Πανηγύρια Πανηγύρι είναι κατά κύριο λόγο μια θρησκευτική γιορτή που τελείται σε έναν ναό με την ευκαιρία της τιμής και μνήμης του αγίου, στον οποίο είναι αφιερωμένος ο ναός συχνά στον περίβολο του ναού ή σε αδόμητο χώρο μπροστά του οι πιστοί συμμετέχουν σε ποικίλες διασκεδαστικές και εθιμικές εκδηλώσεις, όπως για παράδειγμα σε χορούς, τραγούδια ή κοινό φαγητό. Η εμποροπανήγυρη είναι μια υπαίθρια αγορά, που στήνεται με την ευκαιρία ενός πανηγυριού και όπου γίνονται αγοραπωλησίες προϊόντων ή ζώων. Οι εμποροπανηγύρεις είναι συνήθως μη μόνιμες αγορές και διαφέρουν από τις αγορές των πόλεων που γίνονται σε εβδομαδιαία βάση σε συγκεκριμένα σημεία της πόλης. Τα πανηγύρια στο Βυζάντιο, όπως και στην Ελληνορωμαϊκή αρχαιότητα, συνέβαλλαν ουσιαστικά στην ανάπτυξη του εμπορίου, ειδικά των επαρχιακών πόλεων, και στη συγκέντρωση πλήθους ανθρώπων για θρησκευτικές, ψυχαγωγικές και άλλες δραστηριότητες. Τα πανηγύρια απέφεραν σημαντικά οικονομικά οφέλη στο κράτος: η κεντρική διοίκηση, μέσω ειδικών υπαλλήλων, εισέπραττε από τους συμμετέχοντες εμπόρους το κομμέρκιο, φόρο ίσο με το 10% της αξίας των πωληθέντων προϊόντων. Συγχρόνως, η συγκέντρωση πολλών πιστών απέφερε οφέλη και εισοδήματα στις κατά τόπους Εκκλησίες, ιδιαίτερα αν επρόκειτο για πανηγύρια σε μεγάλα προσκυνηματικά κέντρα, όπως αυτά του αγίου Συμεών του Στυλίτη στον περίβολο του μοναστηριού του κοντά στο Χαλέπι, της Θεσσαλονίκης στην εορτή του πολιούχου της Αγίου Δημητρίου, που διαρκούσε οκτώ μέρες, ή της Τραπεζούντας στην εορτή του αγίου Ευγενίου. Για την πραγματοποίηση των εμποροπανηγύρεων βασικό ρόλο έπαιζε η γεωγραφική θέση της κάθε πόλης, αν είχε λιμάνι ή αν βρισκόταν σε κάποιον σημαντικό χερσαίο δρόμο, που θα διευκόλυναν τη μετακίνηση ανθρώπων και αγαθών. Εκτός από τους εμπόρους, πλήθος επισκέπτες ταξίδευαν από μακριά για να κάνουν τις απαραίτητες αγορές τους. Η διάρκεια των εμποροπανηγύρεων δεν ήταν προκαθορισμένη η παράδοση ή η επιτόπια ζήτηση μπορούσε να κάνει ένα πανηγύρι να διαρκέσει λίγες ή πολλές μέρες. Οι υπαίθριες αγορές άλλες φορές στήνονταν μπροστά στους εορτάζοντες ναούς και άλλες φορές έξω από τα τείχη της πόλης. 1 από 5
