Στέλλα ρένη. Τεχνολογία παραγωγής νοµισµάτων κατά την αρχαιότητα 1

Στέλλα ρένη Τεχνολογία παραγωγής νοµισµάτων κατά την αρχαιότητα 1 Στην καθηγήτρια Κλασικής Αρχαιολογίας του Α.Π.Θ. κα. Αλίκη Μουστάκα Στην παρούσα µελέτη επιχειρείται µία προσπάθεια κατανόησης και «αποκατάστασης» της τεχνολογίας παραγωγής των νοµισµάτων στην αρχαιότητα. Αυτή η µελέτη αποτελεί ουσιαστικά µία θεωρητική προσέγγιση της παραγωγής νοµισµάτων στην αρχαιότητα, και πιο συγκεκριµένα την ανάπτυξη µιας πρότασης για µία πιο «βιοµηχανοποιηµένη» και «µαζική» παραγωγή, βάσει των στοιχείων που µας δίνουν τα ίδια τα νοµίσµατα. 2 Η µελέτη των τεχνικών και των µέσων παραγωγής των νοµισµάτων κατά την αρχαιότητα έχει απασχολήσει για µεγάλο διάστηµα επιστήµονες διαφόρων κλάδων, κυρίως βέβαια νοµισµατολόγων. Καθώς όµως η εύρεση ενός νοµισµατοκοπείου είναι σπάνια 3, η πρωτογενής πληροφόρησή µας είναι περιορισµένη. Παρόλο λοιπόν που τα στοιχεία που διαθέτουµε είναι ελάχιστα πρωτογενώς (ευρήµατα) και όχι απόλυτα ασφαλή δευτερογενώς (αναπαραστάσεις σε διάφορα αντικείµενα, π.χ. σε νοµίσµατα ή σε τοιχογραφίες 4 της ρωµαϊκής εποχής κλπ.), σηµαντικές πληροφορίες µπορούν να αντληθούν από µία προσεκτική παρατήρηση των ίδιων των νοµισµάτων. Ίχνη από διπλά χτυπήµατα, έκκεντρα χτυπηµένοι τύποι, ίχνη δεύτερου τύπου σε ένα νόµισµα κλπ., µπορούν να βοηθήσουν στην καλύτερη κατανόηση της µεθόδου παραγωγής των νοµισµάτων. Φαίνεται, λοιπόν, όπως προκύπτει από την µελέτη νοµισµάτων, η κοπή των οποίων τοποθετείται χρονολογικά από την κλασική έως και την ρωµαϊκή εποχή, ότι, όσον αφορά υποδιαρέσεις νοµισµάτων µικρής σχετικά διαµέτρου, είναι πιθανή η χρήση µίας συσκευής συστήµατος σφραγίδων/µητρών που θα επέτρεπε µία αναλογικά µεγαλύτερη παραγωγή σε µικρότερο χρονικό διάστηµα. 1 Ιδιαίτερες ευχαριστίες οφείλονται στον Απόστολο ρένη, για την πρώτη σχεδιαστική προσέγγιση της υπόθεσης αυτής, καθώς και το ξύλινο µοντέλο που παρουσιάστηκαν κατά την οµιλία, αλλά και για τις πολύτιµες τεχνικές παρατηρήσεις του, στην Βαρβάρα ιασίτου για την ηλεκτρονική σχεδιαστική αναπαράσταση, καθώς και τον συνάδελφο Γιάννη Στόγια. 2 Η αρχική παρουσίαση της πρότασης αυτής έγινε από την γράφουσα στο XIV ιεθνές Συνέδριο Νοµισµατικής στην Γλασκώβη το 2009, µε τίτλο: A New Proposal on the Way of Striking Bronze Coins, αφορούσε κυρίως τα χαλκά νοµίσµατα και στηρίχθηκε ουσιαστικά σε ένα παράδειγµα του β µισού του 4 ου αι. π.χ. του νοµισµατοκοπείου των Μεγάρων. 