ΧΩΡΙΚΟΣ ΣΧΕ ΙΑΣΜΟΣ ΚΑΙ ΑΓΡΟΤΙΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ Παύλος Λουκάκης (Οµότιµος Καθηγητής Παντείου Πανεπιστηµίου) ΠΕΡΙΛΗΨΗ Στην παρούσα εισήγηση επιχειρείται να διατυπωθεί µια προσέγγιση του αναγκαίου σχεδιασµού του χώρου, στον οποίο κυριαρχεί η αγροτική οικονοµία και αναπτύσσονται οι άµεσες ή και οι συναρτώµενες προς αυτήν παραγωγικές δραστηριότητες και λειτουργίες και αναλύονται οι ακόλουθες παράµετροι: (α) Η αγροτική ανάπτυξη ως τµήµα ενός διπτύχου της συνολικής, περιφερειακής ανάπτυξης, όπου το δεύτερο σκέλος το αποτελεί η αστική ανάπτυξη. (β) Η αγροτική ανάπτυξη ως µια από τις κυρίαρχες διαδικασίες διαχείρησης των φυσικών πόρων. (γ) Η αγροτική ανάπτυξη ως διαδικασία που υφίσταται µέσα από τις όποιες αναπτυξιακές πολιτικές πιέσεις και µεταβολές, που εν τέλει εκφράζει το αρνητικό σκέλος της άνισης ανάπτυξης. ΛΕΞΕΙΣ ΚΛΕΙ ΙΑ: Περιφερειακή Ανάπτυξη, Αγροτική Ανάπτυξη, Τοπική Ανάπτυξη, Χωρικός Σχεδιασµός. 1
ΕΙΣΑΓΩΓΗ Στην παρούσα εισήγηση επιχειρείται να διατυπωθεί µια προσέγγιση του αναγκαίου σχεδιασµού του χώρου, στον οποίο κυριαρχεί η αγροτική οικονοµία και αναπτύσσονται οι άµεσες ή και οι συναρτώµενες προς αυτήν παραγωγικές δραστηριότητες και λειτουργίες. Ίσως εκ πρώτης όψεως το ζήτηµα αυτό να εµφανίζεται ως απλό στην επίλυσή του, εντούτοις δεν είναι διότι: πρώτον η αγροτική ανάπτυξη δεν αποτελεί µια αυτονοµηµένη διαδικασία ως προς τους άλλους αναπτυξιακούς παράγοντες και δεύτερον ο χώρος στον οποίο επιτελείται η διαδικασία αυτή αλλά και γενικότερα η συνολική αναπτυξιακή διαδικασία (prozess) δεν προσδιορίζεται µονοσήµαντα, αλλά µέσα από πιο πολυσύνθετα κριτήρια. Θα πρέπει να τονισθεί ότι, εδώ και τουλάχιστον 30 χρόνια έχει γίνει αποδεκτό τόσο σε θεωρητικό επίπεδο, όσο και στην εφαρµογή ότι, ο χωροταξικός σχεδιασµός είναι αλληλένδετος τόσο στενά µε την περιφερειακή ανάπτυξη και της πολιτικές της, ώστε η µια διαδικασία να προϋποθέτει την άλλη για να διατυπωθεί ολοκληρωµένος προγραµµατισµός και να υλοποιηθεί ο όποιος σχεδιασµός και υλοποίηση προγραµµάτων. Στην παρούσα προσέγγιση του ζητήµατος αναλύονται οι ακόλουθες παράµετροι: (α) Η αγροτική ανάπτυξη ως τµήµα ενός διπτύχου της συνολικής, περιφερειακής ανάπτυξης, όπου το δεύτερο σκέλος το αποτελεί η αστική ανάπτυξη. (β) Η αγροτική ανάπτυξη ως µια από τις κυρίαρχες διαδικασίες διαχείρισης των φυσικών πόρων. (γ) Η αγροτική ανάπτυξη ως διαδικασία που υφίσταται µέσα από τις όποιες αναπτυξιακές πολιτικές πιέσεις και µεταβολές, που εν τέλει εκφράζει το αρνητικό σκέλος της άνισης ανάπτυξης. Ο χωρικός σχεδιασµός εν προκειµένω συνδέεται µε αυτές τις τρεις