Η ΑΛΙΕΙΑ ΤΟΥ ΧΤΑΠΟ ΙΟΥ, OCTOPUS VULGARIS, ΜΕ ΒΟΛΚΟΥΣ ΣΤΟ ΘΡΑΚΙΚΟ ΠΕΛΑΓΟΣ

Η ΑΛΙΕΙΑ ΤΟΥ ΧΤΑΠΟ ΙΟΥ, OCTOPUS VULGARIS, ΜΕ ΒΟΛΚΟΥΣ ΣΤΟ ΘΡΑΚΙΚΟ ΠΕΛΑΓΟΣ Ε. Λευκαδίτου 1, Α. Αδαµίδου 2, Π. Λεονταράκης 2, Α. Τσαγκρίδης 2 & Κ. Παπακωνσταντίνου 1 1 Εθνικό Κέντρο Θαλασσίων Ερευνών, Άγιος Κοσµάς, 1664 Ελληνικό, e-mail: teuthis@ncmr.gr 2 Ινστιτούτο Αλιευτικής Έρευνας ΕΘ.Ι.ΑΓ.Ε., Νέα Πέραµος, 647 Καβάλα, e-mail: fri@otenet.gr ABSTRACT E. Lefkaditou, A. Adamidou, P. Leondarakis, A. Tsangridis & C. Papaconstantinou: Fyke net fishery of the common octopus, Octopus vulgaris, in the Thracian Sea. A small scale fishery for Octopus vulgaris is carried out by fyke nets in the coastal zone of the Thracian Sea (NE Mediterranean). In this paper, monthly data regarding fishing effort, landings, size composition and sales of octopus at the port of Limenas from October 98 to June 99 are examined. CPUE variations are discussed in relation to the species biology and the fishing fleet composition. Keywords: Octopus vulgaris, artisanal fishery, fyke nets, Aegean Sea, cephalopods. ΠΕΡΙΛΗΨΗ Στην παράκτια ζώνη του Θρακικού πελάγους (ΒΑ Μεσόγειος) αλιεύεται το χταπόδι Octopus vulgaris από σκάφη της παράκτιας αλιείας µε τη χρήση βολκών. Η παρούσα εργασία αναφέρεται σε µηνιαία στοιχεία της αλιευτικής προσπάθειας, των εκφορτώσεων, των πωλήσεων και της κατά βάρος σύνθεσης του αλιευόµενου χταποδιού, στον Λιµένα της Θάσου κατά τη διάρκεια της αλιευτικής περιόδου Οκτώβριος 98 Μάϊος 99. Οι διακυµάνσεις της παραγωγής ανά µονάδα αλιευτικής προσπάθειας (ΠΑΜΑΠ) εξετάζονται σε σχέση µε τη βιολογία του είδους και τη σύνθεση του αλιευτικού στόλου. Λήµµατα ευρετηριασµού: χταπόδι, παράκτια αλιεία, βολκοί, Θρακικό πέλαγος, κεφαλόποδα. ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η παράκτια αλιεία του κοινού χταποδιού Octopus vulgaris (Cuvier 1797) µε παγίδες, κιούπια και πρακαρόλα είναι πλατειά διαδεδοµένη στη Μεσόγειο, τις ανατολικές ακτές του Ατλαντικού και τη Ιαπωνία (Lamboeuf 1997, Λευκαδιτου & Παπακωνσταντίνου 1999). Τις τελευταίες δεκαετίες η αυξηµένη ζήτηση της αγοράς σε χταπόδια καθώς και η µείωση της παραγωγής αρκετών ειδών της παράκτιας ζώνης έχουν οδηγήσει στον εκσυγχρονισµό των παραδοσιακών αλιευτικών µεθόδων και τη γρήγορη ανάπτυξη τοπικών στόλων παράκτιας αλιείας µε στόχο την εξαλίευση του χταποδιού. Σε ορισµένες περιοχές µάλιστα, η παράκτια αλιεία συνεισφέρει το µεγαλύτερο ποσοστό της συνολικής παραγωγής του είδους (Cunha & Moreno 1994, Pereira 1999). Ωστόσο οι πληροφορίες σχετικά µε την αλιευτική προσπάθεια και την αποδοτικότητα των παραπάνω αλιευτικών εργαλείων είναι πολύ περιορισµένες (Sanchez & Obarti 