LE CORBUSIER Η ΤΕΧΝΟΛΟΓΙA ΤΟΥ ΚΛΑΣΙΚΟΥ

LE CORBUSIER Η ΤΕΧΝΟΛΟΓΙA ΤΟΥ ΚΛΑΣΙΚΟΥ

O Charles-Édouard Jeanneret-Gris, γνωστός ως Le Corbusier, είναι το πρόσωπο που εισήγαγε στην αισθητική της αρχιτεκτονικής του Μοντερνισμού την ομορφιά της Μηχανικής. Αυτός ο κύριος με το παπιγιόν, τα στρογγυλά γυαλάκια, το ύφος διανοουμένου και το διαπεραστικό βλέμμα αποτελεί μια από τις ευφυέστερες προσωπικότητες της αρχιτεκτονικής όλων των εποχών. Η υιοθέτηση της καθαρότητας των λευκών επιφανειών του Adolf Loos και οι πλαστικές δυνατότητες του οπλισμένου σκυροδέματος, όπως έμαθε να τις χειρίζεται κοντά στον Auguste Perret, καθιστούν τον Le Corbusier πρωτοπόρο στο πεδίο των ανανεωτικών προτάσεων του 299

Auguste PERRET Théâtre des Champs-Élysées 1910-13 Paris αρχιτεκτονικού λεξιλογίου μετά τον A Παγκόσμιο Πόλεμο. Η επαφή του με την αναθεωρημένη αντίληψη του κλασικού, όπως εκφράστηκε από τον Peter Βehrens στην περίπτωση της AEG, αλλά και τα αδιάλειπτα ταξίδια προς όλες τις πολιτισμικές κατευθύνσεις θα τον βοηθήσουν να κατανοήσει τον τρόπο με τον οποίο δύνανται να συνδυαστούν τα ορθολογικά χαρακτηριστικά του βιομηχανικού κόσμου με την ελευθερία 300

Le CORBUSIER Η Αγία Σοφία Voyage d Orient Σκίτσο, 9,9 x 16,9 εκ. 1911 της απροσδιοριστίας και του μυστηρίου της ανατολικής παράδοσης. Οι προσλαμβάνουσες παραστάσεις του εμπλουτίζονται με στοιχεία διαφορετικών κοινωνικών καταστάσεων, διαμορφώνοντας ένα τοπίο δεδομένων, εντός του οποίου ο Le Corbusier καθορίζει τις αποφάσεις του, τις αρχές του και το όραμά του. Αρκετά νέος, αποκτά επίγνωση της σταθερής θέσης του αρχιτέκτονα πλάι στον εκάστοτε ηγεμόνα. Ο Le Corbusier κατανοεί ότι ο ρόλος του αρχιτέκτονα είναι να υπηρετεί με κάθε τρόπο τους ισχυρούς μιας εποχής. Έτσι, δεν πέφτει στην παγίδα ν αυθυποβάλλεται με την 301

ιδέα ότι με την αρχιτεκτονική του θα επιτελεί κοινωνικό έργο. Είναι ευρέως γνωστή η χρήση του συνθήματος της «κοινωνικής συμβολής» από τους αρχιτέκτονες του Μοντερνισμού, δηλαδή του επιχειρήματος ότι οι ίδιοι συγκαταλέγονται στους κοινωνικούς συντελεστές μιας εποχής επειδή συμμετείχαν στα προγράμματα συλλογικής κατοικίας και σχεδίαζαν για τη λαϊκή μάζα. Στην πραγματικότητα, το επιχείρημά τους αποτελούσε έναν μανδύα επικάλυψης της λερωμένης συνείδησης, αφού οι Μοντερνιστές δεν υπηρετούσαν πλέον αριστοκράτες, μονάρχες ή πάπες, αλλά ένα νέο προφίλ ηγεμονίας, τους κατέχοντες των μέσων παραγωγής. Το σχήμα και η μορφή της εξουσίας άλλαξε εξωτερική εμφάνιση, διατηρώντας, ωστόσο, αναλλοίωτη τη δομή της: ο βιομήχανος ήταν ο νέος βασιλιάς και ο αρχιτέκτονας συνέχιζε να βρίσκεται δίπλα του. Le CORBUSIER Vers une architecture Éditions Crès, Collection de «L'Esprit Nouveau» 1923 Paris Στο πασίγνωστο βιβλίο του Vers une architecture, ο Le Corbusier θέτει το ζήτημα «Αρχιτεκτονική ή επανάσταση» για ν απαντήσει ο ίδιος: «Μπορούμε να αποφύγουμε την επανάσταση» 1. Από τον 19o αιώνα κι 302

