Η σημασία ανάπτυξης, τα εμπόδια και το μέλλον του κλάδου των κατασκευών

ΙΔΡΥΜΑ ΟΙΚΟΝΟΜΙKΩΝ ΚΑΙ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΚΩΝ ΕΡΕΥΝΩΝ Η σημασία ανάπτυξης, τα εμπόδια και το μέλλον του κλάδου των κατασκευών Νίκος Βέττας Γενικός Διευθυντής ΙΟΒΕ Καθηγητής, Οικονομικό Πανεπιστήμιο Αθηνών ΣΕΠΑΚ Μέγαρο Μουσικής Αθήνα, 30 Μαρτίου 2015

Αντικείμενο της μελέτης Εξέταση της σημασίας του κλάδου των Κατασκευών στην ελληνική οικονομία Διερεύνηση των παραγόντων που επηρεάζουν την ανάπτυξη του κλάδου Διατύπωση προτάσεων για θεσμικές μεταρρυθμίσεις, με στόχο την αντιμετώπιση των εμποδίων και την ενίσχυση της συμβολής του κλάδου στην εθνική οικονομία 2

Συνιστώσες ρυθμού μεγέθυνσης ΑΕΠ % μεταβολή 10% 5% 0% -5% -10% -15% 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 Κατανάλωση Επενδύσεις Καθαρές Εξαγωγές ΑΕΠ Πηγή: ΕΛΣΤΑΤ, Εθνικοί Λογαριασμοί 3

δισεκ. 2010 Εμπορικό Ισοζύγιο (Αγαθά & Υπηρεσίες) 100 Ισοζύγιο εξωτερικού τομέα 80 60 40 20 0-20 -40-6,8-4,8-4,7-2,5-1,8-13,1-19,4-25,6-32,8 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 Ισοζύγιο Εισαγωγές Εξαγωγές Πηγή: Eurostat, AMECO, DG ECFIN (2015-2016: προβλέψεις) 4

εκ. ευρώ (σταθερές τιμές προηγούμενου έτους) Επενδύσεις 35.000 Ανάλυση Επενδύσεων 30.000 25.000 20.000 15.000 10.000 5.000 0 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 Κατοικίες Άλλες Κατασκευές Λοιπές Επενδύσεις Πηγή: ΕΛΣΤΑΤ 5

Επενδύσεις σε κατασκευές ως % του ΑΕΠ 30% Επενδύσεις ως % του ΑΕΠ 25% 20% 15% 10% 5% 0% 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 Συνολικές Επενδύσεις ως % του ΑΕΠ Κατασκευές Πηγή: ΕΛΣΤΑΤ 6

Βασικά χαρακτηριστικά, επιδόσεις και συμβολή των Κατασκευών στην ελληνική οικονομία 7

Αλυσίδα Αξίας Κατασκευών Σημαντικές διασυνδέσεις με πολλούς κλάδους της ελληνικής οικονομίας Εξόρυξη Μεταποίηση Κατασκευές Εμπόριο Υπηρεσίες Εξόρυξη μεταλλευμάτων, λατομικών προϊόντων Παραγωγή προϊόντων (τσιμέντο, χρώματα, μεταλλικά προϊόντα, γύψος, κουφώματα, ηλεκτρολογικός εξοπλισμός, πλαστικά κ.ά.). Κατασκευές κτηρίων, επισκευές, μεγάλα έργα (δρόμοι, γέφυρες), ηλεκτρολογικές και υδραυλικές εργασίες στις οικοδομές κ.ά. Χονδρικό και λιανικό εμπόριο δομικών, μεταλλικών και άλλων προϊόντων Διαχείριση ακίνητης περιουσίας, Αρχιτεκτονικές δραστηριότητες, Δραστηριότητες ενοικίασης 8

Οι Κατασκευές πυλώνας ανάπτυξης της ελληνικής οικονομίας την περίοδο 2000-2008 Προστιθέμενη Αξία 6,3% του ΑΕΠ την περίοδο 2000-2008 (μέγιστο μερίδιο 7,8% το 2006) 9,2% για το σύνολο του ευρύτερου τομέα (εξόρυξη, μεταποίηση, εμπόριο, υπηρεσίες) 1,6% το μερίδιο του κλάδου το 2013 (3,1 δισ. ) δισ., 2005 Προστιθέμενη Αξία 20 19,1 18 15,8 16 5,9 14 12 5,2 10 8,1 8 6 13,3 10,6 4 2 5,0 3,1 0 2000 2008 2013 Κλάδος Κατασκευών Λοιποί κλάδοι τομέα Κατασκευών Ευρύτερος Τομέας Κατασκευών Κλάδος Κατασκευών σε εκ. Ευρύτερος Τομέας Κατασκευών σε εκ. Ποσοστό Κλάδου Κατασκευών στο ΑΕΠ Ποσοστό Ευρύτερου τομέα Κατασκευών στο ΑΕΠ Πηγή: Eurostat Προστιθέμενη Αξία ΜΟ 2000-2008 ΜΟ 2009-2013 % Μεταβολή 2008-2013 12.577 5.724-76,3% 18.413 10.906-57,6% 6,3% 2,7% 9,2% 5,2% 9