3 Ενδεικτικά αναφέρονται τα νοµισµατοκοπεία στην Αρχαία Αγορά της Αθήνας: John McK. Camp II, John H. Kroll The Agora Mint and Athenian Bronze Coinage, Hesperia 70 (2001), 127-162, στην Αρχαία Πέλλα: Μ. Οικονοµίδου Ένα νοµισµατοκοπείο στην Αρχαία Πέλλα, Αρχαία Μακεδονία, Πέµπτο ιεθνές Συµπόσιο (Θεσσαλονίκη, 10-15 Οκτωβρίου 1989), Θεσσαλονίκη 1993, 2, 1143-1154, και στην Αρχαία Αγορά της Θεσσαλονίκης: Γ. Βελένης Νοµισµατοκοπείο στην Αρχαία Αγορά της Θεσσαλονίκης, στο Χαρακτήρ. Αφιέρωµα στη Μάντω Οικονοµίδου, Αθήνα 1996, 49-60. 4 Όπως για παράδειγµα µία τοιχογραφία από την villa Vettii στην Ποµπηία στην οποία αναπαρίσταται ένα εργαστήριο µεταλλουργίας, που συνήθως ταυτίζεται µε νοµισµατοκοπείο. 1

Στέλλα ρένη Το νοµισµατοκοπείο των Μεγάρων, από την µελέτη του οποίου 5 προέκυψε η υπό παρουσίαση πρόταση, άρχισε γύρω στα µέσα του 4 ου αι. π.χ. να κόβει χαλκά νοµίσµατα, της υποδιαίρεσης του δίχαλκου (διαµέτρου π. 1,50 εκ. και βάρους π. 2,50 γρ.). Ο εµπροσθότυπος των νοµισµάτων αυτών απεικονίζει πλώρη πλοίου προς τα αριστερά, επάνω στην οποία στέκεται τρίποδας, ενώ ο οπισθότυπος απεικονίζει τµήµα του Εθνικού (ΜΕΓ ή ΜΕΓΑ) ανάµεσα σε δύο δελφίνια που κολυµπούν σε κυκλική διάταξη, εντός στικτού κύκλου. Στον τύπο αυτό ανήκει και το νόµισµα που αποτέλεσε την βάση της παρακάτω υπόθεσης (εικ. 1 6 ). Εικ. 1. ίχαλκο Μεγάρων, CNG 76 (2007), 510. Στο νόµισµα αυτό (εικ. 2) παρατηρείται ότι ο τύπος είναι έκκεντρος, δεν βρίσκεται δηλαδή στο κέντρο του πετάλου, µε αποτέλεσµα τµήµα του τρίποδα που απεικονίζεται επάνω στην πλώρη, να βρίσκεται σε µεγάλο βαθµό εκτός πετάλου, ενώ στην κάτω αριστερή πλευρά του εµπροσθοτύπου εµφανίζεται τµήµα ενός δεύτερου τρίποδα. Τόσο η αναλογία του µεγέθους του τρίποδα, όσο και η αντιστοιχία του τµήµατος που λείπει από τον τρίποδα του κυρίως τύπου και του τµήµατος του δεύτερου τρίποδα που εµφανίζεται στο κάτω µέρος του νοµίσµατος, καθώς και το τµήµα που έχει κυρτωθεί στον οπισθότυπο, αλλά και η µελέτη των νοµισµάτων που ανήκουν σε αυτόν τον τύπο οδηγούν στο συµπέρασµα, ότι ο δεύτερος τρίποδας αποτελεί προϊόν κατασκευαστικής αστοχίας και όχι κάποιο παραπληρωµατικό σύµβολο. Επίσης, σε ένα δεύτερο νόµισµα του µεγαρικού νοµισµατοκοπείου, το οποίο είναι και πάλι έκκεντρα χτυπηµένο, παρατηρείται στην δεξιά και κάτω πλευρά του εµπροσθοτύπου η δηµιουργία ενός γωνιώδους «εγκοίλου» (εικ. 3 7 ), που προφανώς αποτελεί ένδειξη της γωνιώδους απόληξης της σφραγίδας. 5 ιδακτορική διατριβή της γράφουσας µε τίτλο: Geldgeschichte und Münzemissionen der Stadt Megara στο Πανεπιστήµιο Martin-Luther-Universität Halle-Wittenberg. 6 CNG 76 (2007), 510. 7 Αθήνα, Νοµισµατικό Μουσείο (A-E. 1358) 2