303

έπειτα, το θέμα της επανάστασης έχει απασχολήσει σε θεωρητικό επίπεδο κατ επανάληψη τους αρχιτέκτονες, όμως ο ίδιος ο Le Corbusier δεν επιλέγει τις υπεκφυγές. Αποδέχεται τον ρόλο του, διακρίνει εξαρχής ποιος είναι ο άρχοντας των ημερών του και στρέφει το βλέμμα του στη βιομηχανική παραγωγή. Ήδη από το 1914, η πρότασή του για ένα μοντέλο κατοικίας, αποτέλεσμα Le CORBUSIER Maison Dom-Ino 1914 παραγωγής σε σειρά και ονομασίας Maison Dom-Ino, αποτελούσε την πρώιμη άποψή του 304

για το πώς θα μπορούσε μια πόλη να καταστεί κλασική μέσω της σταθερά επαναλαμβανόμενης παρουσίας ενός κτηρίου-προϊόντος μαζικής παραγωγής. Η συνέχεια έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον αν αναλογιστούμε ότι στην ιστορική διαδρομή του ο Le Corbusier από καθαρόαιμος ορθολογιστής μετατρέπεται βαθμιαία σε Αντιδραστικό Κλασικιστή 2 αποκηρύσσει τον Ιστορικισμό, αλλά ταυτόχρονα διαπιστώνει ότι η χρήση του κλασικού συντακτικού είναι αναπόφευκτη. Ο θαυμασμός του για τον Jean-Jacques Rousseau 3 αλλά και οι χαρακτηριστικές εκφράσεις του 305

«Όπου βασιλεύει η τάξη, γεννιέται η ευημερία», «Η γεωμετρία είναι η γλώσσα του ανθρώπου», «Η διάταξη είναι η ιεράρχηση των στόχων, η ταξινόμηση των προθέσεων» 4, συνθέτουν την εικόνα ενός εραστή της αναλυτικής σκέψης, ενός μοντέρνου εκπροσώπου του Διαφωτισμού 5. Σύμφωνα με τον Le Corbusier: «Επιλογή σημαίνει παραμερίζω, κλαδεύω, καθαρίζω, αναδεικνύω γυμνό και καθαρό το ουσιώδες» 6, δηλαδή στη σκέψη του οι μορφές διασπώνται σε επιμέρους τμήματα έως ότου αυτά φτάσουν σε κατάσταση μη περαιτέρω διαίρεσης, όπως οι πρώτοι αριθμοί στα μαθηματικά. Έτσι, κάθε μορφή δύναται να κατατμηθεί σε ιεραρχημένες αμιγείς υποενότητες σε βασικά πρίσματα με απώτερο στόχο η αναλυτική μέθοδος να οδηγεί στη συνθετική καθαρότητα του συνόλου. Ποιο είναι, ωστόσο, το μείζον ζήτημα που απασχολεί τον Le Cosrbusier; Στις πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα ο Μοντερνισμός αντιμετώπιζε ακόμα τον συντηρητικό αντι-βιομηχανικό λόγο και παράλληλα αδυνατούσε να πείσει σε ευρύτερη κλίμακα για την απόλυτη εγκατάλειψη της παράδοσης. Ο Le Corbusier, προκειμένου να ενισχύσει τις θέσεις του, μεταστρέφει το ενδιαφέρον του από τις μορφολογικές αναζητήσεις στο ζήτημα του χρόνου. Διακρίνει ότι οι μορφές δεν είναι άχρονα σώματα όγκοι κάτω από το φως, όπως ο ίδιος ισχυριζόταν, αλλά κομμάτια χρόνου με συγκεκριμένο περιεχόμενο. Η μαθηματική πρόσληψη του Παρθενώνα, ως γεωμετρικού στερεού, άρχισε να εμποτίζεται με στοιχεία, τα οποία έως τότε η μοντέρνα σκέψη είχε απορρίψει. Το 1933 ο Le Corbusier 306