Σημαντική συνεισφορά στην απασχόληση Απασχόληση Στο 8,1% της συνολικής απασχόλησης ο κλάδος κατασκευών το 2000-2008 στο 12,2% η ευρύτερη αλυσίδα αξίας (εξόρυξη, μεταποίηση, εμπόριο, υπηρεσίες) Στο 4,7% το 2013 (161,5 χιλ. εργαζόμενοι το 2013 έναντι 394 χιλ. το 2006) Χιλ. άτομα 700 600 500 400 300 200 100 0 452,5 158,1 294,4 Απασχόληση 588,8 194,2 394,6 287,1 125,6 161,5 2000 2008 2013 Απασχόληση κλάδου Κατασκευών Απασχόληση ευρύτερου τομέα Κατασκευών Απασχόληση λοιπών κλάδων τομέα Κατασκευών Κλάδος Κατασκευών σε χιλ. Ευρύτερος Τομέας Κατασκευών σε χιλ. Ποσοστό Κλάδου Κατασκευών στο ΑΕΠ Ποσοστό Ευρύτερου τομέα Κατασκευών στο ΑΕΠ Πηγή: Eurostat Απασχόληση ΜΟ 2000-2008 ΜΟ 2009-2013 % Μεταβολή 2008-2013 346,9 257,5-59,1% 524,9 409,6-51,2% 8,1% 6,4% -4,1 12,2% 10,2% -4,7 10

Ευρύτερη συνεισφορά των Κατασκευών στην ελληνική οικονομία (2013) Μέγεθος (σε εκ. 2005) Άμεση Έμμεση Προκαλούμενη Συνολική Ακαθάριστη αξία παραγωγής 11,156 10,278 14,593 36,028 Προστιθέμενη αξία 3,550 4,737 8,672 16,959 Άμεση επίδραση Η επίδραση στην οικονομία από την παραγωγική δραστηριότητα του κλάδου Έμμεση επίδραση Η επίδραση σε άλλους κλάδους οικονομικής δραστηριότητας οι οποίοι αποτελούν τους προμηθευτές του κλάδου Προκαλούμενη επίδραση Η επίδραση από την κατανάλωση των νοικοκυριών που προέρχεται από τους μισθούς που αποκομίζουν οι εργαζόμενοι ΑΕΠ 3,932 5,016 10,642 19,589 Εισόδημα από εργασία 1,192 1,534 2,229 4,956 Φόροι επί προϊόντων 381 278 1,970 2,630 Φόροι επί της παραγωγής 0 5-148 -143 Φόροι εισοδήματος φυσικών προσώπων 84 109 158 351 Σύνολο φόροι 466 391 1,980 2,837 Εισφορές εργοδοτών 438 437 603 1,478 Φόροι και εισφορές 904 828 2,583 4,315 Εισαγωγές 164 1,063 1,250 2,477 Πηγή: ΙΟΒΕ. Οι συνδεδεμένες με τις Κατασκευές δραστηριότητες περιλαμβάνονται στις έμμεσες επιδράσεις. Απασχόληση (άτομα) 147,276 118,178 175,121 440,576 11

Ευρύτερη συνεισφορά των Κατασκευών στην ελληνική οικονομία (2013) 1 δαπάνη στις Κατασκευές 1,8 στο ΑΕΠ Στο 11% του ΑΕΠ η ευρύτερη επίδραση των Κατασκευών στην ελληνική οικονομία για το 2013 Αντίστοιχο μερίδιο και στην συνολική απασχόληση 1 θέση εργασίας στις Κατασκευές 3 θέσεις εργασίας στην Οικονομία συνολικά 12

Βαθύτερη η ύφεση στον κλάδο σε σχέση με το σύνολο της οικονομίας Η εξέλιξη της προστιθέμενης αξίας στον κλάδο απέκλινε από τους υπόλοιπους κλάδους στη διάρκεια της ύφεσης Οι κατασκευές υποχώρησαν κατά -76,3% την περίοδο 2008-2013, έναντι -23,5% της πτώσης του ΑΕΠ Απόκλιση καταγράφεται και στην απασχόληση Το 1/5 της μείωσης της απασχόλησης της συνολικής οικονομίας μεταξύ 2008-2013 (-1 εκ. εργαζόμενοι) οφείλεται στην πτώση των Κατασκευών (-233 χιλ.) % μεταβολή Προστιθέμενη Αξία - Ετήσια % Μεταβολή 40% % μεταβολή Απασχόληση - Ετήσια % Μεταβολή 10% 30% 5% 20% 10% 0% -10% -20% 0% -5% -10% -15% -30% -20% -40% 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013-25% 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 Προστιθέμενη Αξία Κλάδου Κατασκευών ΑΕΠ Πηγή: Eurostat Απασχόληση Κατασκευών Συνολική Απασχόληση 13

