικαστηρίων, είτε για να κηρυχθεί εκτελεστή µία απόφαση που εκδόθηκε από δικαστήριο άλλου κράτους, είτε ακόµα για να αναγνωρισθεί ότι αυτή παράγει δεδικασµένο. 31. Κεραµεύς, Αστικό ικονοµικό ίκαιο Γενικό Μέρος, 1986, 9 επ. 32. Νίκας, Πολιτική ικονοµία Ι, Αντ. Σάκκουλα, 2003, 115 επ. 33. Τα θέµατα διεθνούς δικαιοδοσίας µεταξύ της ανίας και των υπόλοιπων κρατών µελών της Ευρωπαϊκής Ένωσης εξακολουθούν να διέπονται από τη Σύµβαση των Βρυξελλών του 1968. Βλ. ΕΕ C 027/26.1.1998, 1 επ. 34. ΕΕ L 319/25.11.1988, 9 επ. 35. Κεφαλάς/Μπώλος, Ευρωπαϊκό ικονοµικό ίκαιο, 2005, 109 επ. 36. Αιτιολογική σκέψη 5 Καν 44/2001/ΕΚ. 20

2.Ο ΚΑΝΟΝΙΣΜΟΣ 44/2001 i) Γενικά Ως προς τη διεθνή δικαιοδοσία σε διαφορές που ανακύπτουν από συκοφαντική δυσφήµιση µέσω διαδικτύου στον ευρωπαϊκό χώρο, ισχύει σήµερα ο Κανονισµός 44/2001/ΕΚ 37 της 22ας εκεµβρίου 2000 για τη διεθνή δικαιοδοσία, την αναγνώριση και εκτέλεση αποφάσεων σε αστικές και εµπορικές υποθέσεις, ο οποίος τέθηκε σε ισχύ την 1 η Μαρτίου 2002. Αποκαλούµενος και Βρυξέλλες Ι, ο Κανονισµός έχει άµεση και ενιαία ισχύ στα κράτη µέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Ως παράγωγο κοινοτικό δίκαιο υπερισχύει κάθε τυχόν όµοιας ή αντίθετης ρύθµισης του εθνικού δικαίου 38. Θεσπίζοντας ενιαίους κανόνες διεθνούς δικαιοδοσίας για όλα τα κράτη µέλη, απλοποιεί και διευκολύνει την κυκλοφορίας των δικαστικών αποφάσεων στον ευρωπαϊκό χώρο. Με τη Συνθήκη του Άµστερνταµ του 1999 και τη µεταφορά της «δικαστικής συνεργασίας σε αστικές υποθέσεις» στον πρώτο κοινοτικό πυλώνα, αποφασίστηκε η ρύθµιση των θεµάτων δικαστικής συνεργασίας 39 µέσω πράξεων του δευτερογενούς κοινοτικού δικαίου, απευθείας από τα κοινοτικά όργανα. Ο Κανονισµός 44/2001 αποτέλεσε την πρώτη πράξη που εκδόθηκε µε τη µορφή Κανονισµού στο πλαίσιο της δικαστικής συνεργασίας και δικαιολογηµένα θεωρείται ο πυρήνας του ραγδαία εξελισσόµενου Ευρωπαϊκού ικονοµικού ικαίου. Σύµφωνα µε το άρθρο 1 παρ. 1 και 2 του Κανονισµού, που αφορά το πεδίο εφαρµογής αυτού, «ο Κανονισµός εφαρµόζεται σε αστικές και εµπορικές υποθέσεις, ανεξάρτητα από το είδος του δικαστηρίου. εν καλύπτει ιδίως φορολογικές, τελωνειακές ή διοικητικές υποθέσεις. Εξαιρούνται από την εφαρµογή του: α)η προσωπική κατάσταση και ικανότητα των φυσικών προσώπων, οι περιουσιακές σχέσεις των συζύγων, οι κληρονοµικές σχέσεις, β) οι πτωχεύσεις, πτωχευτικοί συµβιβασµοί και άλλες ανάλογες διαδικασίες, γ) η κοινωνική ασφάλιση, δ) η διαιτησία». Πρόβληµα εντοπίζεται στη διευκρίνιση της έννοιας των «αστικών και εµπορικών υποθέσεων» στις οποίες ο Κανονισµός αναφέρεται χωρίς όµως να προβαίνει σε διευκρίνιση της έννοιάς τους. Το ικαστήριο στην υπόθεση LTU κατά 37. ΕΕ L 012/16.1.2001, 1επ. 38. Νίκας, Πολιτική ικονοµία Ι, Αντ. Σάκκουλα, 2003, 37, 117 και αγτόγλου, Ευρωπαϊκό Κοινοτικό ίκαιο Ι, β εκδ., 1985 39. Άρθρο 65 ΣυνθΕΚ 21