παραµέτρους, καλείται δε να συµβάλλει προς δύο κατευθύνσεις: στην άµυνα εναντίων των αρνητικών συνεπειών και στην επίθεση να ανακτήσει και αποκτήσει νέα όπλα προς ανακοπή, άµβλυνση, γιατί όχι δε αναστροφή των επιπτώσεων, προς την κατεύθυνση µιας εξισορροπηµένης περιφερειακής χωρικής διάρθρωσης. (Α) ΑΓΡΟΤΙΚΗ ΑΣΤΙΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ Στις γεωγραφικές περιοχές, όπου πραγµατοποιείται η αγροτική ανάπτυξη κυριαρχεί ο πρωτογενής τοµέας παραγωγής (γεωργία, κτηνοτροφία, δάση, αλιεία) αν και, από δεκαετιών, παράλληλα και µε σχέσεις αλληλεξάρτησης αναπτύσσονται και άλλες οικονοµικές δραστηριότητες του δευτερογενούς και τριτογενούς τοµέα παραγωγής (µεταποίηση, τουρισµός, υπηρεσίες). Σε αντιδιαστολή µε τα παραπάνω αναπτύσσονται αστικές δραστηριότητες µε χωρικό πλαίσιο ανάπτυξης τα δίκτυα αστικών κέντρων, υπό µορφή αξόνων ή και αλυσίδων κόµβων συγκέντρωσης του δευτερογενούς και τριτογενούς τοµέα παραγωγής (µεταποίηση, παραγωγή υψηλής τεχνολογίας και γνώσης συγκέντρωσης υπηρεσιών και αγορών κ.α.). 2
Η συνεχής συγκέντρωση και διόγκωση της αστικής ανάπτυξης οδηγεί σε διεύρυνση του αστικού χώρου σε βάρος του αγροτικού χώρου. Ο πρώτος αναζητεί ζωτικό χώρο σε βάρος του δεύτερου και η αναζήτηση αυτή εφ όσον συντελείται ανεξέλεγκτα µεταφράζεται σε σχέσεις αποµύζησης. Εν προκειµένω ο αστικός ή αστικοποιούµενος χώρος προσφέρει τις αγορές αγροτικών προϊόντων και θέσεις εργασίας συναφείς προς την παραγωγική διαδικασία της αγροτικής ανάπτυξης (µέσα παραγωγής τεχνογνωσία τεχνολογία κ.λ.π.). Η διαφορά του επιπέδου οικονοµικής ανάπτυξης µεταξύ αγροτικού αστικού χώρου εκφράζεται µε ανισότητες οικονοµικές, κοινωνικές, λειτουργικές κ.α.- που εν τέλει στο χώρο καθίστανται και είναι γνωστές ως ενδο διαπεριφερειακές ανισότητες. Η αναγκαιότητα εξισορρόπησης αυτών των ανισοτήτων εκφράζεται µέσα από σειρές µελετών και αποφάσεων. Εδώ τονίζεται το αίτηµα της ύπαρξης εταιρικής σχέσης πόλεων υπαίθρου που διατυπώνεται στο Σχέδιο Ανάπτυξης του Κοινοτικού Χώρου (ΣΑΚΧ) (1), όπως και από την ύπαρξη πολυκεντρικής οικιστικής δοµής του χώρου και της ανάγκης διοικητικής αποκέντρωσης. Εξ αυτών προκύπτει η αναγκαιότητα του χωρικού σχεδιασµού για την κατανοµή και διάρθρωση των τεχνικών και κοινωνικών υποδοµών, για την εξασφάλιση των πλέον αποδοτικών όρων στην κινητικότητα των συντελεστών παραγωγής και κατά ιεραρχηµένο τρόπο των κατανοµών των κοινωνικών υποδοµών. Στο πλαίσιο αυτό, οι εκτάσεις που απαιτούνται για µελλοντικές χρήσεις γης που απορρέουν από την αστική ανάπτυξη πέραν από τις αυτονόητες ανάγκες της ελαχιστοποίησης της αποµείωσης της γης του πρωτογενούς