Μεγαλύτερη επίπτωση της ύφεσης σε σχέση με τους άλλους κλάδους Η ύφεση επηρέασε όλους τους επιμέρους τομείς της οικονομίας (εκτός πρωτογενούς τομέα), ενώ έχει πλήξει με σφοδρότητα τον τομέα των Κατασκευών (-76,3% της προστιθέμενης αξίας του και -59,1% της απασχόλησης). -76-59 Κατασκευές -38-36 -19-15 Εμπόριο, Καταλύματα και Υπηρεσίες Εστίασης Επαγγελματικές, Επιστημονικές και Τεχνικές δραστηριότητες, Διοικητικές και Υποστηρικτικές Δραστηριότητες -25-8 Επικοινωνία και Πληροφορική -23-9 Χρηματοπιστωτικες και Ασφαλιστικες Δραστηριοτητες -31-13 Βιομηχανία (ορυχεία, μεταποίηση, ενέργεια, παροχή νερού κ.ά.) -21-10 -5-5 Τέχνες, Διασκέδαση και Ψυχαγωγία - Άλλες Δραστηριότητες Δημόσια Διοίκηση και Άμυνα, Εκπαίδευση, Δραστηριότητες με την Ανθρώπινη Υγεία και Μέριμνα -44-3 Διαχείριση Ακίνητης Περιουσίας -5 4 Γεωργία, Δασοκομία, Αλιεία % μεταβολή προστιθέμενης αξίας % μεταβολή απασχόλησης 2008-2013 Πηγή: Eurostat 14

Συμμετοχή Κατασκευών στο ΑΕΠ (%) σε άλλες χώρες Μεταβολή Συμμετοχή Κατασκευών στο ΑΕΠ (%) 2008-2013 2000-2013 Ισπανία Γαλλία ΕΕ-28 Ιταλία Γερμανία Πορτογαλία Κύπρος 7,2 5,9 5,4 6,1 5,1 5,7 5,0 3,8 4,2 6,3 3,8 3,7 12,5 11,7-5.3-0.5-1.0-0.7 0.4-2.6-8.0-2.2-0.9-0.2-0.5-0.6-3.4-4.4 Σημαντική κάμψη της συμμετοχής του κλάδου στο ΑΕΠ Αντίστοιχη πτώση σε Ισπανία και Κύπρο Το 2013 το μερίδιο του κλάδου βρίσκεται πλέον σε χαμηλότερο σημείο έναντι άλλων χωρών Ελλάδα 1,6 6,0-4.4-4.7 0 5 10 15 % Πηγή: Eurostat 2008 2013 15

Συμμετοχή κατασκευών στην απασχόληση σε άλλες χώρες Συμμετοχή Κατασκευών στην Απασχόληση (%) Μεταβολή 2008-2013 2000-2013 Κύπρος Πορτογαλία Γαλλία Ιταλία ΕΕ-28 Γερμανία Ισπανία 7,0 6,8 6,9 6,7 7,8 6,6 7,6 6,5 5,8 5,9 5,9 10,5 10,4 11,9-3.5-3.6-0.2-1.2-1.2 0.1-6.0-1.7-5.2 0.9-0.3-0.6-1.5-5.5 Η μείωση της απασχόλησης στην Ελλάδα είναι εντονότερη σε σύγκριση με άλλες χώρες, μεταξύ 2008 και 2013 (-59,1%) Σε πολύ χαμηλό επίπεδο το μερίδιο στη συνολική απασχόληση Ελλάδα 4,7 8,7-4.1-2.7 0 5 10 15 % 2008 2013 Πηγή: Eurostat 16

Επενδύσεις σε κατασκευές στην Ελλάδα Σημαντικό τμήμα των συνολικών επενδύσεων της οικονομίας αφορά επενδύσεις σε κατασκευές (60% το 2000-2008, αλλά υποχωρεί μετά το 2009). Στα 2,2 δισεκ. οι επενδύσεις σε νέες κατοικίες το 2014, από 24,6 δισεκ. το 2007 Οι επενδύσεις σε νέες κατοικίες αντιστοιχούν στο 24% των συνολικών επενδύσεων την περίοδο 2009-2014, έναντι περίπου 40% την περίοδο 2000-2008 Η μεγαλύτερη κάμψη σε επενδύσεις κατοικιών στην Ελλάδα μεταξύ άλλων κρατών 35 δισεκ. 2010 Επενδύσεις κατασκευών - κατοικιών 40% Σωρευτική μεταβολή επενδύσεων σε κατοικίες 2008-2014 30 8,5 20% 20% 25 20 10,6 12,0 9,9 11,7 11,2 7,7 8,2 10,0 10,5 0% -20% -18% 15 10 5 0 8,7 24,6 7,7 20,3 21,6 17,4 18,9 18,8 5,7 15,9 14,5 14,8 15,2 5,5 11,2 9,6 5,9 6,4 4,6 2,2 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014-40% -60% -80% -100% -30% -49% -57% -73% -88% Επενδύσεις σε Κατοικίες Επενδύσεις σε άλλες κατασκευές Πηγή: ΕΛ.ΣΤΑΤ. 17

