ΟΔΟΝΤΙΑΤΡΙΚΟΣ ΣΥΛΛΟΓΟΣ ΠΕΙΡΑΙΩΣ ΣΤΟΜΑΤΙΚΗ ΥΓΕΙΑ ΕΙΔΙΚΩΝ ΑΣΘΕΝΩΝ Είναι γνωστό πως η στοματική υγεία είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με τη συστηματική υγεία, κάτι που αποδεικνύεται από τις επιπλοκές που μπορεί να παρουσιάσουν στη στοματική κοιλότητα πολλές νόσοι καθώς και η λήψη διαφόρων φαρμάκων. Η στοματική υγεία επηρεάζει τη διατροφή, την επικοινωνία, την αυτοπεποίθηση του ατόμου καθώς και τη δραστηριότητα του σε σχολείο, εργασία και σπίτι (Perlman και συν, 2003). Η συχνότητα εμφάνισης τερηδόνας και περιοδοντικών νόσων σε άτομα με ειδικές ανάγκες είναι υψηλότερη από ό τι στο γενικό πληθυσμό. Η παρουσία των νόσων της στοματικής κοιλότητας στα άτομα αυτά λόγω της χρόνιας φύσης τους ενδεχομένως να επιβαρύνουν μία ήδη υπάρχουσα διαταραχή της συστηματικής ή στοματικής τους υγείας. Γι αυτό η εφαρμογή της ολοκληρωμένης στοματικής υγιεινής σε άτομα με ειδικές ανάγκες είναι απαραίτητη προϋπόθεση για τη βελτίωση της ποιότητας ζωής τους και τη μείωση του κινδύνου προσβολής από
διάφορες νόσους όπως καρδιοβαλβιδικές παθήσεις, βακτηριακή ενδοκαρδίτιδα, πνευμονική λοίμωξη κ.α. (Fenton και συν, 2003). Οι βασικοί κανόνες στοματικής υγιεινής στα άτομα με ειδικές ανάγκες θα πρέπει να εφαρμόζονται από πολύ νωρίς τόσο από τους γονείς όσο και από τους εκπαιδευτές τους. Τα υγιή ούλα και δόντια επιτρέπουν την ομαλή ανάπτυξη του λόγου και βοηθούν στην απόκτηση καλών διατροφικών συνηθειών εφόσον επιτρέπουν τη λήψη και μάσηση πολλών τροφών χωρίς την παρουσία ιδιαίτερων προβλημάτων. Αιτιολογία συχνής εμφάνισης νόσων του στόματος σε άτομα με ειδικές ανάγκες. Καταρχήν πολλές νόσοι μπορεί να προκαλέσουν ανωμαλίες στην ανατολή, στο σχήμα, μέγεθος και αριθμό των δοντιών. Επίσης, η χρόνια λήψη φαρμάκων μπορεί να οδηγήσει σε διαταραχές στην ποιότητα των οδοντικών ουσιών όπως απασβεστίωση της αδαμαντίνης και κατ επέκταση σε αυξημένη συχνότητα εμφάνισης τερηδόνας. Άτομα με σπασμούς, μειωμένο μυϊκό συντονισμό και εμφάνιση επιληπτικών κρίσεων, κινδυνεύουν από σοβαρούς οδοντικούς τραυματισμούς. Στα άτομα αυτά θα πρέπει να κατασκευάζονται και να εφαρμόζονται ειδικοί νάρθηκες προστασίας που θα αποτρέπουν τον τραυματισμό των δοντιών και των μαλθακών μορίων σε ενδεχόμενη επιληπτική κρίση ή πτώση. Η έλλειψη μυϊκού συντονισμού μειώνει και το φυσικό αυτοκαθαρισμό των δοντιών από τη γλώσσα, τα χείλη και τις παρειές. Για τον