Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΗΣ ΡΟ ΟΥ ΙΑΧΡΟΝΙΚΗ ΕΞΕΛΙΞΗ ΚΑΙ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ ΜΙΑΣ ΖΩΣΑΣ ΜΕΣΑΙΩΝΙΚΗΣ ΠΟΛΗΣ Από το Γιώργο Κακούλη, αρχιτέκτονα, Αντιδήµαρχο Μεσαιωνικής Πόλης και Μνηµείων 1 2 3 4 Αξιότιμοι κύριοι, Είναι χαρά και τιμή για μένα να βρίσκομαι σήμερα μαζί σας. Η οργάνωση της σημερινής ημερίδας καταδεικνύει τη διάθεση της τοπικής κοινωνίας και των αρχών της να εμβαθύνουν σε ζητήματα διατήρησης και να χαράξουν πορεία σε σχέση με τη θέση της Κέρκυρας στο διεθνές στερέωμα των Πόλεων Παγκόσμιας Κληρονομιάς. Η ένταξη στον κατάλογο των μνημείων της UNESCO είναι πλεονέκτημα ή πρόβλημα; Ευκαιρία ή αδυναμία; Η εμπειρία της Ρόδου, από το 1988 που εντάχθηκε στον κατάλογο και μέχρι σήμερα μπορεί ίσως να βοηθήσει ώστε να εξαχθούν κάποια συμπεράσματα. Επιτρέψτε μου λοιπόν να σας ξεναγήσω με συντομία στην Παλιά Πόλη της Ρόδου. Μια πόλη με εξαιρετική ιστορία και έντονη αλληλεπίθεση των αρχιτεκτονημάτων κάθε ιστορικής περιόδου. Η μακραίωνη ιστορία της είναι φανερή και σήμερα: Στα απομεινάρια της Ελληνιστικής πόλης, του 408π.Χ. όταν ο Δωριέας, ο γιός του Ολυμπιονίκη Διαγόρα την έχτισε ως συνοικισμό των τριών πόλεωνκρατών, της Λίνδου, της Καμείρου και της Ιαλυσού, με πρωτοπόρο για την εποχή του Ιπποδάμειο πολεοδομικό σχεδιασμό. Η πόλη αυτή φιλοξένησε τον περίφημο Κολοσσό Στα ίχνη της κυριαρχίας της Ανατολικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας με πολλές και ευμεγέθεις παλαιοχριστιανικές βασιλικές, τείχη (όπως το πρωτοβυζαντινό «Κάστρο», στη βάση του οποίου χτίστηκαν αργότερα το παλάτι του Μεγάλου Μαγίστρου και ο Πύργος του Ρολογιού), βυζαντινούς ναούς, πολλοί από τους οποίους αργότερα μετατράπηκαν σε τεμένη.
5 6 7 8 9 10 Στα ανεξίτηλα σημάδια που άφησε πίσω του το Τάγμα των Ιωαννιτών Ιπποτών, από το 1309, τόσο στην πόλη, με τις οχυρώσεις και την πρώιμη γοτθική αρχιτεκτονική όσο και στην ύπαιθρο, με τα κάστρα στα παράλια του νησιού. Στις ευδιάκριτες επιρροές της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας από το 1522 και μετά όπως οι κατοικίες και κυρίως τα εφτά τεμένη της Παλιάς Πόλης αλλά και η μετατροπή όλων σχεδόν των εκκλησιών σε χώρους λατρείας του Ισλάμ. Στις σημαντικές παρεμβάσεις του φασιστικού καθεστώτος της Ιταλοκρατίας από το 1912 μέχρι το 1947 με πληθώρα στοχευμένων επεμβάσεων στη Μεσαιωνική Πόλη και το ιστορικό κέντρο, όπως η ανακατασκευή του καθολικού των Ιπποτών του Αγίου Ιωάννου, σε νέα θέση, η απομάκρυνση χαρακτηριστικών οθωμανικής αρχιτεκτονικής από το Κολλάκιο με σκοπό την ανάδειξη του μεσαιωνικού παρελθόντος και ο συγκροτημένος πολεοδομικός σχεδιασμός που χαρακτηρίζει ακόμα και σήμερα ολόκληρο το