τοµέα παραγωγής, γιατί περί αυτού πρόκειται τελικώς, θα πρέπει να διασφαλίζουν τη µέγιστη δυνατή συνέχεια της γης αυτής (πεδινές ορεινές περιοχές, παράκτιος χώρος ενδοχώρα, ειδική διαχείριση νησιωτικού χώρου) (2). (Β) ΑΓΡΟΤΙΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΦΥΣΙΚΩΝ ΠΟΡΩΝ Η παραγωγική διαδικασία όλων των κλάδων του πρωτογενούς τοµέα παραγωγής, αλλά και όσων νέων εµπλουτίζουν το λεγόµενο αγροτικό χώρο ή κατ άλλους την ύπαιθρο (π.χ. ήπιες δραστηριότητες αναψυχής, εξόρυξη, κυνήγι) συνδέεται ευθέως µε τη διαχείριση φυσικών πόρων, του εδάφους, του υπεδάφους και της ατµόσφαιρας. Η αγροτική ανάπτυξη, εποµένως, είναι άρρηκτα συνδεδεµένη µε το φυσικό περιβάλλον, που επιβάλλει και απαιτεί παράλληλα µε τη διαχείρισή του και την προστασία του. Αυτό άλλωστε είναι και το αίτηµα της αειφόρου ανάπτυξης που µέσα από το τελικό κείµενο του Σ.Α.Κ.Χ. (3) διατυπώνεται ως συνετή διαχείριση του φυσικού περιβάλλοντος. ( 1) Ευρωπαϊκή Επιτροπή Σ.Α.Κ.Χ.. Έκθεση άτυπης συνόδου Υπουργών Χωροταξίας της Ε.Ε. Πότσνταµ, 11.5.99. (2) Ι.Π.Α. Οικονοµική Ανάπτυξη και Χωροταξικός Σχεδιασµός Περιοχής Μεσογείων 1999 2020. Χωρικές Ρυθµίσεις Περιοχής Ελ. Βενιζέλος Ερευνητικό Πρόγραµµα ΥΠΕΧΩ Ε 1998. (3) βλέπε (1) 3
Η διαχείριση των υδάτινων πόρων, υπόγειων και επιφανειακών, η διατήρηση και ανανέωση των ποιοτικών χαρακτηριστικών των εδαφών, η διατήρηση της χλωρίδας και πανίδας, η αισθητική του τοπίου αναφέρονται ενδεικτικά και γενικευµένα, για να τονισθεί ότι η παραγωγική διαδικασία συνδέεται ευθέως µε παράγοντες όπως αυτοί. Οι ποσότητες των υδάτων, η χρονική χρήση τους, η εξασφάλιση αποθεµάτων υδάτων, η χρήση λιπασµάτων και φυτοφαρµάκων, η εντατικότητα και τρόπος παραγωγής, η προστασία των εδαφών, η κατασκευή τεχνικών έργων και υποδοµών, η ανάπτυξη των οικισµών, η χωρητικότητα του φυσικού περιβάλλοντος σε σχέση µε τις οικονοµικές δραστηριότητες (ακτές, πυκνότητα και χαρακτήρας δόµησης κ.α.), αποτελούν µερικές µόνο επισηµάνσεις για να κατανοηθεί η αναγκαιότητα προγραµµατισµού και σχεδιασµού του χώρου, όχι µόνο µε κριτήρια των οικονοµικών διαδικασιών ή του διοικητικού θεσµικού πλαισίου, αλλά και µε κριτήρια οµοιογένειας, προστασίας και ανάδειξης του φυσικού περιβάλλοντος. (Γ) ΑΓΡΟΤΙΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΚΑΙ ΤΟΠΙΚΗ ΕΝ ΟΓΕΝΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗ. Όπως διατυπώθηκε και στην εισαγωγή της παρούσας εισήγησης, η περιοχή στην οποία κυριαρχεί στο µέγιστο µέρος του η αγροτική ανάπτυξη, µε την ευρύτερη του όρου έννοια (γεωργία, κτηνοτροφία, δάση, αλιεία), ενώ υπολείπονται άλλες οικονοµικές δραστηριότητες, εκφράζουν