ίδιο λόγο τα άτομα αυτά παρουσιάζουν συνήθως μειωμένη δεξιοτεχνία στο βούρτσισμα και στη χρήση οδοντικού νήματος με αποτέλεσμα τη συχνή εμφάνιση τερηδόνας και περιοδοντικών νόσων. Στο ίδιο αποτέλεσμα οδηγεί η στοματική αναπνοή και η παρατεταμένη παραμονή τροφών στο στόμα λόγω έλλειψης συντονισμού μασητικών κινήσεων (Lawton, 2002). Επίσης, λόγω της δυσκολίας που μπορεί να παρουσιάζουν στη μάσηση τα άτομα αυτά, οι τροφές που λαμβάνουν είναι συνήθως μαλθακές, κολλώδεις και πλούσιες σε υδατάνθρακες, ενώ πολλά από
τα φάρμακά τους είναι σε μορφή σιροπιού και περιέχουν ζάχαρη για να είναι εύγευστα. Τα φάρμακα που λαμβάνουν τα άτομα με ειδικές ανάγκες είναι ένας ακόμα παράγοντας που επηρεάζει τη στοματική τους υγεία. Άτομα με επιληπτικές κρίσεις και σπασμούς χρησιμοποιούν φάρμακα που προκαλούν υπερπλασία των ούλων η οποία σε περίπτωση μη εφαρμογής σωστής στοματικής υγιεινής οδηγεί στην ανάπτυξη περιοδοντικών νόσων, σε ουλορραγίες, απώλεια δοντιών και κατά συνέπεια σε δυσκολία στη μάσηση και στην ομιλία. Φάρμακα μυοχαλαρωτικά ή ηρεμιστικά που χορηγούνται για τη ρύθμιση του μυϊκού τόνου σε άτομα με σπασμούς, μειώνουν τη ροή του σάλιου, προκαλούν ξηροστομία, μείωση του αυτοκαθαρισμού των δοντιών και επομένως αύξηση της εμφάνισης τερηδόνας (Perlman και συν, 2003). Τα περισσότερα από τα άτομα με ειδικές ανάγκες είτε λόγω του μειωμένου συντονισμού κινήσεων ή λόγω κάποιας διανοητικής υστέρησης, δεν αντιλαμβάνονται τη σημασία της στοματικής υγιεινής και δεν μπορούν να την εφαρμόσουν σωστά και συχνά. Επίσης, οι εκπαιδευτές τους δε γνωρίζουν την αξία της εφαρμογής στοματικής υγιεινής ειδικά σε τέτοια άτομα διότι δίνουν έμφαση σε προβλήματα που αφορούν στη γενική τους υγεία. Θα πρέπει λοιπόν να ενημερωθούν κατάλληλα και να κατανοήσουν πόσο αρνητικά μπορούν να επηρεάσουν την ήδη επιβαρυμένη γενική υγεία οι νόσοι του στόματος ειδικά όταν αποκτούν χρόνια μορφή. Η εφαρμογή σωστής στοματικής υγιεινής θα πρέπει να ξεκινάει από την παιδική ηλικία διότι δεν θα πρέπει να ξεχνάμε ότι τα άτομα με ειδικές ανάγκες παρουσιάζουν στη γενική και στοματική τους υγεία σοβαρά προβλήματα πολύ νωρίτερα από έναν ενήλικα. Με την έγκαιρη προστασία των δοντιών αποφεύγονται μελλοντικά προβλήματα όπως η έλλειψη δοντιών, η τερηδόνα ριζών, η προχωρημένη περιοδοντική νόσος, ενώ βελτιώνεται η ποιότητα ζωής των ατόμων αυτών (Farsai & Calabrese, 2008).
