Κλασικισμός Ο κλασικισμός είναι ένα καλλιτεχνικό ρεύμα που γνώρισε μεγάλη άνθιση το 17 ο αιώνα. Εκφράστηκε σε όλες τις μορφές της τέχνης: την αρχιτεκτονική, τη μουσική, τη ζωγραφική και τη λογοτεχνία. Αντικατέστησε το μπαρόκ και έδωσε τη θέση του στο ρομαντισμό πριν γνωρίσει μία νέα άνθηση με το νεοκλασικισμό. Οι πιο αξιόλογοι κλασικιστές ζωγράφοι είναι οι Γάλλοι Νικολά Πουσσέν (1594 1665) και Κλοντ Λορρέν (1600 1682). Στην Ιταλία το κίνημα εκδηλώνεται με κύριο εκπρόσωπο τον Ανίμπαλε Καράτσι (1560 1609). Ο Μανιερισμός και το Μπαρόκ, που ακολούθησαν την Αναγέννηση, συνέχισαν να χρησιμοποιούν σε μεγάλο βαθμό τους αρχαίους κλασικούς τύπους σε πραγματοποιήσεις που ήταν έξω από την αίσθηση του αρχαίου πνεύματος. Ο Κλασικισμός όμως, σε αντίδραση προς τον εξεζητημένο Μανιερισμό και αργότερα προς τις «καταχρήσεις» του Μπαρόκ, προτείνει συγκρατημένη κίνηση, λιγότερο απότομες αντιθέσεις φωτός, με περισσότερο σωστές αναλογίες στο ανθρώπινο σώμα, απαλότερο πλάσιμο των όγκων, μια πιστή προσέγγιση του κλασικού μέτρου και της αρμονίας. Οι εκφραστές του κλασικισμού πρότειναν την επιστροφή όχι μόνο στους μεγάλους καλλιτέχνες του άμεσου παρελθόντος αλλά και στους αρχαίους Έλληνες. Ο κλασικισμός επηρέασε κυρίως τη Γαλλία. Ο πρώτος σκοπός αυτού του ρεύματος είναι να δημιουργήσει αρμονία. Εκείνη την εποχή οι συγγραφείς και οι καλλιτέχνες έπρεπε να ανταποκρίνονται σε αυστηρούς κανόνες, καθώς ο κλασικισμός είχε ως απώτερο στόχο να δοξάσει τη βασιλεία και το βασιλιά τον ίδιο. Έτσι συναντά κανείς το πρότυπο ενός σωστού και τίμιου ανθρώπου, όπως ακριβώς θα παρουσιαζόταν στη βασιλική αυλή. Μια στροφή προς τα πρότυπα της αρχαιότητας (αρχαιοελληνικά, ρωμαϊκά) λαμβάνει χώρα στην κλασικιστική λογοτεχνία και τέχνη. Ο κλασικισμός προτείνει μια ήρεμη αρμονική σύνθεση με ορθό σχέδιο και αναλογίες, με απαλή φωτοσκίαση και μελωδικούς χρωματισμούς, κίνηση ρυθμική που διατρέχει κάποιο φανταστικό επίπεδο παράλληλο με αυτό του πίνακα, ατμόσφαιρα υψηλού ήθους και ανώτερης πνευματικής έξαρσης σε θέματα, μορφές και τύπους πιο κοντά στην αρχαιότητα. Ρομαντισμός Το γύρισμα του 18 ου αιώνα βρήκε τη γηραιά ήπειρο σε μια κατάσταση γενικευμένης κρίσης. Οι γρήγοροι ρυθμοί αστικοποίησης και εκβιομηχάνισης των ευρωπαϊκών χωρών, μετά τη διάσπαση της φεουδαρχικής κοινωνίας, είχε ως αποτέλεσμα μια σειρά ραγδαίων εξελίξεων σε οικονομικό, κοινωνικό και πολιτισμικό επίπεδο. Οι έντονες οικονομικές ανακατατάξεις οδήγησαν σε σημαντική πτώση του βιοτικού επιπέδου ενός μεγάλου μέρους του πληθυσμού. Το γεγονός αυτό είχε ως επακόλουθο την έκρηξη και εξάπλωση διαφόρων επαναστατικών κινημάτων με κοινωνικά αιτήματα, με αποκορύφωμα τη Γαλλική Επανάσταση του 1789, γεγονός που θα οδηγήσει στη διάδοση των ιδεών της ελευθερίας και της ισότητας.