το αρνητικό σκέλος της άνισης ανάπτυξης άρα και της χωρικής. Το φαινόµενο αυτό δεν είναι οµοιόµορφο και οµοιογενές για πολλούς λόγους που συνδέονται τόσο µε αυτήν την αγροτική ανάπτυξη, που δεν είναι παντού η ίδια, και µε γενικότερους γεωγραφικούς, φυσικούς, λειτουργικούς, πολιτικούς παράγοντες, αλλά και σε σχέση µε τις ασκούµενες επιρροές και εξαρτήσεις από τις περιοχές αστικής ανάπτυξης. Εποµένως, η άνιση ανάπτυξη ενυπάρχει σε διάφορα επίπεδα του χώρου. Όπως διαπιστώνεται, οι εθνικές πολιτικές για την περιφερειακή ανάπτυξη, στο γενικευµένο επίπεδό τους, ή και σε εξειδικευµένα επίπεδα, π.χ. ζώνες κινήτρων, πολιτικές ενίσχυσης τοµέων ή κλάδων παραγωγής, ενέργεια, µεταφορές κ.α., δε στάθηκαν ικανές να αναστείλουν ή να αµβλύνουν τις χωρικές οικονοµικοκοινωνικές ανισότητες.το φαινόµενο αυτό είναι διεθνές και ειδικότερα στις χώρες του ευρωπαϊκού νότου. Από τριακονταετίας, περίπου, τόσο σε θεωρητικό επίπεδο, όσο και σε επίπεδο των ευρωπαϊκών πολιτικών, η προσπάθεια τοπικής ή ενδογενούς ανάπτυξης απέκτησε βαρύνουσα σηµασία για την άµβλυνση των ενδοπεριφερειακών, κυρίως, ανισοτήτων. Η αξιοποίηση τοπικών πόρων και η κινητοποίηση του τοπικού ανθρώπινου δυναµικού, ώστε να αναζωογονηθούν οι καθυστερηµένες, πρωτίστως, περιοχές, ήταν η βάση των πολιτικών ενίσχυσης προγραµµάτων τοπικής ανάπτυξης. Στη χώρα µας έγιναν σηµαντικές προσπάθειες σε συνδυασµό, µάλιστα, µε παράλληλες πολιτικές, όπως η διοικητική αποκέντρωση, η εφαρµογή κοινοτικών πρωτοβουλιών (Leader, Intereg κ.α.) και ειδικών προγραµµάτων, όπως το ΕΑΠΤΑ, (σήµερα Ε.Τ.Π.Α.) (4). (4) Τ.Ε..Κ. Νοµών ράµας Καβάλας Ξάνθης σε συνεργασία µε Ι.Π.Α., Τοπικά Αναπτυξιακά Προγράµµατα νέων Καποδιστριακών ήµων (1999-2001) 4
Εν τούτοις, το αποτέλεσµα δεν ήταν το αναµενόµενο, γιατί δε συνδέθηκαν ευθέως µε τα Περιφερειακά Προγράµµατα, αλλά και γιατί το υφιστάµενο θεσµικό πλαίσιο δεν επαρκούσε (φορέας εφαρµογής, διαθέσιµοι πόροι, πηγές χρηµατοδότησης). Στην πρόσφατη συγκυρία (από το 1997) συντρέχουν πολλοί λόγοι, ώστε οι πολιτικές αυτές να αποκτήσουν µια πιο ρεαλιστική βάση και να προσφέρουν πληρέστερα εργαλεία ανάπτυξης του αγροτικού χώρου. Αυτό γιατί η προσπάθεια διατύπωσης προγραµµάτων τοπικής ανάπτυξης συνοδεύονται από ισχυρότερες αποκεντρούµενες, αυτοδιοικητικές µονάδες (Νέοι ήµοι, Αιρετές Νοµαρχίες), καθώς και από ένα αρκετά ολοκληρωµένο θεσµικό πλαίσιο χωρικού σχεδιασµού (Ν.2508/97, Ν.2742/99) και νοµιµοποίησης των πιο πάνω προγραµµάτων (Πρόγραµµα Θησέας 2004). Παρ όλα αυτά εκτιµάται ότι η προσπάθεια ολοκληρωµένης ανάπτυξης απαιτεί πρόσθετα κριτήρια χωρικού προσδιορισµού, που απορρέουν και από όσα επισηµάνθηκαν στα δύο προηγούµενα σηµεία της παρούσας εισήγησης (α) και (β). Ο χώρος στον οποίο θα πρέπει να αναζητηθεί η εφαρµογή ολοκληρωµένων προγραµµάτων ενδογενούς ανάπτυξης πρέπει να προσφέρεται ως µονάδα προγραµµατισµού. Πρέπει δηλαδή να αποτελεί µια µικροπεριφέρεια προγραµµατισµού στην οποία: - οι φυσικοί πόροι συγκροτούνται ανά οµοιογενείς φυσικές ενότητες π.