νησί. Η Παλιά πόλη της Ρόδου έχει έκταση εντός των τειχών 41 περίπου εκτάρια (409.511 τμ) ενώ μαζί με τις οχυρώσεις και την τάφρο η επιφάνειά της φθάνει τα 58 περίπου εκτάρια (574.611 τμ). Η έκταση κηρυγμένου αρχαιολογικού χώρου σύμφωνα με το πλαίσιο του 2009 είναι περίπου 89 εκτάρια (886.098 τμ). Η Παλιά πόλη μαζί με τις οχυρώσεις καταλαμβάνει το 6,8% ως ποσοστό έκτασης σε σχέση με τη νέα πόλη. Φιλοξενεί λίγο περισσότερους από 2000 μόνιμους κατοίκους. Όπως γίνεται εύκολα αντιληπτό η προστασία και η διαχείριση της Παλιάς Πόλης της Ρόδου ως μνημείο αλλά και ως ζώσας πόλης είναι δράση πολυδιάστατη. Και φυσικά απαιτεί τη στοχευμένη και επίμονη προσπάθεια όλων των εμπλεκόμενων φορέων. Στο σημείο αυτό θεωρώ σκόπιμη μια σύντομη αναφορά στο διοικητικό σχήμα που χειρίζεται την πόλη- μνημείο στη Ρόδο. Το 1984 ιδρύθηκε το «Γραφείο Μεσαιωνικής Πόλης» στα πλαίσια της εικοσαετούς Προγραμματικής Σύμβασης μεταξύ του Υπουργείου Πολιτισμού, του ΤΑΠΑ και του Δήμου Ροδίων, για διοικητικούς κυρίως λόγους.
11 12 13 14 15 16 17 18 Το έργο που επιτελέστηκε από το Γραφείο αυτό έως το 2004, αποτέλεσε την αρχή της αναστροφής του κλίματος παρακμής και υποβάθμισης που κυριαρχούσε μέχρι τότε στην Παλιά Πόλη. Η παρουσία των αρμόδιων φορέων στην αποκατάσταση των ακινήτων του Δημοσίου και στη διαμόρφωση των πλατειών και των κοινόχρηστων χώρων ήταν έντονη. Αποκαταστάθηκαν κατοικίες, λειτούργησαν σε αποκατεστημένα κτίρια βρεφονηπιακός σταθμός, δημοτικό ιατρείο, Κ.Α.Π.Η. (Κέντρο Ανοιχτής Προστασίας Ηλικιωμένων) και Κ.Ε.Π. (Κέντρο Εξυπηρέτησης Πολιτών). Σημαντική βελτίωση στην ποιότητα ζωής πρόσφερε η εγκατάσταση των υπογείων δικτύων των κοινωφελών οργανισμών στο 45% των οδών της πόλης. Λειτούργησαν εκπαιδευτικά προγράμματα για παιδιά δημοτικού και γυμνασίου καθώς και μαθητικές συνεργασίες με άλλες πόλεις Παγκόσμιας Κληρονομιάς. Ρυθμίστηκε η κυκλοφορία τροχοφόρων οχημάτων εντός των τειχών και παρά τις όποιες αρχικές αντιδράσεις έγινε εν πολλοίς αποδεκτή. Οργανώθηκαν ποικίλου ενδιαφέροντος δράσεις για να έρθει ο πολίτης σε επαφή με το μνημείο. Κατά τη διάρκεια του 7ου Διεθνούς Συμποσίου του Οργανισμού Πόλεων Παγκόσμιας Κληρονομιάς που οργανώθηκε στη Ρόδο το 2003, αλλά και καθόλη τη διάρκεια της προεδρίας του Οργανισμού από τον τότε δήμαρχο Ρόδου κ. Γιαννόπουλο, αλλά και από τους δημάρχους που τον διαδέχθηκαν, τονίστηκε κατ επανάληψη η αναγκαιότητα ανανέωσης και επαναπροσδιορισμού της συνεργασίας του Υπουργείου Πολιτισμού με το Δήμο Ρόδου και άλλους εμπλεκόμενους φορείς, σύμφωνα και με τη διεθνή πρακτική. Δυστυχώς οι προσπάθειες μέχρι σήμερα δεν ευοδώθηκαν. Από το 2004 μέχρι το 2011 ο Δήμος Ροδίων συνέχισε να εκπονεί μελέτες και έργα που αφορούσαν γενικά στη λειτουργία της πόλης, π.