Πρόληψη εμφάνισης νόσων του στόματος σε άτομα με ειδικές ανάγκες. Όπως αναφέρθηκε η εφαρμογή σωστής στοματικής υγιεινής σε άτομα με ειδικές ανάγκες είναι σημαντική για να αποφευχθεί η εμφάνιση χρόνιων νόσων που ενδεχομένως θα επιβαρύνουν τη γενική τους υγεία (American Academy of Pediatric Dentistry, 2012) Είναι απαραίτητη η ενημέρωση των γονέων ή των εκπαιδευτών των ατόμων αυτών τόσο για να τα βοηθούν στην εφαρμογή της σωστής στοματικής υγιεινής όσο και να τα επιβλέπουν στην καθημερινότητα τους. Καταρχήν τα μέλη της ομάδας που εκπαιδεύουν τα άτομα με ειδικές ανάγκες θα πρέπει να ενημερωθούν από οδοντιάτρους για την εφαρμογή μέτρων πρόληψης εμφάνισης τερηδόνας και περιοδοντίτιδας. Θα πρέπει σε κάθε άτομο να εφαρμόζεται ένα εξατομικευμένο προληπτικό πρόγραμμα τόσο στο σχολείο όσο και στο σπίτι, προσαρμοσμένο στις ανάγκες και τις ιδιαιτερότητές του. Το βασικότερο μέτρο πρόληψης που θα πρέπει να εφαρμόζεται σε όλους ανεξαιρέτως είναι το βούρτσισμα των δοντιών τουλάχιστον δύο φορές την ημέρα με κατάλληλες κινήσεις για να περιοριστεί ο κίνδυνος εμφάνισης ουλίτιδας ή περιοδοντίτιδας και με τη χρήση φθοριούχου οδοντόκρεμας για να μειωθεί η τερηδόνα. Σε περίπτωση που το άτομο παρουσιάζει έντονο αντανακλαστικό ή δεν μπορεί να ελέγξει την κατάποση, μπορεί η οδοντόβουρτσα να βραχεί με φθοριούχο στοματικό διάλυμα και να αποφευχθεί η χρήση οδοντόκρεμας. Τα άτομα με δυσκολία στο συντονισμό κινήσεων μπορούν να χρησιμοποιούν οδοντόβουρτσες με ειδικές λαβές που συγκρατούνται πιο εύκολα ή ηλεκτρικές οδοντόβουρτσες που συνήθως είναι και οι πιο αποτελεσματικές σε τέτοιες περιπτώσεις στην απομάκρυνση οδοντικής πλάκας. Επίσης τα άτομα αυτά μπορούν να χρησιμοποιούν νήμα σε συγκρατητήρα για πιο αποτελεσματικό καθαρισμό των δοντιών. Σε περίπτωση που δεν είναι ικανά να εφαρμόζουν μόνα τους στοματική υγιεινή, θα πρέπει οι εκπαιδευτές να αναλαμβάνουν καθημερινά αυτό το ρόλο, εξολοκλήρου (American Academy of Pediatric Dentistry, 2012).
Πολλά άτομα με ειδικές ανάγκες είτε παρουσιάζουν δυσκολία λόγω των προβλημάτων τους, είτε έλλειψη συνεργασίας να ανοίξουν το στόμα τους για την εφαρμογή βουρτσίσματος ή νήματος. Στην περίπτωση αυτή προτείνεται στους εκπαιδευτές η χρήση στοματοδιαστολέα. Με αυτόν τον τρόπο αποφεύγουν τον κίνδυνο να κλείσει ο ασθενής απότομα το στόμα του και να τους τραυματίσει, ενώ από την άλλη έχουν καλή ορατότητα σε όλα τα σημεία του στόματος που πρέπει να καθαριστούν. Συνήθως η απόκτηση των στοματοδιαστολέων που χρησιμοποιούν οι οδοντίατροι είναι δύσκολη και οικονομικά ασύμφορή για τα σχολεία. Γι αυτό θα μπορούσαν οι εκπαιδευτές να καταφύγουν στη λύση ενός αυτοσχέδιου στοματοδιαστολέα που και πάλι θα διευκόλυνε τη δουλειά τους. Ένας αυτοσχέδιος και ταυτόχρονα οικονομικός στοματοδιαστολέας κατασκευάζεται από πέντε έως έξι ξύλινες σπάθες, ανάλογα με το μέγεθος του στόματος που θα χρησιμοποιηθεί, που δένονται με αυτοκόλλητη ταινία. Επίσης, αρκετές γάζες δεμένες με νήμα μεταξύ τους μπορούν να χρησιμοποιηθούν στη διάνοιξη του στόματος. Σε οποιαδήποτε περίπτωση θα πρέπει το εκπαιδευτικό προσωπικό να προσέχει μην προκαλέσει απώλεια δοντιών σε περιοδοντικούς ασθενείς ή νεογιλών δοντιών που πρόκειται να αποπέσουν με χρήση διαστολέα. Επίσης δεν θα πρέπει να ανοίγουν υπερβολικά το στόμα του ατόμου που εφαρμόζουν υγιεινή για να μην προκαλέσουν βλάβες στην κροταφογναθική διάρθρωση (Southern Association of Institutional Dentists, 2008 και Wilkins, 2009). Οι εκπαιδευτές θα πρέπει να ενημερωθούν για τις διατροφικές συνήθειες που θα πρέπει να αποκτήσουν οι εκπαιδευόμενοι και να μειώσουν τους υδατάνθρακες από το διατροφολόγιο τους (American Academy of Pediatric Dentistry, 2012). Σε περίπτωση που η λήψη υδατανθράκων είναι απαραίτητη, όπως όταν περιλαμβάνονται σε φάρμακα ή όταν το άτομο πρέπει να πάρει βάρος, καλό θα είναι να διαφοροποιείται η συχνότητα λήψης τους ή να εφαρμόζονται επιπλέον προληπτικά μέτρα στο οδοντιατρείο όπως η εφαρμογή καλύψεων οπών