Προτιμούνταν τα αδόμητα και επίπεδα μέρη, ώστε αφενός οι έμποροι να έχουν τον απαραίτητο χώρο να απλώσουν τις πραμάτειες τους, που περιλάμβαναν σκεύη, υφάσματα, χαλιά, τρόφιμα, δέρματα και ζώα (άλογα, βόδια, αιγοπρόβατα, χοίρους), και αφετέρου να δημιουργηθούν κάποιοι διάδρομοι για να περνούν οι αγοραστές ανάμεσα στις προχειροφτιαγμένες τέντες. Οι χώροι εκτός των τειχών προτιμούνταν και για λόγους ασφαλείας, γιατί στα πανηγύρια συμμετείχαν ξένοι έμποροι, που μπορούσαν να είναι κατάσκοποι ή εχθροί. Ο Ιουστινιάνειος κώδικας όριζε οι εμποροπανηγύρεις μεταξύ των υπηκόων του κράτους και του βασιλείου των Περσών να πραγματοποιούνταν σε καθορισμένα σημεία μόνο σε περιόδους ειρήνης. Οι Άραβες μετακινούνταν συχνά με πλοία στο λιμάνι της Δημητριάδας (του σημερινού Βόλου), Άραβες έφτασαν με πλοία το 904 και, όταν εξήγησαν στις θορυβημένες αρχές της πόλης ότι ήταν έμποροι, τους επετράπη να στήσουν τις πραμάτειες τους εκτός των τειχών. Όμως, τη νύχτα βρήκαν ευκαιρία και πήδηξαν πάνω στα τείχη και μπόρεσαν να ανοίξουν από μέσα τις πύλες της πόλης, σκοτώνοντας τους φρουρούς. Τότε έφτασαν και ενισχύσεις από άλλα αραβικά πλοία και, έτσι, κυριεύθηκε η πόλη. Ωστόσο, τα πανηγύρια κατά κανόνα δεν ήταν επικίνδυνα. Ο χώρος της αγοράς, είτε μόνιμη ήταν είτε έκτακτη, αποτελούσε σημαντικό κομμάτι της κοινωνικής ζωής των κατοίκων της αυτοκρατορίας. Η διασκέδαση και η χαλάρωση που πρόσφεραν οι εμποροπανηγύρεις, η άσκηση του εμπορίου και οι οικονομικές δραστηριότητες, που δεν είχαν αγαθούς σκοπούς, συχνά καυτηριάζονταν από τους εκκλησιαστικούς συγγραφείς, γιατί δίνονταν ευκαιρίες να προαχθεί το πνεύμα του κέρδους και η ελαφρότητα των ηθών. Η ατμόσφαιρα που επικρατούσε, όμως, ήταν γενικά ευχάριστη και προσέφερε σε όλους ένα διάλειμμα να ξεφύγουν από τα προβλήματά τους, να κοινωνικοποιηθούν και να διασκεδάσουν. Η διασκέδαση τότε, άλλωστε, περιλάμβανε θεάματα με αυτοσχέδιες παραστάσεις περιφερόμενων θιάσων από μίμους ή ακροβάτες, που ισορροπούσαν σε σχοινιά ή έκαναν δύσκολες γυμναστικές ασκήσεις, και με επιδείξεις ζώων που έπαιζαν ή χόρευαν στον ήχο του τυμπάνου. Σε μικρούς και μεγάλους άρεσαν τα κόλπα των ταχυδακτυλουργών, ενώ ορισμένοι εμπιστεύονταν τσαρλατάνους αστρολόγους και θεραπευτές, που πουλούσαν βότανα ή φυλαχτά. Μεγάλη εντύπωση προκαλούσαν όσοι διέφεραν από τα κανονικά πλαίσια διάπλασης του ανθρώπινου σώματος, όπως γίγαντες, νάνοι ή σιαμαίοι, που επιδεικνύονταν σε δημόσιους χώρους και περιφέρονταν στους δρόμους. Γλωσσάρι (0) Πληροφοριακά Κείμενα (2) Η πόλη : Γύρω από το μυχό του Θερμαϊκού Κόλπου υπήρχαν αρκετά αρχαία πολίσματα με έντονη εμπορική κίνηση που ενισχύθηκε μετά την καταστροφή της Ολύνθου από τον Φίλιππο το 348 π.χ. Σύμφωνα με τον Στράβωνα, ο βασιλέας Κάσσανδρος συνοίκησε το 316 π.χ. μια νέα πόλη και της 2 από 5