Τεχνολογία παραγωγής νοµισµάτων κατά την αρχαιότητα Εικ. 2. CNG 76 (2007), 510 Λεπτοµέρεια εµπροσθοτύπου. Εικ. 3. Εµπροσθότυπος διχάλκου Μεγάρων Αθήνα, Ν.Μ. (A-E. 1358). Η επικρατούσα άποψη για την κοπή νοµισµάτων είναι πως κάθε νόµισµα κοβόταν έκαστο µεµονωµένα. 8 Το πέταλο, ένα κοµµάτι µετάλλου που προοριζόταν να δεχθεί τους τύπους του νοµίσµατος, τοποθετούνταν επάνω στην µήτρα/σφραγίδα του εµπροσθοτύπου, η οποία ήταν στερεωµένη στον άκµωνα, ενώ η µήτρα/σφραγίδα του οπισθοτύπου ήταν «ελεύθερη» και ήταν αυτή που δεχόταν όλη την πίεση από το χτύπηµα. Αξίζει να σηµειωθεί ότι τα ανασκαφικά δεδοµένα δεν βοηθούν σχεδόν καθόλου στην ασφαλή κατανόηση της λειτουργίας ενός νοµισµατοκοπείου, καθώς τα αρχαιολογικά κατάλοιπα του Άργους, της Πέλλας και της Θεσσαλονίκης σχετίζονται µε την µεταλλουργική πλευρά του εργαστηρίου, δηλαδή µε την κατασκευή των πετάλων, ενώ οι σφραγίδες που έχουν βρεθεί είναι ελάχιστες και δεν εντάσσονται σε κάποιο εργαστηριακό σύνολο. Αυτό βέβαια οφείλεται προφανώς και στην σκόπιµη καταστροφή των µητρών από τις ίδιες τις αρχές της πόλης, για την αποφυγή κλοπής και παραχάραξής τους. Το παράδειγµα της σφραγίδας οπισθοτύπου αθηναϊκού τετραδράχµου από το Tel El-Athrib της Αιγύπτου (Αθήνα Ν.Μ.) (εικ. 4) 9, ακόµη κι αν είναι εργαλείο παραχαράκτη, µπορεί να µας δώσει µία ιδέα, για την πρακτική προσέγγιση της τεχνολογίας κοπής των αρχαίων νοµισµάτων. Εικ. 4. Σφραγίδα οπισθοτύπου αθηναϊκού τετραδράχµου από το Tel El- Athrib της Αιγύπτου (Αθήνα Ν.Μ.) Νοµίσµατα και Νοµισµατική, Αθήνα 2001, 81. Με βάσει τα παραπάνω δεδοµένα µπορούµε να δούµε τα προβλήµατα που προκύπτουν στην επικρατούσα άποψη περί της τεχνολογίας αυτής. Κατ αρχάς µία τέτοια διαδικασία θα 8 Για µία σχετική αναπαράσταση βλ. Νοµίσµατα και Νοµισµατική, Αθήνα 2001, 81, κ.α. 9 ό.π. 3

Στέλλα ρένη χρειαζόταν περισσότερες εργατοώρες, µε αποτέλεσµα ένα µεγαλύτερο κόστος για την παραγωγή. Ακόµη κι αν οι τεχνίτες προέρχονταν από τον πληθυσµό των δηµόσιων δούλων τα έξοδα της παραγωγής θα ήταν και πάλι µεγάλα, καθώς οι ώρες που θα απαιτούνταν µέσα στις δύσκολες συνθήκες ενός µεταλλουργικού εργαστηρίου θα υπαγόρευαν την συχνότερη αντικατάστασή τους, άρα και µεγαλύτερο εργατικό δυναµικό. Ακόµη κι αν αυτοί χαρακτηρίζονταν «εύκολα αντικαταστάσιµοι», σίγουρα η ιδιαίτερη τεχνογνωσία που θα απαιτούνταν δυσχέραινε µία τέτοια διαδικασία. Επιπλέον, όπως προκύπτει από τα κατάλοιπα του νοµισµατοκοπείου στην Αρχαία Αγορά της Αθήνας 10, ενός ιδιαιτέρως δραστήριου και παραγωγικού εργαστηρίου, δεν φαίνεται να ήταν δυνατό να στεγάσει την ταυτόχρονη εργασία ενός µεγάλου αριθµητικά εργατικού δυναµικού. Τέλος, από τεχνικής φύσεως, η παρασκευή νοµισµάτων µικρής διαµέτρου (από 0,5 έως π. 1,5 εκ.), ακόµη και µίας ποσοτικά µέτριας παραγωγής, θα απαιτούσε περισσότερο χρόνο, ενώ και η χρήση µίας τόσο µικρής µήτρας δεν θα µπορούσε να αποφέρει τα επιθυµητά αποτελέσµατα. Όσον αφορά, τώρα, την µορφή