Μπρέγιαννη Κατερίνα, KΕΙΝΕ - Καρακατσιάνης Γιάννης

Οικονοµία και Κοινωνία στη Νότια Πελοπόννησο : το παράδειγµα της οργάνωσης των γεωργικών συνεταιρισµών στη Μεσσηνία, από τις αρχές του 20 ου αιώνα έως το Β Παγκόσµιο Πόλεµο Μπρέγιαννη Κατερίνα, KΕΙΝΕ - Καρακατσιάνης Γιάννης Α. ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΤΗΣ ΤΟΠΙΚΗΣ ΜΕΣΣΗΝΙΑΚΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΣΥΝΕΤΑΙΡΙΣΤΙΚΗΣ ΔΡΑΣΗΣ ΕΩΣ ΤΟ 1917 Στην ανακοίνωση θα γίνει προσπάθεια να σκιαγραφηθεί το οικονοµικό και κοινωνικό κλίµα της νοτίου Πελοποννήσου, µε πυρήνα το νοµό Μεσσηνίας, από τις πρώτες δεκαετίες του 20 ου αιώνα έως και το Β Παγκόσµιο Πόλεµο. Αυτή η εικόνα βρίσκεται βέβαια σε συνάρτηση τόσο µε τις γενικότερες κοινωνικο-οικονοµικές εξελίξεις της περιόδου, αλληλένδετη µε τις οποίες είναι και η πορεία του συνεταιριστικού κινήµατος τόσο στη χώρα όσο και στην τοπική κοινωνία. Ύστερα από τις δηµοσιονοµικές περιπέτειες της δεκαετίας του 1890, η νοµισµατική σταθεροποίηση του 1909-1910 είχε θετικές επιπτώσεις στην ελληνική οικονοµία και φυσικά στο ίδιο το βιωτικό επίπεδο των πολιτών. Στη νότια Πελοπόννησο το επίπεδο της καθηµερινής ζωής άρχισε να βελτιώνεται ενώ τα µεγάλα αστικά κέντρα του Πελοποννησιακού Νότου αποκτούσαν και µια αστική κουλτούρα. Στην Καλαµάτα στα 1909 «η πόλις εδαπάνησεν περί των οκτώ ή εννέα εκατοµµυρίων δραχµών πρωτίστως δια τον εαυτόν της, δια τους ανθρώπους 1», ενώ στα 1910 ολοκληρώθηκε η κατασκευή του σύγχρονου για την εποχή λιµανιού. Στη Μεσσηνία η αγροτική παραγωγή εκχρηµατίζεται. Την περίοδο αυτή δραστηριοποιούνται πρώιµες συνεταιριστικές µορφές οικονοµικής οργάνωσης. Αυτές αποτέλεσαν µια πρώτη προσπάθεια διαχείρισης του τοπικού αγροτικού παραγωγικού χώρου. Η «Αλληλοβοηθητική 1 Εφ. Σηµαία, «Περί του λιµένος µας», κεντρικό άρθρο, Κυριακή 22 Μαρτίου 1914. Αυτά παρατηρούσε ο τοπικός τύπος. Τα ζητήµατα οργάνωσης της µεσσηνιακής τοπικής οικονοµίας, αλλά και του συνεργατισµού της Μεσσηνίας έχουν αναλυθεί σε σειρά άρθρων του Ι. Καρακατσιάνη στην εφηµερίδα Θάρρος της Καλαµάτας, την περίοδο 1997-1998. 1

Τράπεζα, η Αβία», (1884), το «Μεσσηνιακό Ταµιευτήριο, ο Δαφνών» (1896-7) ή και η «Βιοµηχανική Εταιρεία, Ο Ερµής» (αρχές 20 ου αιώνα) αποτέλεσαν πρώιµες δράσεις τέτοιου είδους εντασσόµενες στην ευρύτερη ανάπτυξη των τραπεζικών ταµείων κοινωφελούς χαρακτήρα που αναπτύσσονται στη Βόρεια και Κεντρική Ευρώπη από το δεύτερο µισό του 19 ου αιώνα (αναφερόµαστε εδώ στα ταµεία τύπου Raiffstein). Έτσι, η τοπική συνεταιριστική δραστηριότητα, σε αυτή την πρώιµη φάση που για την Ελλάδα είναι τα τέλη του 19 ου και οι αρχές του 20 ου αιώνα, γίνεται αντιληπτή µέσα από το πλαίσιο της αλληλέγγυας ευθύνης που σταδιακά διαµορφώνεται ως µια εναλλακτική πρόταση οργάνωσης της αγοράς, µε βάση γερµανικά πρότυπα 2. Η καλλιέργεια της συνεταιριστικής πρακτικής, που προώθησαν στην Ελλάδα, επηρεασµένοι από τη Γερµανία, τα µέλη της «Κοινωνιολογικής Εταιρίας», οδήγησε στην ψήφιση του νόµου 602 του 1914, που επέβαλλε τη λειτουργία αγροτικών συνεταιρισµών κατά το παράδειγµα του Αλµυρού Μαγνησίας. Στο πλαίσιο αυτό προωθήθηκε και η συνεταιριστική ιδέα στη Μεσσηνία. Κύριο, ωστόσο, χαρακτηριστικό της τοπικής οικονοµικής δράσης στη Μεσσηνία, έως το 1916, ήταν η προσπάθεια εκχρηµατισµού της αγροτικής παραγωγής. Στη Μεσσηνία η παγίωση της µικρο-ιδιοκτησίας ήδη από το 19 ο αιώνα συνεπάγεται την εντατική καλλιέργεια εµπορευµατικών προϊόντων και άρα την ένταξη στις εµπορευµατικές δοµές της αγοράς. Ως εκ τούτου ήταν απαραίτητη η εισροή πόρων προς την τοπική αγροτική οικονοµία, κάτι που θα µπορούσε να πραγµατοποιηθεί αλλά και να ελεγχθεί- µε µεγαλύτερη ενάργεια µέσω των συνεταιριστικών µορφωµάτων. Πιο συγκεκριµένα, η πραγµατοποίηση το 1912 στην Καλαµάτα ενός Παµµεσηνιακού Γεωργικού Συνεδρίου µε πρωτοβουλία της Εταιρίας Εξευγενισµένων Φυτωρίων είχε προκαλέσει τις κατάλληλες ζυµώσεις για την λήψη πρωτοβουλιών στην κατεύθυνση της ίδρυσης αγροτικού συνεταιρισµού 2 Βλ. Καταστατικόν Μεσσηνιακού Ταµιευτηρίου «Ο Δαφνών», εκδ. Γ. Μιχαλακέα, 1897 και Χρυσανθέα, Ματζώρου Καλάµαι 1898, Καταστατικόν Αλληλοβοηθητικής Τραπέζης «Η Αβία», εκδ. Αφοί Γαρίδη, 1894, Καταστατικό Ελληνικής Βιοµηχανικής Εταιρίας ο «Ερµής», χ.χ. 2