έδωσε το όνομα της συζύγου του και αδερφής του Μεγάλου Αλεξάνδρου, Θεσσαλονίκης. Τα ελάχιστα οικοδομικά ίχνη της Ελληνιστικής εποχής που έχουν εντοπιστεί ως σήμερα, το συγκρότημα ενός σημαντικού διοικητικού κτιρίου στην Πλατεία Διοικητηρίου και το ανατολικό σκέλος του τείχους, δείχνουν ότι η πόλη προοριζόταν εξαρχής να αποτελέσει μεγάλο πολιτικό και στρατιωτικό κέντρο. Η γεωγραφική θέση της, σε νευραλγικό σημείο των χερσαίων και θαλάσσιων δρόμων της Μακεδονίας, επεφύλαξε μεγάλη ανάπτυξη στη Θεσσαλονίκη στο πέρασμα των αιώνων. Πράγματι, από τη δεύτερη πενηνταετία του 2ου αι. π.χ. ήταν ο κυριότερος στρατιωτικός και εμπορικός σταθμός της Εγνατίας οδού, που διέσχιζε τη Βαλκανική χερσόνησο από το Δυρράχιο ως το Βυζάντιο (μετέπειτα Κωνσταντινούπολη), ενώ το λιμάνι της άρχισε να ακμάζει, αφού βρισκόταν στο τέρμα του δρόμου που οδηγούσε από το Δούναβη ως το Αιγαίο. Έτσι, η πόλη έγινε σταυροδρόμι των σημαντικότερων εμπορικών αρτηριών Ανατολής Δύσης και Βορρά Νότου της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας. Η χριστιανική ιστορία της Θεσσαλονίκης άρχισε με την έλευση του αποστόλου Παύλου, ο οποίος δίδαξε στη συναγωγή της πόλης το 51 ή στην αρχή του 52 μ.χ., αλλά η παρουσία των χριστιανών γίνεται αρχαιολογικά ανιχνεύσιμη τουλάχιστον μετά από τρεις αιώνες. Τον 1ο αιώνα ιδρύθηκαν η ρωμαϊκή αγορά της πόλης και αρκετά δημόσια οικοδομήματα στα βόρεια και τα νότιά της, όπως η βιβλιοθήκη, το γυμνάσιο και η στοά των Ειδώλων, που ίσως ανήκε σε συγκρότημα αυτοκρατορικών Θερμών. Από το 298-299 ο καίσαρας Γαλέριος, γαμπρός του αυτοκράτορα Διοκλητιανού, μετέφερε την έδρα του από το Σίρμιο της Πανοννίας στην πόλη και την κόσμησε με νέα μνημειακά κτίρια, όπως το ανάκτορο, τον ιππόδρομο, το θέατρο-στάδιο και τη Ροτόντα, που ήταν αρχικά ναός κατά το πρότυπο του Πανθέου της Ρώμης. Τότε ιδρύθηκε και η γνωστή Καμάρα, ένα αφιερωματικό τετράπυλο με διάκοσμο που υμνούσε τις νίκες που διεξήγαγε ο Γαλέριος εναντίον των Περσών. Το 322 ο Μέγας Κωνσταντίνος κατασκεύασε τον σκαπτόν λιμένα στο ΝΔ άκρο της παραλίας. Από τα τέλη του 4ου αιώνα η Θεσσαλονίκη έγινε σημαντικό εκκλησιαστικό κέντρο. Το 380 ο αυτοκράτορας Θεοδόσιος ο Α που διέμεινε με την αυλή του στην πόλη προετοιμάζοντας εκστρατεία κατά των Γότθων βαπτίστηκε χριστιανός