Le CORBUSIER Vers une architecture 1923 Paris 307

αντιμετωπίζει τους συντηρητικούς εκπροσώπους της αρχιτεκτονικής με τα ίδια τους τα όπλα, αφού πρώτη φορά πλέκει σε μια ενότητα την ιστορία, τη μορφή και την τεχνολογία. Ο Παρθενώνας των Αθηνών, ένα προϊόν του αρχαίου κλασικού πολιτισμού, καθίσταται στα χέρια του το ιδανικό εργαλείο για τη νομιμοποίηση του μοντέρνου λεξιλογίου, εξουδετερώνοντας συγχρόνως τις αντιστάσεις της παραδοσιακής ιδεολογίας. Παρατηρούμε συνεπώς μια μετατόπιση από τη χρήση της απλής αναλυτικής σκέψης περί μορφής στην αναζήτηση και ανάδειξη σημασιολογικών δεδομένων μιας ανώτερης κατηγορίας: το παρελθόν και οι ηθικές αξίες του αναδύονται στην επιφάνεια για να νομιμοποιήσουν παροντικές επιλογές 7. Πώς όμως επιτυγχάνεται αυτή η νέα ανακάλυψη του Παρθενώνα; Γιατί ο Παρθενώνας λαμβάνει εξέχουσα θέση στην αρχιτεκτονική του Μοντερνισμού; Το τέχνασμα του Le Corbusier βασίζεται σε μια χρονική εξίσωση. Στις σελίδες τού Vers une architecture διεξάγεται μια συστηματική προσπάθεια να εξισωθεί ο Παρθενώνας, ως τεχνολογικό επίτευγμα, με το αυτοκίνητο. Η εξίσωση των προϊόντων οδηγεί συμπερασματικά στην εξίσωση των πολιτισμικών λεξιλογίων που τα παρήγαγαν. Το μοντέρνο συντακτικό, διαμέσου της εξίσωσής του με το κλασικό, εξαγνίζεται ηθικά και ισχυροποιείται εννοιολογικά. Με αυτόν τον υποδειγματικό ελιγμό, ο Le Corbusier ανατρέπει τον σκεπτικισμό, διαλύει τις 308

Le CORBUSIER, Pierre JEANNERET The two-family structure (Houses 14 and 15) 1927 Weissenhof-Siedlung, Stuttgart 309

αμφιβολίες και αποβάλλει την απαισιοδοξία από τους οπαδούς του μηχανικού πολιτισμού και της τεχνικής προόδου κυρίως όμως: (α) κλείνει έναν ιστορικό κύκλο, απαντώντας στα μεγάλα θεωρητικά ερωτήματα που είχαν διεισδύσει από τη μοντέρνα φιλοσοφική σκέψη στην αρχιτεκτονική και (β) μετατοπίζεται ο ίδιος από τον θεωρητικό προβληματισμό στον ρέοντα χρόνο του πράττειν. Από το 1927 κι έπειτα, η ζήτηση έργων διά χειρός Le Corbusier αυξάνεται κατακόρυφα. Σε αυτό θα συμβάλλει καθοριστικά και η οικονομική αρωγή της οικοδομικής βιομηχανίας της εποχής, η οποία συνεργάζεται με τους πρωτοκλασάτους αρχιτέκτονες προκειμένου να εκθέσει δημοσίως με κάθε τρόπο τις νέες κατασκευαστικές και μορφοπλαστικές δυνατότητες. Χαρακτηριστικό παράδειγμα της εν λόγω συνεργασίας αποτελεί η Weissenhofsiedlung στην Στουτγάρδη. Πρόκειται για έναν οικισμό με κατοικίες από βιομηχανικά υλικά, οι οποίες κατασκευάζονται ταχύτατα, προσφέροντας παράλληλα υψηλές προδιαγραφές ανέσεων και υγιεινής. Η έκθεση εγκαινιάστηκε το 1927 με τη συνεργασία μεταξύ του Deutscher Werkbund και της πόλης της Στουτγάρδης και συμπεριλαμβάνει πρότυπα κατοικιών σε κλίμακα 1:1. Η σχέση του Le Corbusier με τα σύγχρονα τεχνολογικά μέσα και υλικά θα παραμείνει ανεξίτηλη σε όλα τα έργα του, εμφανίζοντας σε κάθε περίπτωση τη σκέψη του περί ενός 310