και σχισμών των μασητικών επιφανειών οπισθίων δοντιών (American Academy of Pediatric Dentistry, 2012) Επίσης σε άτομα υψηλού κινδύνου ανάπτυξης τερηδόνας, με απασβεστιώσεις στις οδοντικές επιφάνειες καλό θα είναι να εφαρμόζεται τοπικά ειδικό ζελέ φθορίου προκειμένου να αναχαιτιστούν οι βλάβες(american Academy of Pediatric Dentistry, 2012). Στην περίπτωση εμφάνισης περιοδοντίτιδας θα πρέπει να εφαρμόζεται καθημερινά στοματικό διάλυμα χλωρεξιδίνης ή να απλώνεται σε οδοντόβουρτσα σε περίπτωση που υπάρχει κίνδυνος κατάποσης. Σε άτομα με ειδικές ανάγκες οι εκπαιδευτές είναι σημαντικό να γνωρίζουν πως τα άτομα αυτά κινδυνεύουν να πέσουν και να τραυματίσουν τα δόντια ή τα μαλθακά μόρια της στοματικής κοιλότητας. Η πτώση συνήθως προέρχεται από έλλειψη ισορροπίας, ενώ ο τραυματισμός των δοντιών μπορεί να προκληθεί είτε λόγω επιληπτικής κρίσης, είτε λόγω διαφοροποιημένης σύγκλεισης που συνήθως παρουσιάζεται σε τέτοια άτομα. Οι εκπαιδευτές θα πρέπει να είναι ενήμεροι για τα βήματα που θα ακολουθήσουν σε περίπτωση τραύματος. Για την αποφυγή, ωστόσο, τραύματος καλό θα είναι να κατασκευαστούν εξατομικευμένοι νάρθηκες για τον κάθε ένα, ειδικά όταν ασχολούνται με αθλήματα. Για την επιτροπή Προληπτικής του ΟΣΠ, Μαρία Μιχαλάκη, Παιδοδοντίατρος, Αύγουστος 2013
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ American Academy of Pediatric Dentistry. Guideline onfluoride therapy. Pediatr Dent 2012;34(special issue):162-5. American Academy of Pediatric Dentistry. Policy on diet-ary recommendations for infants, children, and adoles-cents. Pediatr Dent 2012;34(special issue):56-8. American Academy of Pediatric Dentistry. Definition of special health care needs. Pediatr Dent 2012;34(special issue):16. American Academy of Pediatric Dentistry. Guideline on Management of Dental Patients with Special Health Care Needs, 2012, V 34 / NO 6 12 / 13 Perlman S, Fenton S, Friedman C. Something to smile about. In: Oral Health Care for People With Special Needs: Guidelines for Comprehensive Care. River Edge, NJ: Exceptional Parent, Psy-Ed Corp. 2003: 3-4. Fenton SJ, Hood H, Holder M, May PB Jr, Mouradian WE. The American Academy ofdevelopmental Medicine and Dentistry: eliminating health disparities for individuals with mental retardation and other developmental disabilities. J Dent Educ. 2003 Dec;67(12):1337-44. Lawton L. Providing dental care for special patients: tips for the general dentist. J Am Dent Assoc.2002 Dec;133(12):1666-70. Perlman S, Fenton S, Friedman C. Forewarned is forearmed. In: Oral Health Care for People With Special Needs: Guidelines for Comprehensive Care. Farsai P, Calabrese J. Dental treatment for adults: oral health for adults with disabilities. In: Oral Health Care for People With Special Needs: Guidelines for Comprehensive Care. River Edge, NJ: Exceptional Parent, Psy-Ed Corp. 2003: 36-38. Wilkins EM. Care of patients with disabilities. In: Clinical Practice of the Dental Hygienist. 10th ed.philadelphia, Pa: Lippincott Williams & Wilkins; 2009: 870-898. Southern Association of Institutional Dentists. Managing Maladaptive Behaviors. The Use of Dental Restraints and Positioning Devices. Self Study Course (a series of 15 Modules). Accessed October 10, 2008.