από τον επίσκοπο Αχόλιο (ή Ασχόλιο) και εξέδωσε διάταγμα που απαγόρευε την τέλεση θυσιών σε όλη την αυτοκρατορία. Την ίδια περίπου εποχή, ο επίσκοπος της πόλης προήχθη σε αρχιεπίσκοπο και αντιπρόσωπο (βικάριο) του πάπα της Ρώμης με δικαιοδοσία σε ολόκληρη την επαρχότητα (praefectura) του Ανατολικού Ιλλυρικού. Οι χριστιανικοί ναοί που οικοδομήθηκαν στους επόμενους δύο αιώνες άλλαξαν την εικόνα της πόλης, αποτελώντας τα ψηλότερα κτίρια και τα σημαντικότερα τοπόσημα στον νέο ιπποδάμειο πολεοδομικό ιστό που εφαρμόστηκε εκατέρωθεν της βασιλικής οδού (της via regia), στον άξονα της σημερινής Εγνατίας. Ο επισκοπικός ναός ήταν μια μεγάλη πεντάκλιτη βασιλική, ενδεχομένως αφιερωμένη στον άγιο Μάρκο ο ναός του Aγίου Δημητρίου απέβη το μεγάλο προσκύνημα της πόλης. Τα παλαιά μεγάλα δημόσια κτίρια παρήκμασαν σταδιακά και είτε εγκαταλείφθηκαν, όπως η Αγορά που μετατράπηκε σε τόπο λιθορυχίας και εξόρυξης πηλού, είτε άλλαξαν χρήση, όπως η Ροτόντα που μετατράπηκε σε χριστιανικό ναό. Οι ανασκαφικές έρευνες στο ιστορικό κέντρο της πόλης έχουν φέρει στο φως πλήθος κτισμάτων της Παλαιοχριστιανικής Περιόδου, μεταξύ των οποίων υπερισχύουν αριθμητικά οι οικίες. Οι περισσότερες, στον βόρειο και τον ανατολικό τομέα της πόλης, ανήκουν στον τύπο της αστικής έπαυλης, με ευρύχωρη αψιδωτή αίθουσα συμποσίων (τρικλίνιο) στα βόρεια, ενός περιστυλίου με τριγύρω δωμάτια, λουτρά, αποθηκευτικούς χώρους ή δεξαμενές. Έξω από τα τείχη εκτείνονταν τα νεκροταφεία, με τάφους όλων των ειδών, λακκοειδείς, κιβωτιόσχημους, κεραμοσκεπείς κ.ά. Σημαντικότεροι είναι οι καμαροσκεπείς τάφοι που έφεραν τοιχογραφικό διάκοσμο στο εσωτερικό τους. Από τα τέλη του 6ου αιώνα η Θεσσαλονίκη δέχθηκε επανειλημμένα επιδρομές Αβαροσλαβικών φύλων και πλήγηκε έντονα από συχνή σεισμική 3 από 5
δραστηριότητα, λόγω της οποίας πολλά από τα υφιστάμενα κτίρια καταστράφηκαν. Οι επιδρομές και οι σεισμοί, σε συνδυασμό με τη γενικότερη οικονομική ύφεση του κράτους, οδήγησαν στην αλλαγή των όρων διαβίωσης στην πόλη. Η αλλαγή αυτή εκφράστηκε και μέσω της οικοδόμησης νέων οικιών που ιδρύθηκαν στα ερείπια των παλαιών κτιρίων και πλέον διέθεταν ένα ή δύο το πολύ δωμάτια, μικρότερων διαστάσεων και φτωχότερων φιλοδοξιών. Περιγραφές σπιτιών της Θεσσαλονίκης, που σώζονται σε νομικά έγγραφα των μονών του Αγίου Όρους, μας προσφέρουν μια ιδέα για τη διαβίωση στην πόλη: εργαστήρια και σπίτια ήταν το ένα δίπλα στο