1993, Hernandez-Garcia et al. 1998, Pereira 1999, Kallianiotis et al. 21, Tsangridis et al. 22) ενώ δεν έχει αναφερθεί σε καµιά περιοχή εκτός του Β. Αιγαίου η χρήση βολκών. Τα στοιχεία που παρουσιάζονται στην παρούσα εργασία συγκεντρώθηκαν στα πλαίσια ερευνητικού προγράµµατος για την «Ανάλυση και αξιολόγηση της αλιευτικής κατάστασης των εµπορικών ειδών κεφαλοπόδων στη Μεσόγειο Θάλασσα (DG XIV 97/54)» και αφορούν την εξέλιξη της αλιείας του χταποδιού µε βολκούς στην περιοχή του Θρακικού

πελάγους µέσα στην τελευταία εικοσαετία, την αποδοτικότητα του εργαλείου και τους παράγοντες που την επηρεάζουν καθώς και το οικονοµικό αποτέλεσµα σε σχέση µε την καταβαλλόµενη αλιευτική προσπάθεια. ΥΛΙΚΑ ΚΑΙ ΜΕΘΟ ΟΙ Με βάση τα στοιχεία απογραφής του αλιευτικού στόλου του Υπ. Γεωργίας καθώς και στοιχεία του ΙΝ.ΑΛ.Ε. για τα ενεργά σκάφη παράκτιας αλιείας που εξασκούν αλιεία µε βολκούς στην περιοχή του Θρακικού, συγκεντρώθηκαν µε επιτόπιες συνεντεύξεις των ψαράδων, πρόσθετα στοιχεία σχετικά µε το πλήρωµα, τον αλιευτικό εξοπλισµό, την αλιευτική περίοδο και τη χρονιά που ξεκίνησαν τη δραστηριότητα αυτή. Για τα σκάφη του Λιµένα Θάσου και κατά τη διάρκεια της αλιευτικής περιόδου Οκτώβριος 1998 Ιούνιος 1999, καταγράφηκαν α) για 3 µέρες ανά δεκαπενθήµερο: οι εκφορτώσεις χταποδιού, ο αριθµός ζευγών βολκών που ανέλκυσαν και ο αριθµός ηµερών που είχαν παραµείνει οι βολκοί στη θάλασσα, η κατά µέγεθος σύνθεση δείγµατος 1 ατόµων χταποδιού και β) στο τέλος κάθε µήνα: ο συνολικός αριθµός ζευγών βολκών που ανέλκυσε κάθε σκάφος, ο αριθµός αλιευτικών ταξιδιών, η µέση διανυθείσα απόσταση, τυχόν ζηµιές στα αλιευτικά εργαλεία καθώς και έξοδα για τη συντήρηση του σκάφους. Για την ανάλυση του οικονοµικού αποτελέσµατος της αλιείας µε βολκούς, τα σκάφη του Λιµένα διακρίθηκαν σε 3 κατηγορίες, σύµφωνα µε τις διαφοροποιήσεις που παρατηρήθηκαν στον αλιευτικό εξοπλισµό και την αλιευτική δραστηριότητά τους,: A: σκάφη µε πλήρωµα 2 άτοµα που κατά τους 9 µήνες της αλιευτικής περιόδου ασχολήθηκαν αποκλειστικά µε την αλιεία του χταποδιού µε βολκούς και ήταν εφοδιασµένα µε 1-2 ζεύγη βολκών. Β: σκάφη µε πλήρωµα 2 άτοµα που ασχολήθηκαν συστηµατικά µε την αλιεία του χταποδιού µε βολκούς αλλά και εναλλακτικά µε την αλιεία της σουπιάς και της γαρίδας µε δίχτυα µετά τον Μάρτιο, εφοδιασµένα µε 6-1 ζεύγη βολκών. Γ: σκάφη µε πλήρωµα 1-2 άτοµα, εφοδιασµένα µε 2-5 ζεύγη βολκών που ασχολήθηκαν µε µικρότερη συχνότητα µε την αλιεία του χταποδιού µε βολκούς για συµπλήρωµα του εισοδήµατος τους. Για τον υπολογισµό της κατανάλωσης καυσίµων χρησιµοποιήθηκε η σχέση: Κατανάλωση καυσίµων (lt)= ιανυθείσα απόσταση (nm) x,18 kg/h/hp x Ιπποδύναµη σκάφους (hp) Ταχύτητα σκάφους nm/h x,9 kg/lt όπου το.18 είναι διεθνής σταθερά κατανάλωσης πετελαίου Ντήζελ σε κιλά (kg) ανά ίππο (hp) της κύριας µηχανής του σκάφους και ώρα (h) λειτουργίας. Στο λειτουργικό κόστος συµπεριλήφθηκαν το κόστος καυσίµων, ζηµιών και συντήρησης του σκάφους και του µηχανολογικού και αλιευτικού εξοπλισµού του. ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΚΑΙ ΣΥΖΗΤΗΣΗ Εξέλιξη αλιευτικού στόλου και εργαλείου Η αλιεία του χταποδιού µε βολκούς ξεκίνησε το 1982 από 2 σκάφη στό Λιµένα της Θάσου. Ο αριθµός των σκαφών αυξήθηκε σταδιακά, φτάνοντας το 1999 τα 1 σκάφη περίπου, σε 2 λιµάνια της περιοχής του Θρακικού (Λευκαδίτου & Παπακωνσταντίνου 1999), τα περισσότερα από τα οποία βρίσκονται στο Λιµένα (21 σκάφη) και την Ποταµιά (2 σκάφη) της Θάσου, στο Φανάρι (11 σκάφη) και το Πόρτο Λάγος (7 σκάφη) ενώ στα υπόλοιπα λιµάνια δεν χρησιµοποιούν βολκούς πάνω από 5 σκάφη. Η σηµερινή µορφή των βολκών που χρησιµοποιούνται για την αλιεία του χταποδιού, απεικονίζεται σύµφωνα µε τις προδιαγραφές του FAO στην Εικ. 1. Παλαιότερα είχαν 3-4 στεφάνια και διπλή παγίδα στην κάθε πλευρά,, όµως η παγίδευση περισσότερων ψαριών και η δυσκολία στην ανέλκυσή τους οδήγησε στην τροποποίηση του εργαλείου. Εξέλιξη υπήρξε και στο βαρούλκο για την ανέλκυση των βολκών που στην αρχή ήταν ένας µεταλλικός κύλινδρος µικρής διαµέτρου τυλιγµένος µε σκοινί προσαρµοσµένος συνήθως επάνω στο βαρούλκο για τα δίχτυα, ενώ σήµερα χρησιµοποιείται κυρίως ανεξάρτητο υδραυλικό βαρούλκο µεγάλης διαµέτρου. Τα πιο σύγχρονα αλιευτικά σκάφη είναι επίσης εφοδιασµένα

µε σωλήνα µε πίεση νερού για το πλύσιµο των βολκών επάνω στο σκάφος, ώστε να είναι δυνατή η άµεση επανατοποθέτησή τους µετά την αφαίρεση του αλιεύµατος. Εικόνα 1. Τεχνική περιγραφή των βολκών που χρησιµοποιούνται για την αλιεία του χταποδιού. Αποδοτικότητα και οικονοµικό αποτέλεσµα Σειρές από 5-1 ζεύγη βολκών τοποθετούνται παράλληλα προς την ακτή σε βάθη 7-5 µέτρα και παραµένουν στο αλιευτικό πεδίο συνήθως 1-15 µέρες. Η διάρκεια παραµονής των βολκών στη θάλασσα δεν βρέθηκε να επηρεάζει την παραγωγή ανά µονάδα αλιευτικής προσπάθειας (ΠΑΜΑΠ) (µη παραµετρικό τεστ συσχέτισης του Spearman, r S =-.78, P=.916), γι αυτό δεν λήφθηκε υπόψη στην περαιτέρω ανάλυση της αλιευτικής προσπάθειας, σαν µονάδα της οποίας θεωρήθηκαν τα 1 ζεύγη βολκών. Μέγεθος χταποδιού Κιλ ά χταποδιού Μέση αλιευτική προσπάθεια (κιλά) / 1 ζεύγη βολκών (σε σειρές 1 ζευγών βολκών) 8 6 4 2 8 6 4 2 12 1 8 6 4 2 Οκτ-98 Νοε-98 µέσο βάρος αναλογία φύλου εκ-98 Ια ν-99 Φεβ-99 Εικόνα 2. Μηνιαίες διακυµάνσεις της µέσης και συνολικής αλιευτικής προσπάθειας (Α) της ΠΑΜΑΠ (Β) του µέσου βάρους και της αναλογίας φύλου των χταποδιών (C) κατά την αλιεία µε βολκούς στις ΒΑ ακτές της Ν.