Οι επενδύσεις σε νέες κατοικίες επηρεάζουν σημαντικά τους ρυθμούς μεγέθυνσης της οικονομίας Σημαντική η επίδραση των επενδύσεων σε νέες κατοικίες, στη διαμόρφωση του ΑΕΠ. Η πτώση των επενδύσεων επέδρασε αρνητικά στους ρυθμούς μεταβολής του ΑΕΠ. Θετική ενίσχυση στο ρυθμό αύξησης του ΑΕΠ τα περισσότερα έτη μεταξύ 2000-2007, ενώ έχει μετεξελιχθεί σε αρνητική συνιστώσα μετά το 2008 Την περίοδο 2008-2013 η μείωση των επενδύσεων σε κατοικίες στερούσε από το ΑΕΠ περίπου 1,4 ποσοστιαίες μονάδες κατά μέσο όρο % μεταβολή Συμβολή των επενδύσεων σε κατοικίες στο ΑΕΠ 8% 6% 4% 2% 0% -2% -4% -6% -8% -10% 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 Επενδύσεις σε κατοικίες Λοιπές κατασκευαστικές επενδύσεις ΑΕΠ Πηγή: ΕΛ.ΣΤΑΤ. 18

Σημαντική κάμψη στους δείκτες παραγωγής στις Κατασκευές αλλά και στους βιομηχανικούς κλάδους του τομέα 2008Q1 2008Q3 2009Q1 2009Q3 2010Q1 2010Q3 2011Q1 2011Q3 2012Q1 2012Q3 2013Q1 2013Q3 2014Q1 2014Q3 2008Q1 2008Q3 2009Q1 2009Q3 2010Q1 2010Q3 2011Q1 2011Q3 2012Q1 2012Q3 2013Q1 2013Q3 2014Q1 2014Q3 250 200 150 100 50 0 Κατασκευές Βελτίωση στον δείκτη για τα έργα Πολιτικού Μηχανικού το 2014, συνεχίζεται η κάμψη στις κατασκευές Υποχώρηση στην παραγωγή μη μεταλλικών προϊόντων (τσιμέντο, οικοδομικά υλικά), συγκράτηση στα μεταλλικά προϊόντα Συνεχή κάμψη στις αρχιτεκτονικές και μελετητικές υπηρεσίες Κλάδος Κατασκευών 41- Κατασκευές κτηρίων 42 - Έργα πολιτικού μηχανικού Βιομηχανία κλάδου Κατασκευών και Εξόρυξη 180 Δείκτης Κύκλου Εργασιών Αρχιτεκτονικών Υπηρεσιών 140 130 120 110 100 90 80 70 60 160 140 120 100 80 60 40 20 0 Πηγή: Eurostat, 2010=100 19

20 Παράγοντες που διαμορφώνουν το περιβάλλον των Κατασκευών

Παράγοντες που διαμορφώνουν το περιβάλλον των Κατασκευών Οικονομικοί παράγοντες Προοπτικές οικονομίας (Ρυθμοί μεγέθυνσης, επενδύσεις, οικονομικό κλίμα, απασχόληση, διαθέσιμο εισόδημα, καταναλωτική εμπιστοσύνη) Χρηματοδοτικοί πόροι (Πρόγραμμα Δημοσίων Επενδύσεων, στεγαστική πίστη, επιτόκια) Απόδοση επένδυσης σε ακίνητα (Τιμές ακινήτων, φορολογία ακινήτων) Άλλοι παράγοντες (Φοροαπαλλαγές Κίνητρα, εξωτερική ζήτηση) Θεσμικοί παράγοντες Γραφειοκρατικά εμπόδια Έκδοση αδειών Χωροταξικός και πολεοδομικός σχεδιασμός Κτηματολόγιο Διαδικασίες στα δημόσια έργα Διαρθρωτικοί παράγοντες Παραγωγική δομή Εργατικό δυναμικό Κτηριακό απόθεμα 21

Επιδείνωση των μακροοικονομικών δεδομένων % μεταβολή ΑΕΠ και Επενδύσεων 30% 20% 10% 0% -10% -20% Υποχώρηση του ΑΕΠ (κατά ¼) και του διαθέσιμου εισοδήματος Κλιμάκωση της ανεργίας -30% 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 ΑΕΠ Επενδύσεις % εργατικού δυναμικού 30,0 25,0 20,0 15,0 10,0 5,0 0,0 Ποσοστό Ανεργίας 27,5 11,9 10% 8% 6% 4% 2% 0% -2% -4% -6% -8% -10% -12% 6% 6% Μεταβολή Διαθέσιμου εισοδήματος 8% 7% 7% 5% 4% 3% -2% -7% -6% -9% -10% -5% Ευρωζώνη Ελλάδα Πηγή: Eurostat, ΕΛ.ΣΤΑΤ. 22