χ. σε δημόσιους ελεύθερους χώρους, όπως η παραλιακή ζώνη, οι πλατείες, η κυκλοφορία οχημάτων, οι επεμβάσεις στις όψεις και στους κοινόχρηστους χώρους. Το Υπουργείο Πολιτισμού συνέχισε με πέντε διαφορετικούς τοπικούς φορείς να εκπονεί μελέτες και έργα για μεμονομένα μνημεία της Μεσαιωνικής Πόλης (οχυρώσεις, τζαμιά, εκκλησίες). Ο συντονισμός μεταξύ όλων αυτών των φορέων εξαντλούνταν στις φιλικές σχέσεις που διατηρούν ακόμα μεταξύ τους οι εργαζόμενοι σε αυτές. Αποτέλεσμα της πολύπλοκης αυτής διοικητικής δομής αποτελεί η κατασπατάληση
του ανθρώπινου δυναμικού και πόρων, η οποία έχει αρνητικό αντίκτυπο και στη 19 μορφή της πόλης. Και σαν να μην έφταναν αυτά, με την οικονομική κρίση και τον «Καλλικράτη» ο Δήμος Ρόδου μεγάλωσε σε μέγεθος και σε αρμοδιότητες, συνενώθηκε με τους άλλους 9 δήμους και έγινε διαχειριστής ολόκληρου του νησιού. Η Διεύθυνση μετονομάστηκε σε Διεύθυνση Μεσαιωνικής Πόλης και Μνημείων και ανέλαβε στις αρμοδιότητες της πληθώρα ιστορικών κτισμάτων σε ολόκληρο το νησί. Δεν θα πρέπει να μείνει ασχολίαστο το γεγονός ότι παράλληλα απέμεινε με περίπου το 30% του προσωπικού που απασχολούσε μόνο για τη Μεσαιωνική Πόλη κατά τη διάρκεια της Προγραμματικής Σύμβασης. Το έργο που προαναφέρθηκε έχει πολλές παραμέτρους τις οποίες λόγω χρόνου δεν μπορώ να σας μεταφέρω από αυτό το βήμα. Ωστόσο εν συντομία θα 20 21 22 αναφερθώ σε δυο μελέτες που θεωρώ ότι θα σας ενδιαφέρουν. Το πρώτο αφορά στην επικαιροποίηση του Κανονισμού Επεμβάσεων στην Παλιά Πόλη και την έκδοση ενός φυλλαδίου οδηγιών προς τους κατοίκους και τους επιχειρηματίες που δραστηριοποιούνται εντός των τειχών, με τίτλο: «Βιώνοντας καθημερινά τη μοναδικότητα της Μεσαιωνικής Πόλης της Ρόδου. Οδηγίες για την προστασία και ανάδειξη του δημόσιου και ιδιωτικού χώρου». Το τεύχος αυτό περιλαμβάνει τις βασικές αρχές επεμβάσεων και ειδικότερα αναφέρεται στην αντιμετώπιση των όψεων και των κοινόχρηστων χώρων, δίνοντας οδηγίες και απαγορεύσεις για θέματα όπως: καρέκλα-τραπέζι, ομπρέλα, τιμοκατάλογος, εμπόρευμα-βιτρίνα, διαχωριστικά στοιχεία, επιγραφές, προθήκες, χρωματισμοί, σκίαστρα, εξωτερικός φωτισμός, κλιματιστικά, ηλιακοί θερμοσίφωνες και κεραίες. Ο κανονισμός εγκρίθηκε το 2007 από το Τοπικό Αρχαιολογικό Συμβούλιο και το Δημοτικό Συμβούλιο, ενώ νέα μελέτη που αντιμετωπίζει παθογένειες και περιλαμβάνει βελτιώσεις εκπονείται τώρα και θα υποβληθεί στο Υπουργείο Πολιτισμού εντός του 2016. Το δεύτερο αφορά στην Ειδική Πολεοδομική Μελέτη στην οποία εντάσσονται τόσο το σχέδιο όρων δόμησης και χρήσεων γης, όσο και οι διάφοροι κανονισμοί που έχουν συνταχθεί μέχρι σήμερα με τις απαραίτητες βελτιώσεις.