Ο 19 ος αιώνας σηματοδοτείται από τη «Βιομηχανική Επανάσταση», με την αντικατάσταση της ανθρώπινης και της ζωικής εργατικής δύναμης από τη μηχανή, με αποτέλεσμα τη μαζική παραγωγή των αγαθών και την επικράτηση της βιομηχανίας ως βάση της οικονομίας. Το γεγονός αυτό προκάλεσε μεγάλες αλλαγές στη γεωργία, λόγω της χρήσης μηχανών και χημικών λιπασμάτων, που οδήγησε σε αύξηση της γεωργικής παραγωγής. Τα μεταφορικά μέσα αυξήθηκαν και τελειοποιήθηκαν (σιδηρόδρομος, ατμόπλοιο και αργότερα αυτοκίνητο), τα οδικά δίκτυα βελτιώθηκαν και επεκτάθηκαν. Η Βιομηχανική Επανάσταση προκάλεσε μεγάλη ευημερία και άνοδο του επιπέδου ζωής των ανώτερων και μεσαίων στρωμάτων. Παρά το ότι η αριστοκρατία αρχικά εξακολουθούσε να κρατά τα ηνία της εξουσίας, η αστική τάξη, η οποία είχε αποκτήσει μεγάλη οικονομική δύναμη, άρχισε να επιζητά και να αποκτά, συχνά με αγώνες, όλο και μεγαλύτερη συμμετοχή στην άσκηση της πολιτικής εξουσίας. Συγχρόνως, εμφανίστηκε και μια νέα τάξη, η εργατική, που δημιούργησε νέα δεδομένα και προκάλεσε νέες κοινωνικές συγκρούσεις. Το κίνημα του Ρομαντισμού αποτελεί απάντηση στην κατάσταση που είχε διαμορφωθεί στις αρχές του αιώνα και αντίδραση στον υπερβάλλοντα ορθολογισμό του Διαφωτισμού. Οι ρομαντικοί έδιναν βάρος στο συναίσθημα και όχι στη λογική. Αντί για το ταραγμένο παρόν προτιμούσαν τη στροφή στο παρελθόν, κατά προτίμηση σε ξεχασμένους πολιτισμούς, στο Μεσαίωνα, στους μύθους και στο λαϊκό πολιτισμό. Αναπτύχθηκε αρχικά στη Μεγάλη Βρετανία και τη Γερμανία, για να εξαπλωθεί αργότερα κυρίως στη Γαλλία και την Ισπανία. Ο Ρομαντισμός εκδηλώνεται ως ένα νεωτεριστικό κίνημα ενάντια στο στείρο ακαδημαϊσμό. Αντλεί τα θέματά του από τη σύγχρονη εποχή και το περιβάλλον με μια ιδιαίτερη αγάπη για τα εξωτικά θέματα, για τους αγώνες των λαών για αποτίναξη της δουλείας και της καταπίεσης, ή θέματα πάλης ενάντια στα στοιχεία της φύσης κτλ. Κύρια χαρακτηριστικά του ρομαντισμού αποτελούν η στροφή προς τη φύση, η έμφαση στην υποκειμενική ευαισθησία, το συναίσθημα και τη φαντασία σε αντιδιαστολή προς το Λόγο, και το ενδιαφέρον για το παρελθόν και για κάθε τι το μυστηριακό και εξωτικό. Μέσα από αυτά τα θέματα προβάλλει η αδύναμη αλλά ηρωική μορφή του ανθρώπου που μάχεται ενάντια στους ποικίλους κινδύνους, σε θέματα που καθαρά ή συμβολικά, παρουσιάζουν αυτούς τους αγώνες. Τα εκφραστικά μέσα που χρησιμοποιεί ο Ρομαντισμός είναι ταιριαστά με το περιεχόμενο του έργου. Η βιαιότητα βρίσκει την έκφρασή της στην