Επιδείνωση καταναλωτικής εμπιστοσύνης Ασθενής πρόθεση αγοράς νέας κατοικίας Ιαν-08 Απρ-08 Ιουλ-08 Οκτ-08 Ιαν-09 Απρ-09 Ιουλ-09 Οκτ-09 Ιαν-10 Απρ-10 Ιουλ-10 Οκτ-10 Ιαν-11 Απρ-11 Ιουλ-11 Οκτ-11 Ιαν-12 Απρ-12 Ιουλ-12 Οκτ-12 Ιαν-13 Απρ-13 Ιουλ-13 Οκτ-13 Ιαν-14 Απρ-14 Ιουλ-14 Οκτ-14 Ιαν-08 Ιουλ-08 Ιαν-09 Ιουλ-09 Ιαν-10 Ιουλ-10 Ιαν-11 Ιουλ-11 Ιαν-12 Ιουλ-12 Ιαν-13 Ιουλ-13 Ιαν-14 Ιουλ-14 Ιαν-08 Ιουλ-08 Ιαν-09 Ιουλ-09 Ιαν-10 Ιουλ-10 Ιαν-11 Ιουλ-11 Ιαν-12 Ιουλ-12 Ιαν-13 Ιουλ-13 Ιαν-14 Ιουλ-14 110 105 100 95 90 85 80 75 70 65 60 Οικονομικό Κλίμα ΕΕ Ελλάδα 0-10 -20-30 -40-50 -60-70 -80-90 Καταναλωτική Εμπιστοσύνη ΕΕ Ελλάδα Η πρόθεση των καταναλωτών για αγορά ή κατασκευή νέας κατοικίας είναι εξαιρετικά αρνητική στην Ελλάδα. Παρόμοια αρνητική εικόνα καταγράφεται σε Ισπανία, Πορτογαλία και Ιταλία Έντονη συσχέτιση πρόθεσης αγοράς κατοικίας με το κλίμα για την οικονομία Πιθανότητα αγοράς ή κτίσιμο νέας κατοικίας το επόμενο % πληθυσμού 5,0% 4,0% Απρ-09 264.703 12μηνο % πληθυσμού Πιθανοί Αγοραστές 300.000 250.000 Προσδοκίες για την οικονομία πρόθεση αγοράς κατοικίας 3,0% 107.832 2,0% 87.073 200.000 150.000 100.000 1,0% 2.810 27.543 50.000 8.910 0,0% - Πηγή: DG ECFIN, ΙΟΒΕ 23

Υποχώρηση της χρηματοδότησης για κατασκευές (Δημόσιες και Ιδιωτικές) Ιαν-02 Νοε-02 Σεπ-03 Ιουλ-04 Μαϊ-05 Μαρ-06 Ιαν-07 Νοε-07 Σεπ-08 Ιουλ-09 Μαϊ-10 Μαρ-11 Ιαν-12 Νοε-12 Σεπ-13 Ιουλ-14 Ιαν-02 Ιαν-03 Ιαν-04 Ιαν-05 Ιαν-06 Ιαν-07 Ιαν-08 Ιαν-09 Ιαν-10 Ιαν-11 Ιαν-12 Ιαν-13 Ιαν-14 δισεκ. 12,0 10,0 8,0 6,0 4,0 2,0 ΠΔΕ 5,1% 4,9% 9,5 9,6 9,6 8,8 8,4 8,2 8,5 7,5 4,1% 4,1% 6,6 6,7 6,8 3,9% 3,9% 3,9% 3,8% 6,1 3,7% 3,7% 3,2% 3,2% % ΑΕΠ 5,5% 5,0% 4,5% 4,0% 3,5% 3,0% 2,5% Υποχώρηση του ΠΔΕ την περίοδο 2009-2012, με σχετική βελτίωση το 2013-2014 90.000 80.000 70.000 60.000 50.000 40.000 30.000 20.000 10.000 0 - εκ. ευρώ 100.000 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013* 2014** ΠΔΕ % ως προς ΑΕΠ Υπόλοιπο στεγαστικών δανείων, τέλος περιόδου Στεγαστικά % μεταβολή % μεταβολή 40% 35% 30% 25% 20% 15% 10% 5% 0% -5% -10% % 6,0 5,0 4,0 3,0 2,0 1,0 0,0-1,0-2,0-3,0 Πραγματικά επιτόκια Ελλάδα ΕΖ 2,0% Σημαντική κάμψη της πιστωτικής επέκτασης στα στεγαστικά μετά το 2007 Αύξηση του πραγματικού κόστους δανεισμού Κάτω από τον μέσο όρο της ΕΕ (44,5%) το ποσοστό των στεγαστικών δανείων ως ποσοστό του ΑΕΠ στην Ελλάδα (38,9%) Πηγή: Κρατικοί Προϋπολογισμοί, Τράπεζα της Ελλάδος 24

Σημαντική κάμψη σε νέες άδειες μετά το 2008 υποχώρηση των τιμών κατοικιών 120 Μέγιστη τιμή οικοδομικής δραστηριότητας το 2005 με άδειες για 102,2 εκ. μ3, (195 χιλ. νέες κατοικίες) Το 2014 στα 10,9 εκ. μ3 οι νέες άδειες, 9,6 χιλ. νέες κατοικίες Οι τιμές υποχωρούν συνεχώς από τα τέλη του 2008 (-36%), επηρεάζοντας την περιουσιακή κατάσταση των ιδιοκτητών Στην Ελλάδα η ισχυρότερη κάμψη των τιμών την τελευταία 5ετία διεθνώς Σταδιακή επιβράδυνση της πτώσης των τιμών μετά τα μέσα του 2013 εκ. μ3 Οικοδομική δραστηριότητα (Άδειες σε όγκο και αριθμό) 80,0 Δείκτες τιμών διαμερισμάτων Ετήσια Ποσοστιαία μεταβολή 10% 100 80 60 70,0 60,0 50,0 40,0 5% 0% -5% 40 20 0 30,0 20,0 10,0-2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 Νέες Οικοδομές και Προσθήκες Οικοδομών (σε όγκο, μ3) Άδειες (αριθμός) - δεξιός άξονας -10% -15% I II III IV I II III IV I II III IV I II III IV I II ΙII IV I II ΙII IV I II ΙII IV I II ΙII 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 Δείκτης Τιμών Διαμερισμάτων Δείκτης νέων διαμερισμάτων (<5 ετών) Δείκτης παλαιών διαμερισμάτων (> 5 ετών) Πηγή: ΕΛ.ΣΤΑΤ., Eurostat, Τράπεζα της Ελλάδος 25