Ιδιαίτερο βάρος δίνει η μελέτη αυτή στη θωράκιση της ΜΠ από τους κινδύνους που την απειλούν: με την απομάκρυνση των μόνιμων κατοίκων, με την ανεξέλεγκτη (θεσμικά) μέχρι τώρα τουριστική διείσδυση, με τις αλλοιώσεις της φυσιογνωμίας της από αυθαίρετες κατασκευές και τον τρόπο έκθεσης των εμπορευμάτων, με τους θορύβους της νυκτερινής διασκέδασης και της κυκλοφορίας, με τις καταλήψεις κοινοχρήστων χώρων, κλπ. Η μελέτη αυτή έχει εγκριθεί σε πρώτη φάση από το Υπουργείο Πολιτισμού και έχει υποβληθεί στο Υπουργείο Περιβάλλοντος και Ενέργειας για τα περαιτέρω. 23 24 Τα τελευταία 30 χρόνια, πρώτα με την Προγραμματική και μετά με τις προσπάθειες όλων των επιμέρους φορέων που δραστηριοποιούνται στη Μεσαιωνική Πόλη, έχουν γίνει τεράστια βήματα από τη λήθη στην αναβίωση, από την αμφιβολία στη βεβαιότητα, από την απειλή της κατάρρευσης στην αναθάρρηση της αποκατάστασης. Η παρακαταθήκη είναι τεράστια. Και αναρωτιέται κανείς. Είναι αυτό αρκετό; Δικαιούμαστε να επαναπαυθούμε ή να συνεχίσουμε στο ίδιο μοντέλο δράσεων, με ευρωπαϊκές χρηματοδοτήσεις και έμφαση στις κτιριακές αποκαταστάσεις; Επιτρέψτε μου μια εκτίμηση Σήμερα η Παλιά Πόλη κινδυνεύει πολύ περισσότερο από όσο 30 χρόνια πριν. Τότε, η πόλη μπορεί να έπασχε δομικά αλλά η φυσιογνωμία της παρέμενε, στη χειρότερη περίπτωση, θαμμένη, κάτω από τα ερείπια. Οι Υπηρεσίες μας πολλές φορές την ανέσυραν και την αποκατέστησαν με προσοχή και συνέπεια στα πλαίσια των δράσεων τους. Όμως σήμερα, η φυσιογνωμία της κινδυνεύει όσο ποτέ, και δεν είναι απλά και μόνο πέτρες και ξύλα, στην αποκατάσταση των οποίων έχουμε δοκιμαστεί και θα μπορούσαμε να πούμε ότι εν πολλοίς έχουμε πετύχει. Δεν αναφέρομαι σε ζητήματα σύγχρονου αρχιτεκτονικού σχεδιασμού ή αυθεντικότητας, με τα οποία θα άξιζε να ασχοληθούμε περισσότερο και να καταθέσουμε περισσότερα στις νέες γενιές. Ο χαρακτηρισμός ως μνημείο Παγκόσμιας Κληρονομιάς της UNESCO εμπεριέχει τις έννοιες του συμβολισμού, της αυθεντικότητας, της ιστορικότητας, και κυρίως, της συμμετοχής της κοινωνίας σε όλα τα παραπάνω, ως πηγαία έκφραση
και όχι ως επιβολή κανόνων που στο τέλος της ημέρας, κανένας δεν σέβεται. Αναφέρομαι σε ένα ζωντανό οργανισμό, με κύτταρα όλους όσους δραστηριοποιούνται εντός της πόλης. Τους μόνιμους κατοίκους, τους επιχειρηματίες, τους επισκέπτες, τους χτίστες, τους εργολάβους, τους ξενοδόχους, τους μαθητές. Όλους. Ακόμα και όσους κατοίκους της νέας πόλης επιδιώκουν να μπαίνουν με το αυτοκίνητο ή το μηχανάκι τους πάνω στα πλακόστρωτα. 