Le CORBUSIER Villa Savoye 1928-31 Poissy, France 311

Κλασικού Μοντερνισμού. Ο διηνεκής σεβασμός του στην τεχνολογία, ως βασική κινητήριος δύναμη της ανθρώπινης διανόησης, αλλά και στις κλασικές αξίες, ως αποτέλεσμα της σχέσης του ανθρώπου με την κοσμική τάξη και αρμονία, θα σφραγίσουν την αρχιτεκτονική του σε κάθε έκφανσή της. Ο Le Corbusier θα αναλάβει τον σχεδιασμό και την παραγωγή αντικειμένων ανεξαρτήτως κλίμακας, από κατοικίες μέχρι ναούς και από chaise longue μέχρι ολόκληρες πόλεις: οι ζωγραφικοί πίνακες, τα ποιήματα, τα βιβλία, οι πολεοδομικές προτάσεις, τα πέντε σημεία της αρχιτεκτονικής, το modulor, η Villa Savoye, οι Unité d Habitation, το μοναστήρι της Sainte Marie de La Tourette, η εκκλησία της Notre-Dame du Haut στη Ronchamp αποτελούν μονάχα μερικά δείγματα υψηλής δημιουργίας μιας πολυσχιδούς προσωπικότητας, της οποίας οι αρετές εκδηλώθηκαν σε όποιο πεδίο εργάστηκε. Ωσάν ένας σύγχρονος Alberti ή ένας Leonardo da Vinci, ο Le Corbusier αρνείται να περιορίσει τη δημιουργική ενέργειά του σε μια κατεύθυνση. Η πολυπλοκότητα και η πολυσημία, με τις οποίες εκφράζεται εσκεμμένα ένας επιμελημένος μυστικισμός έχει τις ρίζες του στη μαθηματική αντιμετώπιση του κόσμου: η χρυσή τομή και η Ακολουθία Fibonacci κανονίζουν την οργάνωση του χώρου και τη σχέση του με τον άνθρωπο. Σύμφωνα με τον Le Corbusier η κατοικία είναι εξ ορισμού μια machine-à-habiter και το νόημά της εκπορεύεται από μια σχέση χρήσης: «Το σπίτι είναι μια μηχανή για να κατοικείς. Λουτρό, ήλιος, ζεστό νερό, κρύο νερό, επιθυμητή θερμοκρασία, συντήρηση τροφίμων, υγιεινή, και η ανάλογη ομορφιά. Η πολυθρόνα είναι μια μηχανή για να 312

Le CORBUSIER Couvent Sainte-Marie de La Tourette 1956-60 Éveux, France 313

314

κάθεσαι, κ.λπ.» 8 λέει ο Le Corbusier, ή όπως υποστηρίζει ο Levinas: «Μπορούμε να ερμηνεύσουμε την κατοικία ως χρήση ενός εργαλείου ανάμεσα σε άλλα εργαλεία. Το σπίτι χρησιμεύει για κατοικία όπως το σφυρί για το κάρφωμα μιας πρόκας ή η πέννα για το γράψιμο» 9. Πότε, ωστόσο, μια τέτοια κατοικία, εκτός από τις βιτρουβιανές Firmitas (Αντοχή) και Utilitas Le CORBUSIER Notre-Dame du Haut 1953-55 Ronchamp, France 315