Eurocontrol 40 τάχθηκε υπέρ της αυτόνοµης ερµηνείας του όρου «αστικές και εµπορικές υποθέσεις». Η ερµηνεία θα πρέπει να γίνεται βάσει των σκοπών και του συστήµατος της Σύµβασης καθώς και των γενικών αρχών που είναι κοινές στο σύνολο των δικαίων των συµβαλλοµένων κρατών. Επιπλέον µε την απόφαση Ruffer 41 διευκρινίστηκε ότι µε την αυτόνοµη ερµηνεία επιδιώκεται η ισότητα και οµοιοµορφία δικαιωµάτων και υποχρεώσεων για όλα τα συµβαλλόµενα κράτη και τα ενδιαφερόµενα πρόσωπα. Ο Κανονισµός ακόµη και για αξιώσεις µε αποκλειστικά περιουσιακό χαρακτήρα δεν εφαρµόζεται 42 σε αξιώσεις που θεµελιώνονται σε πραγµατικά περιστατικά ή νοµικά δεδοµένα που συνδέονται µε την άσκηση δηµόσιας εξουσίας. Σύµφωνα µε την αιτιολογική σκέψη 8, οι δικαστικές διαφορές που υπάγονται στον Κανονισµό πρέπει να παρουσιάζουν σύνδεσµο µε το έδαφος των κρατών µελών που δεσµεύονται από τον Κανονισµό. Οι κοινοί κανόνες δικαιοδοσίας πρέπει, κατά κανόνα, να εφαρµόζονται όταν ο εναγόµενος έχει την κατοικία του σε ένα από τα κράτη µέλη. Ενώ σύµφωνα µε την αιτιολογική σκέψη 9, οι εναγόµενοι, που δεν έχουν την κατοικία τους σε κράτος µέλος υπάγονται εν γένει στους εθνικούς κανόνες διεθνούς δικαιοδοσίας που ισχύουν στο έδαφος του κράτους µέλους όπου βρίσκεται το δικαστήριο το οποίο επελήφθη της υποθέσεως, και οι εναγόµενοι, που έχουν την κατοικία τους σε κράτος µέλος που δεν δεσµεύεται από τον Κανονισµό, πρέπει να συνεχίσουν να υπάγονται στη Σύµβαση των Βρυξελλών. ii ) Η κύρια βάση διεθνούς δικαιοδοσίας Οι κανόνες δικαιοδοσίας πρέπει να παρουσιάζουν υψηλό βαθµό προβλεψιµότητας και να βασίζονται στην αρχή της γενικής δωσιδικίας της κατοικίας του εναγοµένου και η δωσιδικία αυτή πρέπει να ισχύει πάντοτε, εκτός από µερικές συγκεκριµένες περιπτώσεις όπου το επίδικο αντικείµενο ή η αυτονοµία των µερών δικαιολογεί άλλο συνδετικό παράγοντα 43. Έτσι, όσον αφορά τις διαφορές που ανακύπτουν από συκοφαντική δυσφήµηση µέσω διαδικτύου, αυτές καταρχήν εισάγονται ενώπιον του καθ ύλην αρµόδιου δικαστηρίου στην περιφέρεια του οποίου 40. ΕΚ απόφ. της 14.10.1976, C-29/1976, ΣυλλΝοµολ. 1976,577 επ. 41. ΕΚ απόφ. της 16.12.1980, C-814/1979, ΣυλλΝοµολ. 1980, 493 επ. 42. Κεραµεύς/Κραµλής/Ταγαράς, Η Σύµβαση των Βρυξελλών για τη διεθνή δικαιοδοσία και την εκτέλεση αποφάσεων όπως ισχύει στην Ελλάδα (ερµηνεία κατ άρθρο), 1989, 20 επ. 43. Αιτιολογική σκέψη 11 Καν 44/2001/ΕΚ. 22