χ. ορεινές, πεδινές, παράκτιες, νησιωτικές περιοχές, φυσικές λεκάνες απορροής, - οι φυσικοί πόροι αποτελούν ενιαίες, µη διακοπτόµενες από εξωγενείς παράγοντες, παραγωγικό υποσύνολο π.χ. πεδινή γεωργική περιοχή, ορεινή δασική περιοχή, κτηνοτροφικές ζώνες, ζώνες αναψυχής, - υφίστανται ικανοποιητική πληθυσµιακή βάση ή αναδιάρθρωση, της οποίας µπορεί να αιτιολογήσει επαρκή κοινωνική υποδοµή (π.χ. εκπαίδευση, υγεία κ.α.) και τεχνική υποδοµή π.χ. διαχείριση υδάτων, απορριµµάτων, - υφίσταται ένας τουλάχιστον δυναµικός οικισµός ή οικισµός (οικισµοί), στους οποίους µπορούν να συγκεντρωθούν υπηρεσίες αγοράς (εµπόριο, τράπεζα, τεχνικές υπηρεσίες, ΕΛΤΑ κ.α.), - υφίστανται προϋποθέσεις αν δεν υπάρχουν επαρκείς εσωτερικές µεταφορικές συνδέσεις, να δηµιουργηθούν, - υφίστανται τοπικές προϋποθέσεις για εφαρµογές σύγχρονων τεχνολογιών, πληροφορικής και δηµιουργίας καινοτοµικών δραστηριοτήτων ή παραγωγικών διαδικασιών, - η περιοχή συντίθεται από διοικητικά όρια Ο.Τ.Α. 1 ου βαθµού, ώστε να µπορούν να εκπονηθούν Γενικά Πολεοδοµικά Σχέδια ή Σ.Χ.Ο.Ο.Α.Π. µε βάση τον Ν.2508/97, αλλά στη βάση διαδηµοτικής συνεργασίας, όπως άλλωστε θα πρέπει να συµβεί και στη διατύπωση ενός κοινού αναπτυξιακού προτύπου της µικροπεριφέρειας προγραµµατισµού. Προς την κατεύθυνση προτάσεων για µικροπεριφέρεια προγραµµατισµού έχουν διατυπωθεί και παρουσιάζουν ενδιαφέρον (5). (5) α) βλ. (4) β) Αραµπατζή Καρρά και Συνεργάτες Χωροταξικό Σχέδιο Περιφέρειας Πελοποννήσου ΥΠΕΧΩ Ε, 1 η φάση, Αθήνα 1998-99 γ) Μ.Γιαννοπούλου Π.Λουκάκης Τυπολόγηση οικιστικών ενοτήτων στον αγροτικό χώρο: Η περίπτωση των νοµών Ξάνθης και Ροδόπης, Τεχνικά Χρονικά, Επιστ. Έκδοση ΤΕΕ, ΙΙ, Τεύχος 1-2, 1997. 5
ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Ο χωρικός σχεδιασµός είναι αλληλένδετος και αναγκαίος µε τις παραγωγικές δραστηριότητες, που σήµερα συνθέτουν την πολιτική αγροτικής ανάπτυξης. Η ανάπτυξη αυτή δεν είναι αυτόνοµη διαδικασία. Είναι τµήµα της συνολικότερης περιφερειακής ανάπτυξης, όπου επηρεάζει και επηρεάζεται αµφίδροµα το σύνολό της. Οι χωρικές αναφορές για τις περιοχές αγροτικής ανάπτυξης κυριαρχούνται από φαινόµενα άνισης ανάπτυξης ως προς τις ανεπτυγµένες αστικές περιοχές συγχρόνως, όµως, και από φαινόµενα άνισης ανάπτυξης µέσα