Υψηλή φορολογική επιβάρυνση ακινήτων ΗΒ Γαλλία Βέλγιο Ιταλία Δανία Ισπανία Ελλάδα Πορτογαλία Ιρλανδία Λουξεμβούργο Πολωνία Φινλανδία Ουγγαρία Ολλανδία Σουηδία Μάλτα Λετονία Γερμανία Ρουμανία Κύπρος Σλοβακία Σλοβενία Βουλγαρία Αυστρία Τσεχία Λιθουανία Εσθονία Κροατία Έσοδα από φόρους στα ακίνητα (ως % του ΑΕΠ) -2012 4,1 3,6 3,4 2,6 2,6 2,2 2,1 1,4 1,4 1,3 1,3 1,2 1,2 1,2 1,0 1,0 0,9 0,9 0,8 0,8 0,7 0,6 0,6 0,6 0,5 0,5 0,3 0,3 Μέσος όρος ΕΕ: 1.4% 0 1 2 3 4 5 % ΗΒ Γαλλία Ελλάδα - 2014 Δανία Ιταλία Ελλάδα - 2012 Βέλγιο Πολωνία Ισπανία Ιρλανδία Λετονία Σουηδία Πορτογαλία Ολλανδία Φινλανδία Ρουμανία Σλοβενία Κύπρος Γερμανία Σλοβακία Ουγγαρία Εσθονία Βουλγαρία Λιθουανία Τσεχία Αυστρία Λουξεμβούργο Κροατία Μάλτα Έσοδα από φόρους Περιουσίας (ως % του ΑΕΠ) -2012 3,4 2,4 2,2 2,1 1,6 1,4 1,3 1,2 1,2 0,9 0,8 0,8 0,7 0,7 0,7 0,6 0,5 0,5 0,5 0,4 0,4 0,3 0,3 0,3 0,2 0,2 0,1 0,0 Μέσος όρος ΕΕ: 0.8% 0,0 0 1 2 3 4 Πηγή: DG Taxation and Customs Union and Eurostat Η επιβάρυνση από φόρους περιουσίας και μεταβίβασης ακινήτων στην Ελλάδα είναι από τις υψηλότερες στην ΕΕ % Βέλγιο Γαλλία Λουξεμβούργο Μάλτα Ισπανία Ιταλία Ουγγαρία ΗΒ Πορτογαλία Ελλάδα Φινλανδία Ολλανδία Ιρλανδία Δανία Γερμανία Αυστρία Κροατία Βουλγαρία Σλοβακία Κύπρος Σουηδία Τσεχία Λιθουανία Ρουμανία Σλοβενία Λετονία Πολωνία Εσθονία Έσοδα από άλλους Φόρους (ως % του ΑΕΠ) -2012 2,1 1,2 1,2 1,0 1,0 1,0 0,8 0,8 0,7 0,7 0,6 0,5 0,5 0,5 0,5 0,3 0,3 0,3 0,2 0,2 0,2 0,2 0,2 0,1 0,1 0,1 0,0 Μέσος όρος ΕΕ: 0.5% 0,0 0 1 2 3 % 26

Οι εξαγωγές αντιστάθμισαν εν μέρει τη μειωμένη εγχώρια δραστηριότητα εκ. εκ. Η κάμψη στην εγχώρια δραστηριότητα των συγγενών βιομηχανιών με τις Κατασκευές οδήγησε πολλές επιχειρήσεις να στραφούν στις εξαγωγές Στα δομικά προϊόντα και στα προϊόντα ορυχείων σημειώνεται άνοδος στις εξαγωγές μετά το 2011 Ισχυρή αντίδραση των εξαγωγών κατασκευαστικών υπηρεσιών το 2011, σε αντιστάθμισμα της εγχώριας υποτονικής ζήτησης 4.500 Εξαγωγές προϊόντων 1.000 Κατασκευαστική δραστηριότητα στο εξωτερικό 921 4.000 3.500 3.000 2.500 2.000 1.500 1.000 500 128 125 349 311 1.529 1.580 129 339 1.982 138 423 2.145 158 446 2.842 169 211 488 551 3.324 3.369 161 508 2.208 211 476 2.692 238 414 3.631 256 507 3.300 270 546 3.014 900 800 700 600 500 400 300 200 100 253 235 193 173 174 232 241 265 264 280 534 530 514 0 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 0 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 Μεταλλικά Προϊόντα Δομικά Προϊόντα Προϊόντα Ορυχείων Πηγή: Eurostat 27