ενεργητική κίνηση στους ανθρώπους, στα ζώα, στο νερό, στα σύννεφα, στον καπνό κτλ. Το περίγραμμα καταργείται, η φόρμα τεμαχίζεται από αδρές πινελιές, ενώ το χρώμα είναι εκφραστικό, έντονο αντιθετικό, οι φωτοσκιάσεις επίσης δραματικές. Η επιβολή της φύσης πάνω στον άνθρωπο είναι για τους ρομαντικούς μια πραγματικότητα που δίνει αστείρευτες ευκαιρίες έκφρασης ιδιαίτερα όταν η φύση βρίσκεται στις κακές της στιγμές. Στη ζωγραφική, η φορτισμένη με συναίσθημα ρομαντική τοπιογραφία έχει μια μακρά παράδοση που ξεκινά από το Γάλλο ζωγράφο Κλοντ Λορρέν. Ρομαντικός είναι ο επίσης Άγγλος Ουίλλιαμ Μπλέικ (1757 1827) με έργα φαντασιασμού. Από τους πιο σημαντικούς εκπροσώπους στη ζωγραφική είναι οι Γάλλοι Θεοντόρ Ζερικό (1791 1824) και Ευγένιος Ντελακρουά (1798 1863), ο Γερμανός Γκασπάρ Φρίντριχ (1774 1840), οι Άγγλοι Γουίλλιαμ
Τέρνερ (1775 1851) και Ουίλλιαμ Μπλέικ (1757 1827), ο Ισπανός Φραγκίσκος Γκόγια (1746 1828). Στην Αγγλία, ο Ρομαντισμός συνδέεται με την τοπιογραφία, που καθιερώνεται ως ανεξάρτητο θέμα. Σε πολλά ρομαντικά τοπία οι μακρινές απόψεις και οι δυνατές προοπτικές φαίνεται να καλούν το θεατή να προχωρήσει πέρα από τον πραγματικό χώρο της εικόνας, να ξεφύγει, τουλάχιστον με τη σκέψη, από τα δεινά του πραγματικού κόσμου. Στην αρχιτεκτονική έχουμε μια στροφή προς τα κλασικά και τα γοτθικά πρότυπα. Η φυγή προς το φανταστικό, το ποιητικό, το λυρικό και προπαντός προς το εξωτικό και κυρίως η αναφορά στη σύγχρονη εποχή, η δημιουργία καινούριων θεμάτων, σύγχρονων ηρώων και μύθων, η νέα θέαση του ανθρώπου στην κοινωνία και στο φυσικό χώρο είναι από τα πιο βασικά γνωρίσματα του στιλ. Η ρομαντική αρχιτεκτονική κάνει μια στροφή προς τα πίσω και αντλεί έμπνευση από το Μεσαίωνα, με τη δημιουργία ενός νέο γοτθικού στιλ που εξαπλώνεται σε όλη την Ευρώπη. Στην περίπτωση της γλυπτικής, η πλοκή των όγκων γίνεται ενεργητική και πολύπλοκη, οι μυώνες συσπώνται, τα βαθουλώματα και οι προεξοχές είναι έντονες, ώστε το φως ή η σκιά να είναι ανάλογα έντονο και να εκφράζει βαθιές ψυχικές καταστάσεις. Ηγετική φυσιογνωμία είναι ο Γάλλος Φρανσουά Ριντ (1784 1855). Νεοκλασικισμός Ο Νεοκλασικισμός που εμφανίστηκε ως συνέχεια του Κλασικισμού σε αντίδραση προς το βαρύ Μπαρόκ και το ελαφρύ Ροκοκό, είναι το πρώτο μεγάλο στιλ που ζήτησε όχι μόνο μια απευθείας επαφή και έμπνευση από την αρχαιότητα, αλλά και μιμήθηκε τα αρχαία πρότυπα. Η ροπή προς την αρχαιότητα θα ενταθεί ακόμη πιο πολύ από τα μέσα του 18 ου αιώνα με πρώτο απολογητή το Γερμανό αρχαιολόγο και συγγραφέα Γιόχαν Βίνκελμαν. Στη διαμόρφωση του στιλ θα βοηθήσουν πολύ οι αρχαιολογικές ανακαλύψεις της εποχής στην