σε αυτές. Από τη φύση της η διαδικασία αγροτικής ανάπτυξης είναι άρρηκτα συνδεδεµένη µε το φυσικό περιβάλλον, η συνετή διαχείριση του οποίου είναι προϋπόθεση µιας επιθυµητής αγροτικής ανάπτυξης. Τέλος, ο χωρικός σχεδιασµός µε τα θεσµικά εργαλεία χωροταξικού πολεοδοµικού και περιβαλλοντικού σχεδιασµού, που υφίστανται, δεν επαρκούν αν δεν διατυπωθούν µε σαφήνεια τα επιθυµητά εκείνα τα αναπτυξιακά υποσύνολα, όπως οι µικροπεριφέρειες προγραµµατισµού ώστε: ο χωρικός σχεδιασµός να καταλήξει σε ένα σχέδιο χρήσεων γης, όπου δε θα αρκούν µόνο ελεγκτικές δεσµευτικές προϋποθέσεις υλοποίησης των έργων, αλλά θα προβάλλεται ο χώρος ως πεδίο ανάπτυξης παραγωγικών και προωθητικών δραστηριοτήτων. 6
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΕΣ ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ Αραµπατζή-Καρρά Χρ.& Συνεργάτες, «Χωροταξικό Σχέδιο Περιφέρειας Πελοπονήσου», ΥΠΕΧΩ Ε, 1 η και 2 η Φάση, Αθήνα, 1998, 1999. Μ.Γιαννοπούλου Π.Λουκάκης, «Τυπολόγηση οικιστικών ενοτήτων στον αγροτικό χώρο: Η περίπτωση των νοµών Ξάνθης και Ροδόπης, Τεχνικά Χρονικά, Επιστ. Έκδοση ΤΕΕ, ΙΙ, Τεύχος 1-2, 1997..Π.Θ.-Τµήµα Πολιτικών Μηχανικών, «ιερεύνηση µεθόδου εκπόνησης ενός περιφερειακού χωροταξικού σχεδίου πλαισίου. Η περίπτωση της Περιφέρειας Κρήτης», Ερευνητικό Πρόγραµµα ΥΠΕΧΩ Ε, Επιστ. Υπευθ. : Λουκάκης, Π., Ξάνθη, 1989. Επιτροπή των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων- ενική ιεύθυνση Περιφερειακής Πολιτικής, «Ευρώπη 2000- Προοπτικές Ανάπτυξης του Κοινοτικού Εδάφους», Ανακοίνωση της Επιτροπής προς το Συµβούλιο και το Ευραπαικό Κοινοβούλιο, Βρυξέλλες- Λουξεµβούργο 1992. Επιτροπή των Ευρωπαικών Κοινοτήτων, «Ευρώπη 2000+: Συνεργασία για τη Χωροταξία στην Ευρώπη», Ευρωπαική Επιτροπή, Λουξεµβούργο 1995. Επιτροπή των Ευρωπαικών Κοινοτήτων, «Σχέδιο Ανάπτυξης Κοινοτικού Χώρου- ΣΑΚΧ», Τελική Έκθεση, Μάιος 1999. Ινστιτούτο Περιφερειακής Ανάπτυξης (Ι.Π.Α.) Παντείου Πανεπιστηµίου, «Μελέτη Περιφερειακής Ανάπτυξης και Χωρικής Οργάνωσης του νοµού Καβάλας», Νοµαρχία Καβάλας, Απρίλιος 1996. Ι.Π.Α. Οικονοµική Ανάπτυξη και Χωροταξικός Σχεδιασµός Περιοχής Μεσογείων 1999 2020. Χωρικές Ρυθµίσεις Περιοχής Ελ. Βενιζέλος Ερευνητικό Πρόγραµµα ΥΠΕΧΩ Ε 1998. Καυκαλά Γρ.-Ανδρικοπούλου Ελ., «Χωρικές Επιπτώσεις των Ευρωπαικών Πολιτικών. Η Ελληνική εµπειρία 1989-1999», ΥΠΕΧΩ Ε- ΑΠΘ Τµήµα Αρχιτεκτόνων, Θεσσαλονίκη 2000. Λουκάκης Π., «Οι αστικές συµµαχίες ως προοπτική της ανταγωνιστικότητας των ελληνικών οικισµών της χωρικής ανάπτυξης στην Ευρώπη. Η περίπτωση του τριγώνου ράµα-καβάλα-ξάνθη», Εισήγηση στο Συνέδριο: «Νέα Πολυκεντρικότητα και Χωρική Ανάπτυξη», 14-15/09/2001, Φορείς ιοργάνωσης: ΥΠΕΧΩ Ε, ΕΜΠ, Universite De Paris X-Nanterre. Λουκάκης Π., «Ζητήµατα σχετικά µε τα χωρικά επίπεδα εφαρµογής του χωροταξικού προγραµµατισµού και σχεδιασµού στην Ελλάδα», ΤΟΠΟΣ, Επιθεώρηση Αστικών και Περιφερειακών Μελετών, τεύχος 8, Αθήνα 1994. Λουκάκης Π., «Χωροταξικός σχεδιασµός και οργάνωση υποδοµών των νέων Ο.