(Ωφέλεια) θα πληροί και τη Venustas (Ομορφιά); Κατά τον Le Corbusier, η ομορφιά εκδηλώνεται εκεί όπου όλα λειτουργούν άψογα. Πράγματι, στην αρχιτεκτονική του Μοντερνισμού η απόλυτη λειτουργικότητα αντικαθιστά, σχεδόν απροκάλυπτα, τον διάκοσμο. Το κάλλος επαναπροσδιορίζεται μέσω της απουσίας του διακόσμου, αφήνοντας όλο το φορτίο να πέσει στη λειτουργία, δηλαδή στην παρουσία ενός ενδογενούς στοιχείου της μορφής και όχι ενός επιπρόσθετου, όπως π.χ. ο ανάγλυφος διάκοσμος των κτηρίων στο Μπαρόκ ή στο νεοκλασικό λεξιλόγιο. Βέβαια, το φαινόμενο του 316

Μοντερνισμού δεν αφορούσε απλά σε μια συλλογή επιστημονικών γνώσεων γύρω από την παραγωγή νέων λειτουργικών μορφών, αλλά σε ένα σύνολο κανόνων. Ως εκ τούτου, η ορθή εφαρμογή των κανόνων αποτελεί και το κριτήριο της αισθητικής επιτυχίας της μορφής. Η επικράτηση ενός τέτοιου συντακτικού, πρωτόγνωρου για τα έως τότε δεδομένα της αρχιτεκτονικής, οφείλεται στην υποχρεωτική συμπόρευση με τον παραγωγικό προγραμματισμό. Ο Tafuri αναφέρει σχετικά: [ ] Ο Le Corbusier έχει συνειδητοποιήσει το τριπλό μέτωπο στο οποίο η αρχιτεκτονική πρέπει να πολεμήσει. Εάν η αρχιτεκτονική είναι τώρα συνώνυμο της οργάνωσης της παραγωγής, είναι επίσης αληθές ότι καθοριστικοί παράγοντες του κύκλου, πέρα από την ίδια την παραγωγή, είναι η διάθεση και η κατανάλωση. Ο αρχιτέκτονας είναι ένας οργανωτής, όχι ένας σχεδιαστής αντικειμένων: δεν είναι ένα σλόγκαν, αυτό του Le Corbusier, αλλά ένα πρόσταγμα, που συνδέει διανοητική πρωτοβουλία και μηχανικό πολιτισμό 10. 317

Η παρατήρηση του Tafuri δεν αφήνει περιθώρια παρερμηνείας ή εξωραϊσμού του ρόλου ενός κορυφαίου αρχιτέκτονα του Μοντερνισμού, όπως ο Le Corbusier. Η πνευματική εργασία του αρχιτέκτονα οφείλει πλέον να επικεντρώνεται στην οργάνωση παραγωγής της μορφής και όχι στη μορφή καθεαυτή. Ο μοντέρνος σχεδιασμός δεν οριοθετείται από το δίπτυχο ιδέα-μορφή αλλά επεκτείνεται στον καθορισμό της πορείας που θα διανύσει ένα προϊόν από τη σύλληψή του στο μυαλό του δημιουργού έως τον ποθητό στόχο της απόδοσης κέρδους. 318