αρχαία Ιταλία. Οι αρχαιότητες που θα αποκαλυφθούν θα δώσουν μια νέα ώθηση στην αναβίωση των αρχαίων τύπων. Η ερμηνεία που έδωσε στην κλασική αρχαιότητα ο Βίνκελμαν βασίζεται στην αρχή ότι η ελληνική τέχνη πραγματοποίησε κατά τρόπο τέλειο την ιδέα του αιώνιου και ιδανικού «ωραίου», με την τελειότητα και το υψηλό πνεύμα των μορφών και με την εσωτερική ηρεμία. Οι χαρακτήρες αυτοί ανευρίσκονται στις λείες πλαστικές επιφάνειες των γλυπτών, στην αρμονία των αναλογιών των αρχιτεκτονικών μνημείων και στα αριστουργήματα της ποίησης, που ακόμα κι όταν αποδίδουν τον πόνο ή το πάθος, εκφράζουν μια αξιοπρεπή γαλήνη και ηρεμία. Η ζωγραφική δεν ήταν πια ένα κοινό επάγγελμα που η γνώση του περνούσε από δάσκαλο σε μαθητή. Αντίθετα είχε γίνει μάθημα που διδασκόταν στις ακαδημίες. Η λέξη ακαδημία συμβολίζει τη νέα στάση. Οι ακαδημίες αυτές βρίσκονταν υπό βασιλική προστασία, ένδειξη του ενδιαφέροντος του βασιλιά για τις τέχνες του κράτους του. Η μεγάλη προβολή από τις ακαδημίες των δασκάλων του παρελθόντος έκανε τους πελάτες να προτιμούν να αγοράζουν τους παλαιούς καλλιτέχνες, παρά να παραγγέλνουν έργα στους ζωντανούς. Οι πιο αξιόλογοι νεοκλασικιστές ζωγράφοι είναι οι Γάλλοι Ζακ Λουί Νταβίντ (1748 1825), Ζαν Ογκίστ Ντομινίκ Ένγκρ (1780 1867) και Ζαν Αντουάν Γκρος (1771 1835).
Είναι, ουσιαστικά, η πρώτη φορά μιας απ ευθείας επαφής με την αρχαιότητα εκεί που έως τώρα γινόταν εντελώς θεωρητικά και αόριστα. Σκοπός της τέχνης είναι να πραγματοποιήσει το ιδανικό κάλλος, απομιμούμενη τη φύση. Θεμελιώδεις χαρακτήρες του «ωραίου» είναι η απλότητα και η ηρεμία, ενώ η στάση και η ανάπαυση είναι ανώτερες από την κίνηση. Τα έργα, με θέματα και περιεχόμενο εμπνευσμένα από την αρχαιότητα, παίρνουν στα χέρια των πιο σημαντικών καλλιτεχνών της εποχής διδακτική κοινωνική σημασία και συνδέονται με τους αγώνες του λαού για ελευθερίες, δικαιώματα και δικαιοσύνη, πλάι στο αισθητικό περιεχόμενό τους. Οι καλλιτέχνες αναζητούσαν νέα θέματα, πιο μελοδραματικά για να προσελκύσουν το κοινό. Το μεγαλύτερο μέρος από τα έργα παριστάνουν θρησκευτικά θέματα από την Αγία Γραφή και τους βίους των Αγίων, την ελληνική μυθολογία με τους έρωτες και τις έριδες των θεών, τις ηρωικές ιστορίες των Ρωμαίων με τα παραδείγματα θυσίας και ανδρείας και τα αλληγορικά θέματα. Η γλυπτική είναι από τη φύση της η τέχνη, στην οποία διακρίνονται καθαρότερα οι θετικές και οι αρνητικές συνέπειες του νεοκλασικισμού. Η καινούρια αντίληψη της μορφής και η αναζήτηση του ιδανικού κάλλους, δίνουν λίγα δείγματα πραγματικών δημιουργιών, αλλά πολλά ακαδημαϊκά, δεξιοτεχνικά έργα. Ήταν μια εποχή που η γλυπτική έχασε τα