βρίσκεται η κατοικία του εναγοµένου, εφόσον βέβαια πρόκειται για φυσικό πρόσωπο. Ο τόπος εγκατάστασης του υπολογιστή ή όποιου άλλου εξοπλισµού χρησιµοποιείται δεν ενδιαφέρει στη συγκεκριµένη περίπτωση. Το άρθρο 2 του Κανονισµού εισάγει την κύρια βάση διεθνούς δικαιοδοσίας 44. Σύµφωνα µε αυτό, τα πρόσωπα που έχουν την κατοικία τους στο έδαφος κράτους µέλους ενάγονται ενώπιον των δικαστηρίων αυτού του κράτους µέλους, ανεξάρτητα από την ιθαγένειά τους. Αντίθετα, τα πρόσωπα που δεν έχουν την ιθαγένεια του κράτους µέλους στο οποίο κατοικούν, υπάγονται, στο κράτος αυτό, στους κανόνες διεθνούς δικαιοδοσίας που εφαρµόζονται στους ηµεδαπούς. Στην περίπτωση που ο εναγόµενος για συκοφαντική δυσφήµηση µέσω διαδικτύου δεν έχει την κατοικία του στο έδαφος κράτους µέλους, τότε η διεθνής δικαιοδοσία σε κάθε κράτος µέλος ρυθµίζεται από το δίκαιο αυτού του κράτους µέλους, µε την επιφύλαξη των άρθρων 22 και 23 που αναφέρονται στην αποκλειστική διεθνή δικαιοδοσία και την παρέκταση διεθνούς δικαιοδοσίας αντίστοιχα. Κατά του εν λόγω προσώπου που διέπραξε τη συκοφαντική δυσφήµηση µέσω του διαδικτύου, κάθε πρόσωπο που έχει την κατοικία του στο έδαφος κράτους µέλους, ανεξαρτήτως της ιθαγένειάς του, µπορεί να επικαλεσθεί στο κράτος αυτό, όπως και οι ηµεδαποί, τους εκεί ισχύοντες κανόνες διεθνούς δικαιοδοσίας, και ιδίως εκείνους που προβλέπονται στο Παράρτηµα Ι του Κανονισµού. Σύµφωνα µε το άρθρο 59 του Κανονισµού, για να καθορίσει αν ο διάδικος έχει την κατοικία του στο έδαφος κράτους µέλους σε δικαστήριο του οποίου έχει ασκηθεί η αγωγή, ο δικαστής εφαρµόζει το εσωτερικό του δίκαιο, το δίκαιο δηλαδή της lex fori. Αν ωστόσο, ο διάδικος δεν έχει κατοικία στο κράτος µέλος όπου έχει ασκηθεί η αγωγή, το δικαστήριο, προκειµένου να καθορίσει αν ο διάδικος έχει κατοικία σε άλλο κράτος µέλος, εφαρµόζει το δίκαιο του κράτους µέλους αυτού. Αυτό σηµαίνει ότι ο προσδιορισµός της έννοιας του τόπου κατοικίας θα γίνει σύµφωνα µε τα εθνικά δίκαια στα οποία παραπέµπει ο Κανονισµός. Στο ελληνικό δίκαιο η έννοια της κατοικίας προσδιορίζεται βάσει των άρθρων 51-56 ΑΚ. Το πρόσωπο θεωρείται ότι έχει κατοικία τον τόπο της κύριας και µόνιµης εγκατάστασής του που αποτελεί το κέντρο των βιοτικών, επαγγελµατικών και κοινωνικών δραστηριοτήτων του. Κανένας δεν µπορεί να έχει συγχρόνως 44. Βλ. σχετικά Τσιαχρής, Συναλλαγές µέσω διαδικτύου: δωσιδικία και εφαρµοστέο δίκαιο κατά το ελληνικό και κοινοτικό