Θάσου για την αλιευτική περίοδο Οκτώβρης 98 Ιούνιος 99. Μαρ-99 Απρ-99 Μαϊ-99 C B A Ιουν-99 2 1 35 3 25 2 15 1 5 Αναλογία φύλου Θ/Α Συνολική αλ ιευτική προσπάθεια Η αλιευτική προσπάθεια ανά σκάφος (Εικόνα 2Α) παρουσίασε σηµαντικό εύρος καθ όλη τη διάρκεια της αλιευτικής περιόδου απεικονίζοντας τις σηµαντικές διαφοροποιήσεις που παρατηρήθηκαν στην αλιευτική δραστηριότητα των σκαφών. Η εντονότερη αλιευτική προσπάθεια παρατηρήθηκε στην αρχή της αλιευτικής περιόδου. Η σηµαντική πτώση που παρατηρήθηκε το Νοέµβριο και οι διαδοχικές αυξοµειώσεις κατά τους χειµερινούς µήνες σχετίζονται µάλλον µε τις επικρατούσες καιρικές συνθήκες, ενώ τους µήνες Απρίλιο µε Ιούνιο παραµένει σταθερά σε τιµές πάνω από 25 ζεύγη βολκών. Η κατηγορία σκάφους και ο µήνας βρέθηκαν να έχουν σηµαντική συσχέτιση µε τη διακύµανση της ΠΑΜΑΠ (r S =.3618 P=, r S =.385 Ρ=). Η µέση µηνιαία ΠΑΜΑΠ (Εικόνα 2Β) παρουσίασε αισθητά ψηλότερες τιµές τον Μάϊο και τον Ιούνιο γεγονός που πιθανότατα σχετίζεται µε µετακίνηση του πληθυσµού στην παράκτια ζώνη ενώ δεν φαίνεται να σχετίζεται µε το µέσο βάρος χταποδιού που εµφανίζεται

σταθερό καθόλη τη διάρκεια της αλιευτικής περιόδου (Εικόνα 2C). Ανάλογη αύξηση της ΠΑΜΑΠ πρoς το τέλος της άνοιξης έχει παρατηρηθεί στην αλιεία του χταποδιού µε παγίδες στα Κανάρια νησιά (Hernandez-Garcia et al. 1998) συµπίπτοντας µε την περίοδο αναπαραγωγής του είδους, ενώ στις µεσογειακές ακτές της Ισπανίας τους µήνες µε ψηλότερη αποδοτικότητα της αλιείας µε πήλινα κιούπια παρατηρήθηκε ψηλό ποσοστό ωρίµων ατόµων στο αλίευµα (Sanchez & Obarti 1993). Στην περιοχή του Θρακικού έχει παρατηρηθεί σχετική µείωση του µεγέθους των χταποδιών το Μάϊο (Tsangridis et al. 22) στο αλίευµα της µηχανότρατας γεγονός που υποδεικνύει την µετακίνηση των µεγαλύτερων ωρίµων ατόµων προς τις ακτές όπως εξάλλου και η καταγραφή ψηλού ποσοστού ωρίµων ατόµων κατά την πειραµατική αλιεία µε πλαστικά κουτιά και βολκούς που πραγµατοποιήθηκε σε γειτονική περιοχή του Θρακικού πελάγους τους µήνες Μάϊο µε Ιούλιο του 1999 (Kallianiotis et al. 21). Από τα οικονοµικά στοιχεία που παρουσιάζονται στον πίνακα Ι διαπιστώνεται ότι η συστηµατική και αποκλειστική αλιεία µε βολκούς µπορεί να εξασφαλίσει ένα ικανοποιητικό µηνιαίο εισόδηµα για δύο άτοµα, αποτελώντας µία βιώσιµη αλιευτική δραστηριότητα όπως φαίνεται άλλωστε και από τη συνεχής εξάπλωσή της. Για τη εξασφάλιση όµως της συνέχειας αυτής της δραστηριότητας στο µέλλον, είναι απαραίτητη η συστηµατικότερη µελέτη της δυναµικής και της αλιείας του χταποδιού τόσο για την προστασία των αποθεµάτων του όσο και για τη δυνατότητα πρόβλεψης σηµαντικών ετήσιων διακυµάνσεων της