άλλο, με κοινές αυλές που διέθεταν φούρνους και πηγάδια οι τοίχοι των σπιτιών συχνά ενσωμάτωναν παλαιότερα ερείπια και δεν ήταν όλοι κατασκευασμένοι από τα ίδια υλικά μερικοί τοίχοι μπορεί να ήταν από ξύλινα σανίδια επιχρισμένα με σοβά. Στις συνοικίες ιδρύονταν μικροί ναοί και παρεκκλήσια σε οικόπεδα που ανήκαν στα μοναστήρια. Παράλληλα, ο αρχιεπίσκοπος Θεσσαλονίκης υπήχθη στο πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως και ένας νέος καθεδρικός ναός κτίστηκε στα τέλη του 8ου αιώνα, η Αγία Σοφία, και διακοσμήθηκε με ψηφιδωτά με αυτοκρατορική χορηγία. Στις αρχές του 9ου η ίδρυση του θέματος Θεσσαλονίκης πρόσφερε μεγαλύτερη σιγουριά στους κατοίκους και γενικότερη σταθερότητα στην περιφέρεια. Οι αγορές στην πόλη άρχισαν να γεμίζουν αγαθά και οι επισκέπτες της να αυξάνονται. Η πόλη επαιρόταν για τον λόγιο επίσκοπό της Λέοντα Μαθηματικό και για τους δύο αδελφούς, τον Κωνσταντίνο που εκάρη μοναχός με το όνομα Κύριλλος και τον Μεθόδιο, που το 863 μετέβησαν στη Μοραβία, επινόησαν το αλφάβητο της παλαιοσλαβικής γλώσσας και μετέφρασαν την Αγία Γραφή, τη θεία λειτουργία και σημαντικά νομοκανονικά κείμενα στη γλώσσα των νεοφώτιστων Σλάβων. Στους αιώνες που ακολούθησαν κτίστηκαν και άλλα παρεκκλήσια και ναοί, όπως ο Άγιος Ευθύμιος, δίπλα στον Άγιο Δημήτριο, και η Παναγία Χαλκέων (1028), ίδρυμα του βασιλικού πρωτοσπαθάριου Χριστόφορου και της οικογένειάς του, στη συνοικία όπου ήταν συγκεντρωμένα τα καταστήματα των χαλκωματάδων της πόλης. Μετά την άλωση της πόλης από τους Σαρακηνούς το 904, η αμέσως επόμενη καταστροφή που βίωσαν οι κάτοικοι ήταν η βίαιη κατάληψή της από τους Νορμανδούς το 1185. Το 1204 οι Σταυροφόροι την έκαναν πρωτεύουσα του ομώνυμου φραγκικού βασιλείου μέχρι το 1224. Από τότε η Θεσσαλονίκη άλλαξε συχνά χέρια μεταξύ των Ελλήνων ηγεμόνων που διεκδικούσαν τον αυτοκρατορικό θρόνο μέχρι το 1246, όταν προσαρτήθηκε μαζί με όλη τη Μακεδονία στα εδάφη της αυτοκρατορίας της Νίκαιας. Το 1303 εγκαταστάθηκε στην πόλη η δεύτερη σύζυγος του Ανδρονίκου Β, η Ειρήνη- Γιολάντα η Μομφερατική, μέχρι το θάνατό της το 1317, ενώ το 1320 απεβίωσε εκεί ο αυτοκράτορας Μιχαήλ Θ. Από το πρώτο τρίτο το 14ου αιώνα σώζονται σημαντικά μνημεία της παλαιολόγειας τέχνης και αρχιτεκτονικής όπως οι Άγιοι Απόστολοι, η Αγία Αικατερίνη, ο Άγιος Παντελεήμονας, ο Άγιος Νικόλαος ο Ορφανός και οι Ταξιάρχες. Τις επόμενες ταραγμένες δεκαετίες, η τέχνη