ιδιωτικό διεθνές δίκαιο, 2005, Χριστοδούλου, Ουσιαστικού και δικονοµικού δικαίου ιδιαιτερότητες του καθεστώτος των ηλεκτρονικών δικτύων µετά τις Οδηγίες 20022002/19-22, 58 και τον Κανονισµό της ΕΕΤΤ για τα Domain Names-, 35 (2004), Αλεξανδρίδου, Το ίκαιο του Ηλεκτρονικού Εµπορίου: Ελληνικό και Κοινοτικό, 2004, 119 επ., ελούκα-ιγγλέση, Νοµικά θέµατα ηλεκτρονικού εµπορίου, 2005, 65, Σιδηρόπουλος, Το ίκαιο του ιαδικτύου, 2003, 108 επ. 23

περισσότερες από µία κατοικίες. Για τις υποθέσεις που αναφέρονται στην άσκηση του επαγγέλµατος λογίζεται ως ειδική κατοικία του προσώπου ο τόπος όπου ασκεί το επάγγελµά του. Η κατοικία διατηρείται µέχρι να αποκτηθεί νέα, ενώ αν δεν µπορεί να αποδειχθεί η τελευταία κατοικία του προσώπου, ως κατοικία θεωρείται ο τόπος της διαµονής του. Όσοι έχουν διοριστεί σε ισόβια δηµόσια υπηρεσία έχουν κατοικία τον τόπο όπου υπηρετούν. Όσον αφορά το ειδικότερο ζήτηµα του ανήλικου που τελεί υπό γονική µέριµνα θεωρείται ότι έχει κατοικία αυτή των γονέων του ή του γονέα που ασκεί µόνος του τη γονική µέριµνα. Αν τη γονική µέριµνα ασκούν και οι δύο γονείς χωρίς να έχουν την ίδια κατοικία, ο ανήλικος έχει κατοικία του αυτή του γονέα µε τον οποίο διαµένει. Τέλος ο ανήλικος που τελεί υπό επιτροπεία καθώς και όποιος τελεί υπό πλήρη στερητική δικαστική συµπαράσταση, έχει κατοικία αυτή του επιτρόπου ή του δικαστικού συµπαραστάτη. Είναι σηµαντικό να τονίσουµε πως για την απόκτηση κατοικίας απαιτείται να συντρέχουν και το υλικό στοιχείο της πραγµατικής εγκατάστασης σε συγκεκριµένη εδαφική περιοχή (corpus) και το βουλητικό στοιχείο της µόνιµης εγκατάστασης (animus). Όσον αφορά τα νοµικά πρόσωπα 45, για την εφαρµογή του Κανονισµού, σύµφωνα µε το άρθρο 60 αυτού, εταιρεία ή άλλο νοµικό πρόσωπο έχει την κατοικία του στον τόπο στον οποίο έχει α) την καταστατική της έδρα, β) την κεντρική της διοίκηση ή γ) την κύρια εγκατάστασή της 46. Η κατοικία των νοµικών προσώπων πρέπει να καθορίζεται αυτοτελώς ώστε να αυξάνεται η διαφάνεια των κοινών κανόνων και να αποφεύγονται οι συγκρούσεις δικαιοδοσίας 47. Οι τρεις δικαιοδοτικοί σύνδεσµοι είναι ισοδύναµοι καθώς προβλέπονται εναλλακτικά και όχι επικουρικά µε αποτέλεσµα ο συκοφαντηθείς µέσω διαδικτύου να έχει δυνατότητα ελεύθερης επιλογής του συνδέσµου που εξυπηρετεί και ανταποκρίνεται καλύτερα στις ανάγκες του. Σήµερα εµφανίζεται πιο επιτακτικό από όσο ποτέ να διευκρινιστεί το ζήτηµα της έκτασης της αρµοδιότητας των εθνικών δικαστηρίων να επιλαµβάνονται διαφορών σχετικών µε την προσβολή του δικαιώµατος της προσωπικότητας που 45. Μακρίδου, Έδρα νοµικών προσώπων, εκκρεµοδικία και συνάφεια, κατά τον Κανονισµό «Βρυξέλλες Ι» (44/2001), Αρµ 2001, 1706 επ. 46. Βλ. σχετικά παραδείγµατα της νοµολογίας: απόφαση Daily Mail ( ΕΚ απόφ. της 27.9.1988, C- 81/1987, ΣυλλΝοµολ. 