εκ. ευρώ Εισροές κεφαλαίων από το εξωτερικό για την αγορά ακινήτων 120 100 80 60 40 20 0-20 -40-60 -80 Καθαρή εισροή κεφαλαίων από το εξωτερικό για την αγορά ακινήτων στην Ελλάδα 48 55,4 66,5-58,2-24,4 Οφέλη ανά χώρα «Χρυσής Βίζας -35,4 41,8 13,2 57,6 100,3 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 (8μηνο) Ελλάδα Πορτογαλία Ισπανία Μάλτα Κύπρος Πρόσβαση σε ζώνη Σένγκεν x Άδεια εργασίας x x x x Δυνατότητα υπηκοότητας x x Δυνατότητα μίσθωσης σε τρίτο x Το πρόγραμμα της «χρυσής βίζας» για προσέλκυση επενδυτών με την παραχώρηση 5ετούς άδειας παραμονής κινείται προς τη σωστή κατεύθυνση. 436 άδειες, με συνολικό όφελος 67 εκ. ευρώ (μέχρι Οκτώβριο 2014) 317 χιλ. η μέση επένδυση Ωστόσο, δεν έχει προωθηθεί κατάλληλα, ενώ η διαδικασία παραμένει αρκετά δαιδαλώδης για τους ξένους επενδυτές σύμφωνα με αναφορές Στην Πορτογαλία ανάλογο μέτρο έχει οδηγήσει σε επενδύσεις 700 εκ. Αγορά μέσω νομικού προσώπου x Πηγή: Enterprise Greece, Τράπεζα της Ελλάδος 28

Ιδιοκατοικούμενες Ενοικιαζόμενες Άλλες για ενοικίαση για πώληση εξοχικές δευτερεύουσες για άλλο λόγο 163.759 318.372 605.693 1.002.902 1.049.931 806.977 986.843 1.437.424 Δυνητικές ευκαιρίες από το υπάρχον Κτηριακό Απόθεμα 6,4 εκ. κατοικίες μέχρι το 2011 Το 55,4% του κτηριακού αποθέματος έχει ηλικία άνω των 34 ετών (ανέγερση πριν το 1980) Την περίοδο 2001-2011 κτίστηκαν περίπου 1 εκ. κατοικίες 3.500.000 3.000.000 2.500.000 2.000.000 1.500.000 1.000.000 500.000 0 Οι νέες κατοικίες μετά το 1990 εκτιμάται ότι δεν αντικατέστησαν παλαιές κατοικίες αλλά οδήγησαν σε επέκταση του αστικού ιστού Σημαντικές προοπτικές στο παλαιό απόθεμα. 3.017.542 894.043 Κτηριακό Απόθεμα 210.503 453.901 88.996 729.964 621.881 355.071 αριθμός κατοικιών Κτηριακό Απόθεμα - Απογραφή 2011 1.600.000 1.400.000 1.200.000 1.000.000 800.000 600.000 400.000 200.000 0 2,6% Πριν από το 1919 5,0% 9,5% 15,7% 22,6% 16,5% 1919-1945 1946-1960 1961-1970 1971-1980 1981-1990 Κανονικές κατοικίες κατά περίοδο κατασκευής 12,7% 1991-2000 Ποσοστό Στο 73,2% η ιδιοκατοίκηση το 2011 Αμετάβλητη σε σχέση με το 2001. μερίδιο στο σύνολο 15,5% 2001 και μετά Περίπου 88 χιλ. κατοικίες ήταν κενές προς πώληση στην απογραφή του 2011. 25,0% 20,0% 15,0% 10,0% 5,0% 0,0% 64,7% (4,12 εκ.) 35,3% (2,25 εκ.) Κατοικούμενες Κενές Πηγή: ΕΛ.ΣΤΑΤ. 29

Θεσμικοί παράγοντες Γραφειοκρατικά εμπόδια Πλήθος διαδικασιών για την ανέγερση κτηρίων Χαμηλός «δείκτης προστασίας» των ακινήτων (δεν θωρακίζεται η ιδιωτική περιουσία) Υψηλό κόστος συναλλαγών στην αγοραπωλησία ακινήτων Χωροταξικός & πολεοδομικός σχεδιασμός Μη εναρμόνιση Γενικού χωροταξικού πλαισίου και κλαδικών χωροταξικών σχεδίων με τα περιφερειακά χωροταξικά σχέδια Πολυνομία και πολυπλοκότητα νομοθετικού και κανονιστικού πλαισίου. Ύπαρξη πολλαπλών, συχνά επικαλυπτόμενων επιπέδων σχεδιασμού και μη αναγκαίων περιορισμών οι οποίοι αποθαρρύνουν την επιχειρηματικότητα. Χρονοβόρες και αναποτελεσματικές διαδικασίες κατάρτισης, έγκρισης και αναθεώρησης χωροταξικών και πολεοδομικών σχεδίων. Περιορισμένη καταγραφή και κατηγοριοποίηση των περιοχών δόμησης Ελλιπής ανανέωση ορισμού των περιοχών δόμησης βάσει των τεχνολογικών εξελίξεων αλλά και των μεταβαλλόμενων αναγκών για προστασία του φυσικού περιβάλλοντος, Έλλειψη κατάλληλων πολεοδομικών ρυθμίσεων που να καθορίζουν με σαφήνεια τις περιοχές επιτρεπόμενης δόμησης και τους όρους δόμησης 30