Αναφορές - Παραπομπές Σημειώσεις 1. Le Corbusier, Για μια αρχιτεκτονική, τίτλ. πρωτ. Vers une architecture (1923), μτφρ. Π. Τουρνικιώτης, Εκκρεμές, Αθήνα, 2004, σ. 243. 2. Ο Jeffrey Herf, στο βιβλίο του Αντιδραστικός μοντερνισμός, Τεχνολογία, κουλτούρα και πολιτική στη Βαϊμάρη και το Γ Ράιχ (μτφρ. Π. Ματάλας, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο, 1996), πραγματεύεται ένα «πολιτιστικό παράδοξο» (όπως ο ίδιος το αποκαλεί) της γερμανικής νεωτερικότητας: Πώς και γιατί οι ρομαντικοί στοχαστές της Γερμανίας των αρχών του 20ού αιώνα, οι οποίοι απέρριπταν τον ορθό λόγο του Διαφωτισμού και τα τεχνικά αποτελέσματά του, ασπάστηκαν τη σύγχρονη τεχνολογία; Όπως εξηγεί ο Herf, «Δεν είναι παράδοξο να απορρίπτεις την τεχνολογία μαζί με τον ορθολογισμό του Διαφωτισμού, ή να αποδέχεσαι την τεχνολογία και ταυτόχρονα να εκθειάζεις τον Διαφωτισμό. Αυτά τα ζεύγη είναι τα συνήθη προϊόντα της επιλογής ανάμεσα σε επιστημονισμό και βουκολισμό. Είναι όμως παράδοξο να απορρίπτεις το Διαφωτισμό και την ίδια στιγμή να εναγκαλίζεσαι την τεχνολογία, όπως έκαναν οι αντιδραστικοί μοντερνιστές στη Γερμανία. Αυτοί ισχυρίζονταν ότι η Γερμανία θα μπορούσε να είναι ταυτόχρονα τεχνολογικά προηγμένη και πιστή στην ψυχή της» (σ. 4). Το φαινόμενο της αναγκαστικής συμφιλίωσης ανάμεσα στην Τεχνική και στον Ρομαντισμό ήταν μονόδρομος για να επιτευχθεί ο στόχος της εθνικής ενδυνάμωσης, ή όπως σημειώνει ο Herf: «Το κράτος δεν 319

ήταν δυνατόν να είναι ταυτοχρόνως ισχυρό και τεχνολογικά καθυστερημένο». 3. Όπως αναφέρει ο N. Χατζηκυριάκος- Γκίκας στο άρθρο του «Μερικές ακόμη αναμνήσεις για τον Le Corbusier», Αρχιτεκτονικά Θέματα, 21/1987, σ. 113. 4. βλ. Le Corbusier, Για μια αρχιτεκτονική, ό.π., σσ. 39, 55, 143. 5. Ενδεικτικές είναι οι περιγραφές του Foucault για τον αναλυτικό συλλογισμό στον Διαφωτισμό: «Παρατηρώ σημαίνει αρκούμαι να βλέπω. Να βλέπω συστηματικά λίγα πράγματα. Να βλέπω εκείνο που, μέσα στον κάπως συγκεχυμένο πλούτο της παράστασης, μπορεί να αναλυθεί, να αναγνωρισθεί απ όλους, και να δεχθεί έτσι ένα όνομα που ο καθένας θα μπορεί να αναγνωρίσει». Στο: Foucault, Michel, Οι λέξεις και τα πράγματα, μτφρ. Κ. Παπαγιώργης, Γνώση, Αθήνα, 1986, σ. 197. 6. Le Corbusier, Για μια αρχιτεκτονική, ό.π., σ. 110. 7. Σε άρθρο με τίτλο «Η Ακρόπολη στην υπηρεσία της βιομηχανίας», Αρχιτεκτονικά Θέματα, 21/1987, σ. 108, ο Γ. Τσιώμης αναφέρει για τον Le Corbusier τα εξής: «Η χρήση της Ακρόπολης των Αθηνών στο στόμα του αρχιτέκτονα λειτουργεί όχι ως μορφολογικό-ιστορικό παράδειγμα αλλά ως ηθική παραίνεση. Η Ακρόπολη που διδάσκει την υπεράνθρωπη όψη των πραγμάτων, την αλήθεια [ ] αδυσώπητη, μοναδική, δυνατή γίνεται ηθικό έναυσμα για μια στάση ζωής απέναντι στα πράγματα της αρχιτεκτονικής». Με ανάλογο πνεύμα, στο δοκίμιο με τίτλο «Ο Παρθενώνας ως 320