25 26 Η φυσιογνωμία της πόλης πληγώνεται ήδη, καθημερινά, από τη συμπεριφορά όλων όσων προανέφερα αλλά και από μας, όσων έχουμε την ευθύνη της διαχείρισης της. Πληγώνεται όταν ασυναίσθητα αντικαθιστούμε τα αυθεντικά δάπεδα, όταν χτίζουμε με ψεύτικους τρόπους, όταν αρκούμαστε σε στείρα εφαρμογή γενικών μορφολογικών κανόνων, όταν κατεβάζουμε τα ρολά για να καταστρέψουμε ή να κατεδαφίσουμε παρανόμως, όταν μετατρέπουμε τα παραδοσιακά καφενεία σε night clubs, όταν αναρτούμε φωτεινές επιγραφές πολλών τετραγωνικών αντί για μικρές ξύλινες, όταν κοντόφθαλμα βγάζουμε τραπεζοκαθίσματα στη μέση του δρόμου, όταν πετάμε τα λάδια ή τα ακάθαρτα στο δίκτυο ομβρίων, όταν παρκάρουμε ανεξέλεγκτα, όταν γενικά υιοθετούμε παραβατικές συμπεριφορές ακόμα και αν δουλεύουμε για το Δήμο ή το Υπουργείο Πολιτισμού Το γεγονός της ένταξης της Παλιάς Πόλης της Ρόδου στους καταλόγους της UNESCO ήταν κρίσιμο, αλλά όχι καθοριστικό. Ούτε χρήματα μπήκαν στα ταμεία, ούτε ιδιαίτερος έλεγχος υπήρξε για τις πρακτικές που ακολουθούνται στην αποκατάσταση του μνημείου και τη διαχείρισή του. Η χρηστή διαχείριση οφείλεται σε μεγάλο βαθμό στο έντονο ατομικό και συλλογικό ενδιαφέρον. Θεωρώ ότι η κήρυξη από την UNESCO συντέλεσε περισσότερο στην ευαισθητοποίηση του κόσμου όπως και αν αυτό εμπλέκεται με την Παλιά Πόλη. Ίσως συντέλεσε στοιχειωδώς σ τη συγκράτηση των μόνιμων κατοίκων, στην εκτίμηση της άυλης κληρονομιάς, την εκπαίδευση και τις έξυπνες δράσεις. Χρήσιμα όλα αυτά, αλλά όχι απαραιτήτως κρίσιμα Πιστεύω ότι η τεράστια χρηματοδότηση, όπως την είχαμε μέχρι τώρα, δεν πρόκειται να ξαναέρθει (και ίσως να μην χρειάζεται να ξαναέρθει, αν οι πόλεις μας
κινηθούν σωστά). Γιατί το μεγάλο στοίχημα πλέον είναι η διαχείριση, η αυτοχρηματοδότηση και η αειφορία. Όλα αυτά κοστίζουν αλλά όχι τόσο πολύ όσο οι αποκαταστάσεις, αλλά είναι συνάμα τόσο απαραίτητα, όσο αυτές. Συνοψίζοντας, η ένταξη στον κατάλογο των μνημείων της UNESCO είναι και πλεονέκτημα και ευκαιρία. Περισσότερο όμως και πάνω από όλα είναι πρόκληση. Πρόκληση για τους εμπλεκόμενους φορείς και κυρίως για το Υπουργείο Πολιτισμού και το Δήμο ώστε να συνεργαστούν με αποτελεσματικότητα και χωρίς προκαταλήψεις για το κοινό συμφέρον. Πρόκληση για τους πολίτες, τους μόνιμους κατοίκους και τους επιχειρηματίες, ώστε να συμβάλλουν θετικά με τη στάση τους στη διατήρηση της φυσιογνωμία της πόλης. Πρόκληση για όλους εμάς, ώστε να κρατήσουμε τις πόλεις μας στο ύψος που απαιτεί ο χαρακτηρισμός τους ως μνημεία Παγκόσμιας Πολιτιστικής Κληρονομιάς. Η UNESCO δεν μπορεί και δεν έχει το ρόλο να δώσει λύση σε κανένα από τα καθημερινά μας προβλήματα. Μπορεί όμως να αποτελέσει τον πρίσμα μέσα από το οποίο θα βλέπουμε όλοι μας την πόλη. Θα αποτελεί τη σαφή αναφορά, το συλλογικό στόχο, το βέλτιστο και ιδεατό. Ας συνεργαστούμε τώρα, βλέποντάς όλοι μέσα από το ίδιο αυτό πρίσμα, ώστε να 27 ξεπεράσουμε τις εγγενείς μας αδυναμίες οι οποίες, όπως μας δείχνει και η διεθνής πρακτική αλλά και η σύγχρονη ελληνική πραγματικότητα, οδηγούν τα μνημεία και τις πόλεις μας (και επομένως και εμάς τους ίδιους) σε ένα δρόμο χωρίς γυρισμό. Σας ευχαριστώ.