Τ.Α.», Ηµερίδα µε θέµα: «Πρωτοβάθµιοι Ο.Τ.Α. και Ανάπτυξη», Πάντειο Πανεπιστήµιο- Τµήµα Οικονοµικής & Περιφερειακής Ανάπτυξης, Αθήνα 20/10/1997. Λουκάκης Π., «Χωροταξικός Σχεδιασµός και Οργάνωση Υποδοµών», Πανεπιστήµιο Θεσσαλίας, Βόλος, εκέµβριος 2001. 7
Λουκάκης Π., «Σύγχρονη ελληνική πόλη: τάσεις µεταλλαγών στη χωρική διάχυση της αστικοποίησης», Τριµηνιαίο Περιοδικό «Αρχαιολογία», τεύχος 65, Αθήνα- εκέµβριος 1997. Λουκάκης, Π. «Χωρικά επίπεδα συσχέτισης αναπτυξιακού προγραµµατισµού και χωροταξικού σχεδιασµού : Οι περιφέρειες ως πεδίο σύγκλισης και σύνθεσης», Πανεπιστήµιο Θεσσαλίας, Βόλος, Σεπτέµβριος 2002. Λουκάκης Π., «Οι περιφέρειες ως πεδία σύγκλισης αναπτυξιακού προγραµµατισµού και χωρικού σχεδιασµού», επιστηµονικές µελέτες προς τιµήν του καθηγητή Νίκου Κόνσολα, Πάντειο Πανεπιστήµιο Κοινωνικών και Πολιτικών Επιστηµών, Αθήνα 2005. Νοµαρχιακή Αυτοδιοίκηση ράµας-καβάλας-ξάνθης, Νοµαρχιακό ιαµέρισµα Καβάλας, Αναπτυξιακό Συνέδριο νοµού Καβάλας: Πρακτικά- Εισηγήσεις- Συµπεράσµατα, Καβάλα 1998. Περιφερειακή Πολιτική της Ευρωπαικής Κοινότητας, «Ανταγωνιστικότητα και Συνοχή: Οι τάσεις στις Περιφέρειες», Πέµπτη Περιοδική Έκθεση για την Κοινωνική και Οικονοµική κατάσταση και την ανάπτυξη των Περιφερειών της Κοινότητας, Ευρωπαική Επιτροπή, Λουξεµβούργο 1994. Περιφερειακή Πολιτική της Ευρωπαικής Κοινότητας, «Ανταγωνιστικότητα και Συνοχή: Οι τάσεις στις Περιφέρειες», Έκτη Περιοδική Έκθεση για την Κοινωνική και Οικονοµική κατάσταση και την ανάπτυξη των Περιφερειών της Ευρωπαικής Ένωσης, Ευρωπαική Επιτροπή, Λουξεµβούργο 1999. Τ..Κ.Νοµών ράµας-καβάλας-ξάνθης, «Τοπικά Αναπτυξιακά Προγράµµατα των νέων Καποδιστριακών ήµων κάθε νοµού», 1999-2001. ΥΠ.ΕΘ.Ο. - Υ.ΠΕ.ΧΩ..Ε., «Τάσεις ανάπτυξης του ελληνικού χώρου-2015. Πρώτο προσωρινό σχέδιο και προσωρινοί χάρτες», Αθήνα, Φεβρουάριος 1995. ΥΠ.ΕΘ.Ο., «ΣΠΑ 2000-2006- Περιφερειακό Σκέλος», σε συνεργασία µε το Ι.Π.Α., Αθήνα, Ιούνιος 1999. Υ.ΠΕ.ΧΩ..Ε., «Χωροταξικός Σχεδιασµός και Αειφόρος Ανάπτυξη», Πλαίσιο Εθνικού Χωροταξικού Σχεδιασµού (προς έγκριση), Αθήνα 2000. ISMERI EUROPA, TEAM 4, Ι.Π.Α., «Μελλοντική εξέλιξη των Περιφερειών της Κεντρικής Μεσογείου (Mezzogiorno- Ελλάδα)», XVI Γενική ιεύθυνση Επιτροπής Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων, Τελική Έκθεση. 8