θρησκευτικά και εγκωμιαστικά θέματα, τα οποία την τροφοδοτούσαν επί αιώνες, και αντιμετώπισε το πρόβλημα όχι μόνο να τα αντικαταστήσει με τους κοσμικούς ήρωες και μύθους ή με τις κοσμικές αρετές, αλλά να κατορθώσει να εμφυτεύσει στην τέχνη την καινούρια αντίληψη της ατομικής προσωπικότητας και τις νέες έννοιες της ελευθερίας, της ζωής και της ιστορίας, όπως συμβαίνει και με τον Αντόνιο Κανόβα (1757 1822), τον μεγαλύτερο νεοκλασικό γλύπτη. Άλλοι μεγάλοι γλύπτες είναι ο Γάλλος Ζαν Αντουάν Ουντόν (1741 1828), ο Δανός Μπέρτελ Τόρβαλντσεν (1768 1844), ο Γιόχαν Σέργκελ (1740 1814) στη Σουηδία, ο Γιόχαν Σάντοβ και ο Κρίστιαν Ράουχ (1777 1857) στη Γερμανία και άλλοι. Η αρχιτεκτονική, που είναι η κύρια τέχνη στο στυλ, χρησιμοποιεί και σχεδόν μιμείται τύπους της αρχαίας Ελλάδας και Ρώμης. Παλάτια, δημόσια και ιδιωτικά κτήρια απορρίπτουν το Μπαρόκ για χάρη απλούστερων συνθέσεων με αυστηρούς γεωμετρικούς όγκους με βάση τον κύβο, το παραλληλεπίπεδο, τη σφαίρα, με όψεις και κατόψεις απλές, σαφείς, δίχως ποικίλματα, σε μια αρχιτεκτονική που ανακαλύπτει και πάλι τον δωρικό, ιωνικό, και κορινθιακό ρυθμό. Η αρχιτεκτονική αντιτάσσει στην πλαστικότητα του μπαρόκ, την απλότητα των όγκων και της διακόσμησης, τη σκοπιμότητα των κατασκευών, το σεβασμό της φύσης και των χρησιμοποιημένων υλικών, αρχές που αποτελούν προϋποθέσεις και βασικούς όρους της έννοιας του «ωραίου». Οι αρχιτέκτονες αναζητούν το ιδανικό κάλλος μέσα από την κατασκευαστική αξία των όγκων και το ρυθμό των επιφανειών. Οι κανόνες τους, εφαρμοζόμενοι στους ελληνικούς και ρωμαϊκούς ρυθμούς, έπρεπε να αποτελούν όχι τις διακοσμήσεις, αλλά τα ουσιαστικά τμήματα και τους σκελετούς των κατασκευών, με αντικειμενικό σκοπό τη συνοχή και την αρμονία των κτηρίων και την ισορροπημένη σχέση τους με το περιβάλλον. Στη Γερμανία η νεοκλασική αρχιτεκτονική σημειώνει μεγάλη ανάπτυξη. Ο Λέο Φον Κλέντσε (1784 1864) κτίζει σε ένα λόφο το Βαλχάλλα τον Παρθενώνα του Βορρά σε απομίμηση του Παρθενώνα της Ακρόπολης. Στη Γαλλία το γνωστότερο νεοκλασικό κτίριο είναι το «Πάνθεο» στο Παρίσι του Ζακ Ζερμαίν Σουφλό (1713 1780). Από τους σημαντικότερους αρχιτέκτονες
της εποχής είναι και ο Γάλλος Κλωντ Νικολά Λεντού (1736 1806). Ο Λεντού ενδιαφέρθηκε για τη λειτουργικότητα των κτηρίων ανάλογα με τη χρήση τους. Τα οικοδομήματα που έκτισε διακρίνονται από επιβλητικότητα και χρήση καθαρών γεωμετρικών σχημάτων. Στην Αγγλία ένας από τους σημαντικότερους αρχιτέκτονες είναι ο Τζον Νας (1752 1835) που φημίζεται για τις μακρόσυρτές του προσόψεις με τις εντυπωσιακές και ωραιότατες κιονοστοιχίες, όπως είναι το «Κάρλτον Χάουζ Τέρρεϊς» στο