αφθονίας του που συχνά σχετίζονται µε την επίδραση περιβαλλοντικών παραγόντων (Demarcq & Faure, 2). Πίνακας Ι. Μέση µηνιαία αλιευτική δραστηριότητα, λειτουργικό κόστος και οικονοµικό αποτέλεσµα της αλιείας χταποδιού µε βολκούς κατά την αλιευτική περίοδο Οκτώβριος 98 Ιούνιος 99, ανά κατηγορία σκάφους. Κατηγορία σκάφους Α Β Γ Αλιευτική προσπάθεια σε εκατοντάδες ζεύγη βολκών 28 11 6,5 Μέρες αλιείας 12 6 5 ιανυθείσα απόσταση (ν.µ.) 7 28 34 Κατανάλωση καυσίµου (λίτρα) 81 5 18 Κόστος ζηµιών & συντήρησης ( ρχ) 9 6 3 Λειτουργικό κόστος ( ρχ) 95346 633 31188 Παραγωγή χταποδιού (κιλά) 652 215 98 Αξία χταποδιού ( ρχ) 649897 2138 8939 Συνολικό αλίευµα βολκών (κιλά) 686 22 15 Αξία συνολικού αλιεύµατος ( ρχ) 67145 2515 9585 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Cunha M.M. & A. Moreno, 1994. Octopus vulgaris: Its potential on the Portuguese coast. International Counc. for the Exploration of the Sea, Copenhagen (Denmark). Shellfish Comm. ICES Council meeting papers, ICES, Copenhagen (Denmark), 19 pp. Demarcq H. & V. Faure, 2. Coastal upwelling and associated retention indices derived from satellite SST. Application to Octopus vulgaris recruitment. Oceanol. Acta 23(4): 391-48.

Hernandez-Garcia V, Hernandez-Lopez J.L. & J.J. Castro, 1998. The octopus (Octopus vulgaris) in the small-scale trap fishery off the Canary Islands (Central-East Atlantic). Fish. Res., 35(3): 183-189. Kallianiotis A., P. Vidoris & A. Kokkinakis, 21. Common octopus (Octopus vulgaris, Cuvier,1797) coastal fishery, during the peak of species reproduction. Rapp. Comm.int. Mer Medit. 36, p. 279. Lamboeuf M. (ed.), 1997. Ad hoc Working Group on Cephalopods, 19-26 May 1997, Tenerife, Spain. FAO Fishery Comm. for the Eastern Cent. Atlantic, Rome (Italy). Copace/Pace Ser no. 63, 13 pp. Λευκαδιτου Ε. & Κ. Παπακωνσταντίνου, 1999. Κατανοµή και αλιεία των κεφαλοπόδων στο Θρακικό πέλαγος. ΓΕΩΤ.Ε.Ε. Παράρτηµα Θράκης-Νοµαρχία Εβρου, Πρακτικά ηµερίδας µε θέµα: ιαχείριση ιχθυοαποθεµάτων Θρακικού πελάγους, σελ. :15-32 Pereira J.M.F., 1999. Control of the Portuguese artisanal octopus fishery. Proceedings of the International Conference on Integrated Fisheries Monitoring. Sydney, Australia, 1-5 February., 1999, FAO, Rome (Italy): 369-378. Sanchez P. & R. Obarti, 1993. The biology and fishery of Octopus vulgaris caught with clay pots on the Spanish Mediterranean coast. In: Okutani T., O Dor R.K. & T. Kubodera (eds.) Recent Advaces in Fisheries Biology (Tokai University Press, Tokyo) : 477-487. Tsangridis A., Sánchez, P. & Ioannidou, D., 22. Exploitation patterns of Octopus vulgaris in two Mediterranean areas. Scientia Marina, 66:59-68.