Θεσμικοί παράγοντες Δημόσια Έργα Συρρίκνωση προγράμματος δημοσίων επενδύσεων (ΠΔΕ), λόγω της δημοσιονομικής προσαρμογής Σύστημα δημοπράτησης και ανάθεσης έργων Μηχανισμός επίβλεψης στα δημόσια έργα (Κόστος, τεχνική αρτιότητα) Εστίαση των δημοπρατούμενων έργων στο κόστος κατασκευής και όχι στο κόστος συντήρησης και διαχείρισης Στασιμότητα στα δημόσια έργα: Απειλή για τη βιωσιμότητα των επιχειρήσεων. Διατήρηση ακριβού πάγιου εξοπλισμού Η τεχνογνωσία των συνεργείων των τεχνικών εταιρειών σταδιακά εξαφανίζεται, με σημαντικές δυσκολίες σε περίπτωση επανεκκίνησης ορισμένων έργων Καθυστερήσεις πληρωμών έλλειψη ρευστότητας Δυσκολία χρηματοδότησης Σημαντικές καθυστερήσεις σε μεγάλα έργα 31

Θεσμικοί παράγοντες Δημόσιος χώρος Ελλιπής αξιοποίηση δημόσιου αστικού χώρου Μελέτη της ΤτΕ κατατάσσει την ποιότητα του δομημένου περιβάλλοντος ως σημαντικότατο παράγοντα διαμόρφωσης της αξίας ενός ακινήτου, πέρα από την τιμή του Άλλα προβλήματα Άκαμπτο σύστημα αντικειμενικών αξιών Το ιδιοκτησιακό σύστημα σε κοινής ιδιοκτησίας κτίρια δυσχεραίνει τις επενδύσεις στα ακίνητα Καθυστερήσεις στο περιουσιολόγιο Εποπτεία της αγοράς στα προϊόντα 32

Προτάσεις πολιτικής 33

Σημαντική η δυνητική συνεισφορά των Κατασκευών στην ανάκαμψη της ελληνικής οικονομίας Πολλαπλασιαστικό αποτέλεσμα από την αύξηση της κατασκευαστικής δραστηριότητας Ευρεία αλυσίδα αξίας Προϋπόθεση για την ανάπτυξη άλλων κλάδων (Τουρισμός, Logistics, Βιομηχανία κ.ά.) Μικρή εξάρτηση από εισαγωγές Σημαντική δυνατότητα εξαγωγών Κατασκευαστικών Υπηρεσιών και προϊόντων Συνεισφορά στην επίτευξη των στόχων ενεργειακής εξοικονόμησης (ο κτηριακός τομέας ευθύνεται για το 65% της κατανάλωσης ενέργειας) Υψηλή ένταση εργασίας (Μεγάλο εύρος ειδικοτήτων και επαγγελμάτων όλες οι βαθμίδες εκπαίδευσης) Παρουσία στην περιφέρεια με δημιουργία εισοδημάτων και θέσεων εργασίας Μακροοικονομικές επιδράσεις Σύνδεση με χρηματοπιστωτικό σύστημα (εγγυήσεις) Αποτέλεσμα πλούτου 34

Προσαρμογή του κλάδου στις νέες ανάγκες Βελτίωση της παραγωγικότητας (κόστος, χρόνος αποπεράτωσης, ποιότητα, καινοτομία) Συμμετοχή στον εξαγωγικό προσανατολισμό (προσφορά στραμμένη και στην εξωτερική ζήτηση) Συμμετοχή στη μείωση των εκπομπών ρύπων Κατασκευή κατοικιών / κτισμάτων με μειωμένες ενεργειακές ανάγκες Κατασκευή υλικών με ενεργειακά συμφέρον τρόπο Παροχή ευκαιριών στο ανενεργό ανθρώπινο δυναμικό ώστε να συμμετάσχει και να ενισχύσει την ανάκαμψη του τομέα 35

Άξονες Προτάσεων Νομοθετικό & Φορολογικό πλαίσιο I. Εκλογίκευση και σταθεροποίηση του φορολογικού πλαισίου II. Κωδικοποίηση, απλοποίηση και σταθεροποίηση της νομοθεσίας για τα ακίνητα Ποιότητα στις Κατασκευές III. IV. Προώθηση οργανωμένης δόμησης Αναβάθμιση δημόσιου χώρου και παρεμβάσεις στις διαδικασίες των δημοσίων έργων V. Αναβάθμιση του κτηριακού αποθέματος VI. VII. VIII. Ενίσχυση εξωτερικής ζήτησης ακινήτων Ενίσχυση του ανθρώπινου δυναμικού Βελτιώσεις ρυθμιστικού πλαισίου για την ποιότητα των υλικών και της εφαρμογής τους 36

Ίδρυμα Οικονομικών και Βιομηχανικών Ερευνών www.iobe.gr