των σφραγίδων αυτών, όπως µπορούµε να συµπεράνουµε από την σφραγίδα του οπισθοτύπου του τετραδράχµου από το Tel El-Athrib της Αιγύπτου, ο οπισθότυπος αποτελούνταν από ξεχωριστές σφραγίδες, οι οποίες εφαρµόζονταν είτε µέσα σε κάποιο στέλεχος, είτε σε κάποια «συσκευή». Η χρήση παρόµοιου είδους εργαλείων έως και τις µέρες µας υποδεικνύει ότι πρακτικά δεν θα µπορούσε να είναι µειούµενη η κωνική απόληξη της σφραγίδας, το σηµείο δηλαδή όπου δεχόταν το χρύπηµα, αλλά αυξανόµενη, για µεγαλύτερη ανθεκτικότητα στα χτυπήµατα, αλλά και για να µπορέσει να µεταδώσει την δύναµη του χτυπήµατος, χωρίς να υπάρχει αστοχία σε αυτό, ενώ και από την εκτεταµένη χρήση της η απόληξη θα πεπλατυνόταν ούτως ή άλλως, όπως προκύπτει και από το παράδειγµα της σφραγίδας ενός φόλιδος του νοµισµατοκοπείου της Νικοµήδειας, εποχής Ιουστίνου Α (εικ. 5). 11 Ένα ξύλινο στέλεχος, λοιπόν, δεν είναι απίθανο να υπήρχε, αν και θα έπρεπε να αντικαθίσταται σχετικά συχνά λόγω φθοράς. Όσον αφορά την µορφή του εµπροσθοτύπου δεν έχουµε σωζόµενα παραδείγµατα. Εικ. 5. Σφραγίδα φόλιδος του νοµισµατοκοπείου της Νικοµήδειας, εποχής Ιουστίνου Α (518-527), CNG Triton XI (8 January 2008) 1080. 10 John McK. Camp II, John H. Kroll The Agora Mint and Athenian Bronze Coinage, Hesperia 70 (2001), 131-139. 11 CNG Triton XI (8 January 2008) 1080. 4

Τεχνολογία παραγωγής νοµισµάτων κατά την αρχαιότητα Περνώντας τώρα στην παρουσίαση της νέας πρότασης, πρέπει αρχικά να επισηµανθεί ότι αυτή αφορά κυρίως τα νοµίσµατα των οποίων η διάµετρος δεν ξεπερνά το 1,7 εκ. Επίσης, πρέπει να αναφερθεί ότι είναι αρκετά αναλογικά τα παραδείγµατα νοµισµάτων, όπως για παράδειγµα νοµίσµατα του Φλιούντος 12, κοπές του Ιουλίου Καίσαρα κλπ, 13 τα οποία στην πλειονότητά τους είναι αργυρά και εµφανίζουν κατάλοιπα δεύτερου τύπου. 14 Φαίνεται, λοιπόν, ότι η τεχνική αυτή θα ήταν πιο εύκολα εφαρµόσιµη στα αργυρά νοµίσµατα µικρής διαµέτρου, σε σύγκριση µε τα χαλκά, λόγω της µεγαλύτερης ευπλασίας του υλικού. Παρατηρώντας το νόµισµα του µεγαρικού νοµισµατοκοπείου (εικ. 1), στο οποίο είναι σαφή τα κύρια χαρακτηριστικά του εµπροσθοτύπου, σε αντίθεση µε κάποια άλλα παραδείγµατα, τα οποία σώζουν µόνον ίχνη από στικτό κύκλο, γίνεται κατανοητή η µετατόπιση της µήτρας διαγωνίως και η αποτύπωση τµήµατος του τύπου του διαγωνίως κάτω αριστερά «νοµίσµατος». Η απουσία ιχνών από παραµόρφωση του πετάλου, τα οποία θα µπορούσαν να ερµηνευθούν ως απόδειξη της µετατόπισής κατά το χτύπηµα ή η εξ αρχής κακή τοποθέτησή του, µας οδηγούν στο συµπέρασµα ότι η µήτρα του εµπροσθοτύπου, σε αντίθεση µε την µέχρι στιγµής επικρατούσα άποψη της κοίλης ή οριζόµενης τρόπον τινά επιφάνειας εντός της οποίας τοποθετούνταν το πέταλο, ήταν µία επίπεδη επιφάνεια (εικ. 6). Επάνω σε αυτή την επίπεδη επιφάνεια ήταν χαραγµένος ο τύπος του νοµίσµατος, και µόνον τα στοιχεία που έπρεπε να είναι ανάγλυφα στον τύπο ήταν χαραγµένα στην µήτρα, και όχι κάποια υποδοχή-κοιλότητα για την τοποθέτηση του πετάλου. Εικ. 6. Σχεδιαστική αναπαράσταση «σφραγίδας» εµπροσθοτύπου. 