Λονδίνο. Ξεχωρίζει, επίσης, και ο Άγγλος αρχιτέκτονας Ρόμπερτ Άνταμ (1728 1792), που εμπνεύστηκε σε μεγάλο βαθμό από την ελληνορωμαϊκή αρχιτεκτονική. Στην Αμερική έχουμε τη «Βιβλιοθήκη του Πανεπιστημίου της Βιργινίας» (1822 1826) σε ροτόντα του Τόμας Τζέφφερσον (1743 1826), ενώ στο Λένινγκραντ, στη Ρωσία, το «Ναυαρχείο» του Αντρέι Ντιμιτρίγιεβιτς Ζαχάρωφ (1761 1811). Ο Νεοκλασικισμός στην Ελλάδα Το κίνημα του νεοκλασικισμού έχει ιδιαίτερη σημασία και θέση στην ελληνική ιστορία του 19 ου και των αρχών του 20 ου αιώνα, γιατί, καθώς η ξαναγεννημένη Ελλάδα προσπαθούσε να προσανατολιστεί και να συμβαδίσει με τα κράτη της Ευρώπης, ο νεοκλασικισμός ήρθε στην κατάλληλη στιγμή να διακηρύξει και να υλοποιήσει την αναγέννηση του αρχαίου ελληνικού ιδεώδους. Η σχέση της αρχαίας με την καινούρια Ελλάδα, γινόταν προφανής και αυταπόδεικτη. Στην Ελλάδα οι κυριότεροι νεοκλασικοί γλύπτες είναι ο Κερκυραίος Παύλος Προσαλέντης (1784 1837), μαθητής του Κάνοβα, ο Ιωάννης Κόσσος (1822 1875), ο Λεωνίδας Δρόσης (1843 1884), ο Γεώργιος Βρούτος (1843 1909) και ο Δημήτριος Φιλιππότης (1839 1919). Βασικός συντελεστής στην ανάπτυξη του νεοκλασικού κινήματος στην Ελλάδα υπήρξε ο ερχομός διάσημων ξένων αρχιτεκτόνων και η σπουδή Ελλήνων αρχιτεκτόνων στην Ευρώπη. Στην Ελλάδα ήρθαν οι Ερνέστος Τσίλλερ (1837 1923), Καρλ Φρίντριχ Σίνκελ (1781 1841), Λέο Φον Κλέντσε (1784 1864), Βίλχελμ Φον Βάιλερ και Φρίντριχ Φον Γκέρτνερ (1791 1847), όλοι Γερμανικής προέλευσης και οι Δανοί αδερφοί Θεόφιλος (1813 1891) και Χριστιανός (1803 1883) Χάνσεν, και ο Γάλλος Φρανσουά Μπουλανζέ (1807 1875). Από τους Έλληνες, ο Σταμάτης Κλεάνθης (1802 1913)και ο Λύσανδρος Καυταντζόγλου (1811 1885), καθώς και οι Παναγιώτης Κάλκος (1810 1878), Δημήτριος Ζέζος ( 1857), Ιωάννης Λαζαρίμος (1849 1913). Το πρώτο και σημαντικό νεοκλασικό έργο ήταν το πρώτο πολεοδομικό σχέδιο των Αθηνών των Κλεάνθη και Σάουμπερτ. Αλλά και σε πολλές επαρχιακές πόλεις έγιναν νέα σχέδια με επιβλητικές πλατείες, μεγάλους άξονες και μνημειακές προοπτικές. Η Ερμούπολη, η Πάτρα, η Τρίπολη, η Ερέτρια, ο Πειραιάς, η Ερμούπολη, το Ναύπλιο, η Ζάκυνθος, η Χαλκίδα, οι Σπέτσες, η Μυτιλήνη, το Λαύριο, αποτελούν αξιόλογα παραδείγματα πόλεων σχεδιασμένων από τους αρχιτέκτονες του νεοκλασικισμού. Μια άλλη εξίσου σημαντική κατηγορία έργων της εποχής είναι οι εκκλησίες. Παρά την αυστηρή προσήλωση προς την ορθόδοξη εκκλησία και τη βαρεία κληρονομιά της βυζαντινής ναοδομίας, οι αρχιτέκτονες του νεοκλασικισμού δε δίστασαν να προσαρμόσουν και τη θρησκευτική αρχιτεκτονική στο γενικό πνεύμα που επικρατούσε και να δημιουργήσουν νέες μορφές ναών.