1988, 5483 επ.), απόφαση Centros ( ΕΚ απόφ. της 9.3.1999, C-212/1997, ΣυλλΝοµολ. 1999, Ι-01459 επ.), απόφαση Uberseering ( ΕΚ απόφ. της 5.11.2002, C-208/00, ΣυλλΝοµολ. 2002, Ι-09919 επ.), απόφαση Inspire Art ( ΕΚ απόφ. 30.9.2003, C-167/01, ΣυλλΝοµολ. 2003, Ι-10155 επ. 47. Αιτιολογική σκέψη 11 εδ. β. 24

διαπράττεται µέσω ιστοσελίδας του διαδικτύου. Τα δικαστήρια καλούνται να προσδιορίσουν την ικανότητα της απόφασης του ΕΚ, που εξέδωσε το 1995 στην υπόθεση Shevill και η οποία αφορούσε υπόθεση δυσφηµίσεως διά του Τύπου, να προσαρµοστεί σε µια πραγµατικότητα που γνωρίζει µεγάλες αλλαγές, όπου τα έντυπα χάνουν έδαφος µε ολοένα αυξανόµενους ρυθµούς και κατά τρόπο µη αναστρέψιµο υπέρ των ηλεκτρονικών µέσων επικοινωνίας που διαδίδονται µέσω του διαδικτύου. Η διαπίστωση αυτή προαναγγέλλει ένα ζήτηµα που εξαρχής υπήρξε σύµφυτο µε την προβληµατική της προσβολής του δικαιώµατος της προσωπικότητας που διαπράττεται στο πλαίσιο δραστηριότητας κοινωνικής επικοινωνίας, µε οποιαδήποτε µορφή και αν αυτή εκδηλώνεται. Η ένδικη προστασία του δικαιώµατος αυτού δεν µπορεί να αγνοεί το γεγονός ότι το εν λόγω δικαίωµα πρέπει να ασκείται σε πλαίσιο οριοθετούµενο από την ελευθερία της επικοινωνίας µε την οποία πρέπει πάντα να σταθµίζεται, σύµφωνα µε τα άρθρα 7 και 11 του Χάρτη των Θεµελιωδών ικαιωµάτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Είναι αναγκαίο να γίνει αντιληπτή η πολυπλοκότητα αυτής της κατάστασης προκειµένου να καταστεί δυνατή η ανάπτυξη κατάλληλης επιχειρηµατολογίας σχετικά µε τον καθορισµό της διεθνούς δικαιοδοσίας σε διαφορές που προκύπτουν από συκοφαντική δυσφήµηση διαπραττόµενη µέσω διαδικτύου. Αν η διεθνής δικαιοδοσία στηριχθεί στη γενική δωσιδικία της κατοικίας του εναγοµένου, διαπιστώνεται ότι ο τόπος κατοικίας δεν είναι εύκολα προσδιορίσιµος, διότι το internet καλύπτει τουλάχιστον 150 πολιτείες και οι εναγόµενοι µπορεί να έχουν ταυτόχρονη εικονική κατοικία σε όλες αυτές. Συνεπώς, διεθνή δικαιοδοσία θα µπορούσαν να έχουν τα δικαστήρια όλων των χωρών. Η κατάσταση γίνεται ακόµη πιο δυσεπίλυτη στις περιπτώσεις που δεν µπορεί να διαπιστωθεί η ταυτότητα του προσώπου που έχει τελέσει τη συκοφαντική δυσφήµηση, µιας και η ανωνυµία αποτελεί σύνηθες φαινόµενο των χρηστών του διαδικτύου. iii)η ειδική βάση διεθνούς δικαιοδοσίας a. Γενικά Οι δικαστικές διαφορές που υπάγονται στον Κανονισµό πρέπει να παρουσιάζουν σύνδεσµο µε το έδαφος των κρατών µελών που δεσµεύονται από τον Κανονισµό. Οι κοινοί κανόνες δικαιοδοσίας πρέπει, κατά κανόνα, να εφαρµόζονται όταν ο 25