12 Βλ. SNG France; Bibliothèque Nationale, Cabinet des Médailles, Collection Jean et Marie Delepierre, Paris 1983, Nr. 1934, µε σχετικό σχολιασµό και βιβλιογραφία. 13 Bernhard Woytek, Die Verwendung von Mehrfachstempeln in der antiken Münzprägung und die Elefantendenare Iulius Caesars (RRC 443/1), Schweizerische Numismatische Rundschau 85 (2006), 69-96. 14 Για µία πρώτη προσπάθεια ερµηνείας του φαινοµένου βλ. G.F. Hill, Ancient Methods of Coining, NC 1922, 1-22, µε επιπλέον παραδείγµατα, ο οποίος και ακολουθήθηκε από τους περισσότερους µελετητές. 5

Στέλλα ρένη Από την άλλη πλευρά, στον οπισθότυπο, και έχοντας ως παράδειγµα την σφραγίδα του τετραδράχµου από το Tel El-Athrib, οι σφραγίδες αυτές πρέπει να ήταν παρόµοιες µε αυτή που µας σώζεται, και τοποθετούνταν σε µία «συσκευή» µαζί µε άλλες του ιδίου τύπου (εικ. 7). Εικ. 7. Σχεδιαστική αναπαράσταση συστήµατος σφραγίδων οπισθοτύπου. Με µικρές αποστάσεις µεταξύ τους, όπως υποδεικνύουν τα κατάλοιπα επάνω στα ίδια τα νοµίσµατα, και µε µία «συσκευή» πλευράς όχι µεγαλύτερης των 4,5 εκ. (εικ. 8), είναι δυνατή µε ένα µόνον χτύπηµα, ιδίας δύναµης µε αυτήν που χρειάζεται για παράδειγµα για την κοπή ενός τετραδράχµου, η ταυτόχρονη κατασκευή τεσσάρων νοµισµάτων διαµέτρου π. 1,5εκ. Εικ. 8. Σχεδιαστική αναπαράσταση «σφραγίδων» εµπροσθοτύπου και οπισθοτύπου. Με ακριβείς µετρήσεις µέσω Η/Υ φάνηκε ότι τα στοιχεία που µας δίνει το µεγαρικό νόµισµα αποδεικνύουν τους παραπάνω υπολογισµούς. Το τµήµα του δεύτερου τρίποδα που εισέρχεται στον κυρίως τύπο της εµπρόσθιας όψης του νοµίσµατος, όπως επίσης και η 6

Τεχνολογία παραγωγής νοµισµάτων κατά την αρχαιότητα κοιλότητα που δηµιουργείται τον οπισθότυπο είναι ακριβώς των ιδίων διαστάσεων, ενώ ίδιες είναι και οι µετρήσεις του τµήµατος του τύπου που βρίσκεται εκτός πετάλου (εικ. 9). Εικ. 9. Σχεδιαστική αναπαράσταση των παραστάσεων και των δύο όψεων του νοµίσµατος. Οι µήτρες (εικ. 10) του οπισθοτύπου φαίνεται λοιπόν ότι κατασκευάζονταν µεµονωµένα, και µπορούσαν να αντικαθίστανται εύκολα εάν φθείρονταν ή έσπαγαν κατά την χρήση. Από την άλλη πλευρά, οι µήτρες του εµπροσθοτύπου είναι αυτές που παρουσιάζουν την µεγαλύτερη πρόκληση στην αποκατάστασή τους. Είναι πιθανόν για την κατασκευή των σφραγίδων της εµπρόσθιας όψης να χρησιµοποιούνταν µία σφραγίδα µε τον τύπο σε θετικό, έκτυπο δηλαδή, η οποία θα έδινε την γενική µορφή του τύπου στη «ζεστή» κυρίως «µήτρα», στην οποία εν συνεχεία θα προστίθενταν οι λεπτοµέρειες. Εικ. 10. Σχεδιαστική αναπαράσταση του προτεινόµενου συστήµατος σφραγίδων. 7