συνεχίστηκε, αλλά σε άλλες κλίμακες: ο Χριστός Σωτήρας, της εποχής μετά το 1340, είναι ο πιο μικρός ναός της πόλης, ενώ ο Προφήτης Ηλίας, της εποχής μετά το 1360, ένας από τους μεγαλύτερους. Αρκετοί αδόμητοι χώροι εντός των τειχών μετατράπηκαν σε λαχανόκηπους ή σε νεκροταφεία. Με την εμφύλια διαμάχη Ανδρονίκου Β και του εγγονού του Ανδρονίκου Γ, Σέρβοι και Οθωμανοί αναμείχθηκαν στα εσωτερικά πράγματα της αυτοκρατορίας ως σύμμαχοι της μιας ή της άλλης παράταξης που προσέβλεπε στο θρόνο και γι αυτό ήλθαν όλο και πιο κοντά στη Θεσσαλονίκη και την περιφέρειά της. Από το 1342 μέχρι το 1349 η πόλη ταλανίστηκε από την έριδα των Ησυχαστών με τους Ζηλωτές. Το 1387 παραδόθηκε με συνθήκη στους Οθωμανούς, ύστερα από τετράχρονη πολιορκία. Το 1403 επέστρεψε στη βυζαντινή διοίκηση του Μανουήλ Β. Το 1412 και το 1416 πολιορκήθηκε από τον Μουσά, έναν από τους επίδοξους διαδόχους του σουλτάνου Βαγιαζήτ. Υπό το φόβο μιας νέας κατάληψης από τους Οθωμανούς, ο Ανδρόνικος Παλαιολόγος την παρέδωσε το 1423 υπό όρους στους Βενετούς οι 4 από 5
συμφωνηθέντες όροι όμως δεν τηρήθηκαν ποτέ. Η πόλη πέρασε οριστικά στα χέρια των Οθωμανών το 1430. Άγιος Δημήτριος: Πρόκειται για τον πολιούχο άγιο-μάρτυρα της πόλης της Θεσσαλονίκης. Σύμφωνα με τα κείμενα των μαρτυρίων του, γεννήθηκε περίπου το 280-284 μ.χ. Ήταν γόνος αριστοκρατικής οικογένειας και βαθμοφόρος του ρωμαϊκού στρατού. Βαπτίστηκε χριστιανός και φυλακίστηκε, καθώς παρέβη το διάταγμα του αυτοκράτορα Διοκλητιανού «περί αρνήσεως του χριστιανισμού». Ο Δημήτριος εκτελέστηκε από τους Ρωμαίους επί αυτοκράτορα Γαλερίου Μαξιμανού (293-311), το 303. Κάποιοι χριστιανοί, φοβούμενοι την αρπαγή της σωρού του από τους Ρωμαίους ειδωλολάτρες, τον έθαψαν στον χώρο που μαρτύρησε, στο υπόγειο ενός κατεστραμμένου ρωμαϊκού λουτρού πολύ κοντά στο στάδιο. Εκεί, λίγο αργότερα, μετά το 313 και το Διάταγμα των Μεδιολάνων περί ανεξιθρησκίας, χτίστηκε ένα μικρό ορθογώνιο μαρτύριο, και αργότερα η μεγάλη βασιλική του Αγίου Δημητρίου, η οποία με πολλές μετασκευές και προσθήκες, λειτουργεί μέχρι σήμερα. Βιβλιογραφία (4) 1. Κουκουλές, Φ., Βυζαντινών Βίος και Πολιτισμός, Παπαζήση, Αθήνα, 1949 2. Λαμπροπούλου Α., Οι πανηγύρεις στην Πελοπόννησο κατά τη μεσαιωνική εποχή, Κέντρο Βυζαντινών Ερευνών / Ε.Ι.Ε., Αθήνα, 1989 3. Μουτζαλή Α., Εμποροπανηγύρεις, Το εμπόριο της περιπλάνησης, 2010 4. Η κοινωνική ζωή στο Βυζάντιο σε Ψηφίδες του Βυζαντίου 5 από 5