εναγόµενος έχει την κατοικία του σε ένα από τα κράτη µέλη. Η δωσιδικία της κατοικίας του εναγοµένου πρέπει να συµπληρωθεί από εναλλακτικές δωσιδικίες που θα ισχύουν λόγω του στενού συνδέσµου µεταξύ του δικαστηρίου και της διαφοράς ή για τη διευκόλυνση του έργου της δικαιοσύνης 48. Το άρθρο 3 του Κανονισµού προβλέπει τη δυνατότητα εξαιρέσεως από τον κανόνα της γενικής δωσιδικίας όταν συντρέχουν οι προϋποθέσεις εφαρµογής των ειδικών δωσιδικιών που περιέχουν τα τµήµατα 2 έως 7 του κεφαλαίου ΙΙ. Μεταξύ των προβλεπόµενων ειδικών δωσιδικιών διακρίνεται η περιλαµβανόµενη στο άρθρο 5 παρ. 3. Κατά παρέκκλιση από τη γενική αρχή που θέτει το άρθρο 2 εδάφιο 1 της Σύµβασης, δηλαδή από τη γενική αρχή ότι διεθνή δικαιοδοσία έχουν τα δικαστήρια του συµβαλλοµένου κράτους της κατοικίας του εναγόµενου, το άρθρο 5 παρ. 3 ορίζει: «Πρόσωπο που έχει την κατοικία του στο έδαφος συµβαλλοµένου κράτους µπορεί να εναχθεί σε άλλο συµβαλλόµενο κράτος ως προς τις ενοχές εξ αδικοπραξίας ή οιονεί αδικοπραξίας ενώπιον του δικαστηρίου του τόπου όπου συνέβη ή ενδέχεται 49 να συµβεί το ζηµιογόνο γεγονός.» Καθιερώνει λοιπόν το άρθρο αυτό τη δωσιδικία του αδικήµατος, δηλαδή τη lex locus delicti commissi, δίνοντας στον ενάγοντα µία πρόσθετη εναλλακτική δυνατότητα, ο οποίος σε κάθε περίπτωση µπορεί να επιλέξει την προσφυγή ενώπιον του κράτους µέλους κατοικίας του εναγοµένου 50. Κατά πάγια νοµολογία αυτός ο κανόνας περί ειδικής βάσεως διεθνούς δικαιοδοσίας, η επιλογή της οποίας επαφίεται στον ενάγοντα, στηρίζεται στην ύπαρξη ιδιαιτέρως στενού συνδέσµου µεταξύ της διαφοράς και των άλλων δικαστηρίων εκτός του δικαστηρίου της κατοικίας του εναγόµενου, συνδέσµου ο οποίος δικαιολογεί την απονοµή διεθνούς δικαιοδοσίας στα δικαστήρια αυτά για λόγους ορθής απονοµής της δικαιοσύνης και αποτελεσµατικής οργάνωσης της δίκης. Αξίζει να σηµειωθεί ότι στις αδικοπραξίες συχνά συµπορεύονται η διεθνής δικαιοδοσία και το εφαρµοστέο δίκαιο µε αποτέλεσµα το επιλαµβανόµενο της διαφοράς δικαστήριο, ως δικαστήριο του τόπου τέλεσης του αδικήµατος να εφαρµόζει τις διατάξεις του δικού του εσωτερικού δικαίου. Η δωσιδικία παθητικής οµοδικίας ή αλλιώς η πολλαπλή παθητική νοµιµοποίηση ρυθµίζεται στο άρθρο 6 του Κανονισµού 44/2001. Στις περιπτώσεις λοιπόν που ένα πρόσωπο έχει την κατοικία του στο έδαφος κράτους µέλους µπορεί 48. Αιτιολογική σκέψη 12 Καν 44/2001/ΕΚ 49. Βλ. σχετικά Βασιλακάκης, Τροποποιήσεις της Συµβάσεως των Βρυξελλών, που αφορούν στη διεθνή δικαιοδοσία, Αρµ. 2001, 1673 επ. 50. Κεφαλάς/Μπώλος, Ευρωπαϊκό ικονοµικό ίκαιο, 2005, 27 επ. 26