Στέλλα ρένη Αξίζει να παρατηρηθεί από την άλλη πλευρά ότι τέτοιου είδους κατασκευαστικές αστοχίες δεν απασχολούσαν ιδιαιτέρως την εκδούσα αρχή, καθώς τα νοµίσµατα αυτά, τα χαλκά και οι µικρές αργυρές υποδιαιρέσεις δηλαδή, απευθύνονταν ως επί το πλείστον για την τοπική κάλυψη αναγκών και την εσωτερική αγορά της πόλης και δεν είχε µεγάλη σηµασία εάν ο τύπος ήταν έκκεντρα χτυπηµένος. Τα ίχνη αυτά στην βιβλιογραφία συχνά ερµηνεύονται ως κατασκευαστική αστοχία, όχι όµως ως ένδειξη µιας πιο µαζικής παραγωγής. 15 Η άποψη αυτή ωστόσο παρουσιάζει αρκετές αδυναµίες. Καταρχήν µε αυτόν τον τρόπο ο αριθµός των σφραγίδων του εµπροσθοτύπου θα ήταν αισθητά µεγαλύτερος, ενώ και η εφαρµογή αυτή καθ ευατή θα ήταν ιδιαιτέρως δύσκολη, καθώς τα πέταλα θα µετατοπίζονταν σηµαντικά από τις µήτρες λόγω του κραδασµού από το χτύπηµα, όσο σταθερός, δηλαδή, κι αν ήταν ο πάγκος ή το τραπέζι επάνω στο οποίο στερεωνόταν η κάτω µήτρα, η δόνηση δεν θα επέτρεπε στα πέταλα να παραµένουν στην θέση τους, ενώ η παραµικρή αστοχία πιθανόν θα σήµαινε από την θραύση των εργαλείων, την καταστροφή της διαµορφωµένης πρώτης ύλης (των πετάλων δηλαδή) έως και µία κατά πολύ κακή ποιότητα των κοµµένων νοµισµάτων. Επιπλέον, εάν όπως όλα δείχνουν η σφραγίδα του εµπροσθοτύπου είναι κάτω µήτρα, αυτή δηλαδή που είναι σταθερή δεν µπορεί κάτι τέτοιο να συνέβαινε, γιατί τότε θα µπορούσε να διορθωθεί η θέση του πετάλου, ή µάλλον όλων των πετάλων εάν δεν είχαν διαχωρισθεί ακόµη µεταξύ τους, ενώ ο οπισθότυπος θα έπρεπε να ήταν ο τύπος που θα αποτυπονόταν επάνω στα γειτνιάζοντα νοµίσµατα. Σε όλα τα παραδείγµατα που έχουµε ωστόσο τα ίχνη αυτά εντοπίζονται µόνο στον εµπροσθότυπο. Επιπλέον, εάν τα ίχνη προκαλούνταν από το κτύπηµα έκαστου νοµίσµατος, δεν θα είχαν την ίδια εικόνα. Εάν το πέταλο είχε υποστεί παράπλευρο χτύπηµα πριν κοπεί το ίδιο, κατά την κοπή του το σηµείο κατασκευαστικής αστοχίας είτε θα γίνονταν επίπεδο είτε θα υπερκαλυπτόταν από τον κυρίως τύπο του ιδίου και θα σώζονταν ελάχιστα ίχνη. Εάν από την άλλη είχε ήδη κοπεί, τότε θα έπρεπε να υπάρχει παραµόρφωση του πετάλου, ίχνη από το γειτονικό νόµισµα που θα κολλούσε µε αυτό κατά το χτύπηµα, ενώ θα επηρεάζονταν σηµαντικά και οι τύποι του, οι οποίοι θα αλλοιώνονταν. 