πολιτισμικό ίνδαλμα», στο: Ο Παρθενώνας και η ακτινοβολία του στα νεώτερα χρόνια, Μέλισσα, Αθήνα, 1994, σ. 48, ο Σ. Κονταράτος σχολιάζει τις προθέσεις του Μοντερνισμού, με τα εξής: «Aκριβώς σ εκείνη την περίοδο των ηρωικών αναζητήσεων μιας νέας πλαστικής γλώσσας, θεμελιωμένης όχι σε ιστορικά καθιερωμένες συμβάσεις, αλλά σε πρωταρχικές και καθολικής ισχύος αξίες, είναι που εδραιώνεται και η θέση του Παρθενώνα ως έργου στο οποίο οι αξίες αυτές έχουν πραγματωθεί με απροσέγγιστη τελειότητα». 8. Le Corbusier, Για μια αρχιτεκτονική, ό.π., σ. 73. 9. Ε. Levinas, Τοtalité et Infini, ed. De Poche, 1961, σ. 188. 10.Tafuri, Manfredo, Progetto e Utopia, Laterza, Roma-Bari, 1973, σ. 115. 321

Βιβλιογραφία Γενική 1. Πάγκαλος, Παναγιώτης, Η σημασία του χρόνου στη σύγχρονη αρχιτεκτονική, Gutenberg, Αθήνα 2011. 2. Συλλογικό Έργο, Αρχιτεκτονική Θεωρία: Από την Αναγέννηση μέχρι σήμερα, μτφρ. Π. Μαρτινίδης, Γνώση, Αθήνα, 2005. 3. Argan, Giulio Carlo, Η μοντέρνα τέχνη, μτφρ. Λ. Παπαδημήτρη, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο, 1998 (1970). 4. Benevolo, Leonardo, Storia dell architettura moderna, Laterza, Roma-Bari, 1960. 5. Frampton, Kenneth, Μοντέρνα Αρχιτεκτονική - Ιστορία και κριτική, Θεμέλιο, Αθήνα, 1987 (1981). 6. Tafuri M., Dal Co F., Architettura Contemporanea, Electa, Milano, 1976. 7. Tafuri, Manfredo, The Sphere and the Labyrinth. Avant-Gardes and Architecture from Piranesi to the 1970 s, μτφρ. P. d Acierno - R. Connolly, MIT Press, Cambridge, Massachusetts, 1987. 8. Tafuri, Manfredo, Progetto e Utopia, Laterza, Roma-Bari, 1973. 9. Watkin, David, Ιστορία της Δυτικής Αρχιτεκτονικής, μτφρ. Κ. Κουρεμένος, ΜΙΕΤ, Αθήνα, 2005 (1996). 322

Ειδική 1. Τουρνικιώτης, Παναγιώτης, Η διαγώνιος του Le Corbusier, Εκκρεμές, Αθήνα, 2010. 2. Baker, Geoffrey H., Le Corbusier, an Analysis of Form, Van Nostrand Reinhold, Wokingham, Berkshire, 1984. 3. Curtis, William J. R., Le Corbusier: Ideas and Forms, Phaidon, Oxford 1986. 4. Etlin, Richard Frank Lloyd Wright and Le Corbusier, The romantic legacy, Manchester University Press, Manchester - New York, 1994. 5. Fishman, Robert, Urban Utopias in the Twentieth Century: Ebenezer Howard, Frank Lloyd Wright, and Le Corbusier, MIT Press, Cambridge, Massachusetts, 1982. 6. Kaufmann, Emil, De Ledoux à Le Corbusier: origine et développement de l architecture autonome, L Equerre, Paris, 1981 (1933). 7. Le Corbusier, Για μια αρχιτεκτονική, μτφρ. Π. Τουρνικιώτης, Εκκρεμές, Αθήνα, 2004 (1923). 8. Le Corbusier, Κείμενα για την Ελλάδα, μτφρ. Λ. Παλλαντίου, Άγρα, 1992. 9. Tentori, Francesco, Vita e Opere di Le Corbusier, Biblioteca Di Cultura Moderna, Laterza, Roma-Bari, 1979. 323