επίσης να εναχθεί, αν υπάρχουν πολλοί εναγόµενοι, ενώπιον του δικαστηρίου της κατοικίας ενός εξ αυτών, εφόσον υπάρχει τόσο στενή συνάφεια µεταξύ των αγωγών ώστε να ενδείκνυται να συνεκδικασθούν και να κριθούν συγχρόνως, προκειµένου να αποφευχθεί ο κίνδυνος έκδοσης ασυµβίβαστων αποφάσεων που θα µπορούσαν να προκύψουν από τη χωριστή εκδίκασή τους. b. Οι έννοιες αδικοπραξία και οιονεί αδικοπραξία στο Άρθρο 5 παρ.3 του Κανονισµού Βάσει της έκθεσης Jenard η βασική περίπτωση αδικοπραξιών που είχαν κατά νου οι συντάκτες του Κανονισµού ήταν οι ενοχές από αυτοκινητικά ατυχήµατα. Όπως όµως φαίνεται από τη νοµολογία του ΕΚ, τελικά το πεδίο εφαρµογής της ειδικής βάσης διεθνούς δικαιοδοσίας είναι πολύ ευρύτερο. Στο γαλλικό δίκαιο για την αδικοπραξία είναι απαραίτητη η ύπαρξη πταίσµατος, αντίθετα για την οιονεί αδικοπραξία αρκεί η αµέλεια ή η απερισκεψία. Χαρακτηριστικό για τις µεγάλες διαφορές της έννοιας αυτών των όρων στις διάφορες έννοµες τάξεις είναι το γεγονός πως η έννοια της οιονεί αδικοπραξίας σε πολλές από αυτές δεν υφίσταται. Το ΕΚ στην υπόθεση Καλφέλης/Schroder 51 προέβη σε αυτόνοµη ερµηνεία του όρου «ενοχές εξ αδικοπραξίας» θεωρώντας πως έτσι διασφαλίζεται κατά το µέτρο του δυνατού η ισότητα και η οµοιοµορφία των δικαιωµάτων και υποχρεώσεων που απορρέουν από τη Σύµβαση για τα συµβαλλόµενα κράτη και τα ενδιαφερόµενα πρόσωπα (σύµφωνα µε τις σκέψεις 15 και 16 της απόφασης). έχτηκε ότι η έννοια «ενοχή από αδικοπραξία ή οιονεί αδικοπραξία» περιλαµβάνει κάθε απαίτηση µε την οποία τίθεται ζήτηµα ευθύνης του εναγοµένου και δεν αφορά διαφορές από σύµβαση µε την έννοια του άρθρου 5 παρ.1. Αφού λοιπό κάθε διαφορά που δεν είναι συµβατική εξοµοιώνεται µε αδικοπρακτική και η συκοφαντική δυσφήµηση µέσω διαδικτύου εµπίπτει σε αυτό το ρυθµιστικό πλαίσιο. Το ΕΚ ωστόσο έκανε δεκτή την αυτοτέλεια της αδικοπρακτικής από τη συµβατική ευθύνη όσον αφορά τον καθορισµό της διεθνούς δικαιοδοσίας, έστω και µε τίµηµα τη διάσπαση της δικαιοδοσίας και το συνακόλουθο κίνδυνο να εκδοθούν από διαφορετικά δικαστήρια αντιφατικές αποφάσεις. Τέλος, έθεσε µε όρους ισοτιµίας τη σχέση µεταξύ των ειδικών δικαιοδοτικών βάσεων των άρθρων 5 παρ. 1 και 5 παρ. 3, αφήνοντας ανοιχτό το 51. ΕΚ απόφ. της 27.9.1988, C-189/1987, Kalfelis κατά Schroder and others, ΣυλλΝοµολ 1988, 05565 επ. 27