15 Για παράδειγµα, ο Γεώργιος Βελένης αναφέρεται στο φαινόµενο αυτό στην δηµοσίευση του ρωµαϊκού νοµισµατοκοπείου, που ανασκάφηκε στην Αρχαία Αγορά της Θεσσαλονίκης, ωστόσο πρέπει να σηµειωθεί ότι τα πέταλα των νοµισµάτων αυτών ήταν κατασκευασµένα µε την τεχνική της χύτευσης σε πήλινες µήτρες, και όχι µε την τεχνική της ράβδου, όπως για παράδειγµα τα νοµίσµατα από τα Μέγαρα. Παρατίθεται η συγκεκριµένη αναφορά: «Η συνένωση των χάλκινων πετάλων σε ορµαθούς, έτσι όπως προέκυπταν από τον ειδικό αυτό τρόπο χύτευσης, βοηθούσε στην επόµενη φάση της διαδικασίας, δηλαδή στο σφράγισµα των νοµισµάτων. Ο τεχνίτης κέρδιζε πολύτιµο χρόνο χτυπώντας τα νοµίσµατα στη σειρά, το ένα µετά το άλλο. Ωστόσο, ο τρόπος αυτός είχε και ένα µειονέκτηµα, το οποίο ενδεχοµένως δεν ενοχλούσε τους Ρωµαίους. Στη βιασύνη του ο τεχνίτης, καθώς κτυπούσε ένα νόµισµα που δεν ήταν καλά κεντραρισµένο, µικρό τµήµα της σφραγίδας άφηνε το αποτύπωµά της σε µία άκρη του επόµενου ή και του απέναντι πετάλου. Για τη δεύτερη αυτή περίπτωση θα πρέπει να δεχθούµε ότι οι δύο στήλες των πετάλων δεν είχαν διαχωριστεί µε τη θραύση της µήτρας. Τέτοιου είδους πλευρικά σφραγίσµατα είναι σπάνια πλην όµως υπαρκτά.», Γ. Βελένης, Νοµισµατοκοπείο στην Αρχαία Αγορά της Θεσσαλονίκης, στο Χαρακτήρ. Αφιέρωµα στη Μάντω Οικονοµίδου, Αθήνα 1996, 52. 8

Τεχνολογία παραγωγής νοµισµάτων κατά την αρχαιότητα Κλείνοντας αξίζει να σηµειωθεί η ότι στην δηµοσίευσή του ο Bernhard Woytek 16, ο οποίος παρουσιάζει µία συγκεκριµένη σειρά νοµισµάτων της εποχής του Ιουλίου Καίσαρα, και επικεντρώνεται σε αυτό το φαινόµενο της χρήσης πολλαπλών µητρών, χωρίς ωστόσο να ασχολείται µε την τεχνική πλευρά του ζητήµατος, παρά µόνον µε την ιστορική, που επέβαλλε αυτή την µαζική κοπή, κλείνει το άρθρο αναφερόµενος σε δύο ευρήµατα - θησαυρούς από την Βαυαρία (Νότια Γερµανία), στα οποία περιλαµβάνονται πολλαπλές µήτρες νοµισµάτων. Εις αναµονήν της δηµοσίευσης αυτού του ευρήµατος που θα ρίξει περισσότερο φως στην µελέτη της τεχνολογίας της κοπής νοµισµάτων, φαίνεται ότι είναι πιθανή η ύπαρξη ενός, όχι πολύπλοκου, συστήµατος πολλαπλών µητρών για την κατασκευή νοµισµάτων µικρών υποδιαιρέσεων, που θα απαιτούσε µικρότερο κόστος και χρονικό διάστηµα για µία µαζική παραγωγή. Abstract This study presents a new proposal on the way of minting coins during the antiquity. Through the study of several pieces, covering the period from Classical to Roman times, the observed technical abnormalities led to a hypothesis of an industrialized system of dies for a more massive production of coins. This theory can be summarized in a system of a square obverse die on which only the types were engraved and a device consisting of separate reverse dies, embodied in it, of a side no more than 4.5cm, four coins of a diameter of 1.5cm could be produced with one strike. Στέλλα ρένη Τζαβέλλα 67 19100 Μέγαρα stelladreni@hotmail.com 16 Βλ. υποσ. 13. 9