στην περιοχή 3. Ο µεσσήνιος πρόεδρος του Συνεδρίου, Εµµ. Μπενάκης, είχε πρωτοστατήσει ήδη από το 1911 στην προσπάθεια για την προώθηση της αγροτικής πίστης και των αγροτικών συνεταιρισµών στην Ελλάδα, όταν είχε προωθήσει το γνωστό ως νοµοσχέδιο Μπενάκη για την Αγροτική Πίστη και τους Συνεταιρισµούς 4. Το σχέδιο απέτυχε, οι ιδέες όµως του συνεργατισµού διαχέονταν. Στις παραµονές, λοιπόν, του Πρώτου Παγκοσµίου Πολέµου, στο εν λόγω Συνέδριο, είχε τεθεί το ζήτηµα ίδρυσης γεωργικών εταιριών και γεωργικών συνεταιρισµών στη Μεσσηνία. Ο Πρόεδρος του Κέντρου Γεωργικών Συνεταιρισµών Μεσσηνίας κατά το 1912, Μαγέτος δήλωνε: «Αι λέξεις Γεωργικοί Συνεταιρισµοί εφέροντο µέχρι πρότινος χρόνου ως απλή ιδέα, ξένη κι άγνωστος. Ολίγον κατ ολίγον όµως η απλή, άγνωστος και ξένη αυτή ιδέα κατέστη ουσιαστικωτέρα, ούτως ώστε εις βραχύτατον χρονικόν διάστηµα και αυτοί οι µάλλον απαισιόδοξοι να θαυµάζουσι το συντελεσθέν έργον και µετ ενθουσιασµού να προσβλέπωσι προς τα πληµµυρούντα σήµερον τον Νοµόν Μεσσηνίας Γεωργικά Κέντρα και το δι αυτών συντελούµενον σήµερον από τινος µέγα έργον. Σήµερον καθ όλην την Μεσσηνίαν δεν υπάρχει γεωργός όστις να µην αναγνωρίζη την ανάγκην ως απόλυτον του να µην ανήκη ή ν αποτελή µέρος ενός συνεταιρισµού, προθυµοποιούµενος µάλιστα να παράσχη ακωλύτως τας υποχρεώσεις αυτού 5». Το πιο χαρακτηριστικό στοιχείο, ωστόσο, προς την κατεύθυνση της ίδρυσης γεωργικού συνεταιρισµού στην περιοχή, ήταν η παρέµβαση στο εν λόγω Συνέδριο του βουλευτή Λακωνίας και µέλους της «Κοινωνιολογικής Εταιρίας», Θαλή Κουτούπη. Έχοντας σπουδάσει στη Γερµανία, ο Κουτούπης (εκδότης έως το 1920 στην Αθήνα της εφηµερίδας «Νέα Ελλάς») εξήρε την ανάγκη σύστασης γεωργικών συνδικάτων και συνεταιρισµών, ενώ µίλησε για 3 Πρακτικά Συνεδριάσεων του πρώτου Παµµεσηνιακού Γεωργικού Συνεδρίου υπό της Ελληνικής Εταιρείας Εξευγενισµένων Φυτωρίων (υπό την προστασίαν της Α. Μ. του Βασιλέως), εκτυπωθέντα υπό των Γεωργικών Συνδέσµων Μεσσηνίας, του Εµπορικού Συλλόγου Καλαµών, της Ελληνικής Εταιρείας Οίνων και Οινοπνευµάτων,επιµελεία Ιω. Μεντζελοπούλου, δικηγόρου Κ. Βενιζέλου, ιατρού, εν Καλάµαις, Νέος Ταχυδρόµος, 1912. 4 «Περί συστάσεως κεντρικού Ταµείου γεωργικής πίστεως, περί γεωργικών εταιρικών ταµείων και περί γεωργικών συνεταιρισµών εν γένει», 1911. 5 Β. Κωστόπουλος, «Οι γεωργικοί συνεταιρισµοί», εφ. Θάρρος, Κυριακή 8 Ιανουαρίου 1917, 1. 3

την ίδρυση των πρώτων συνεταιρισµών στη Γερµανία από τους Schuldge- Delitzuh και Reiffeisen. Στη συνέχεια σύστησε ένα πρακτικό διάγραµµα για έναν προς ίδρυση συνεταιρισµό, πράγµα που έγινε δεκτό από τους συνέδρους δια βοής. Μπορούµε, µέσα από την περιπτωσιολογία να σκιαγραφήσουµε τις πρώτες ζυµώσεις για την ίδρυση και την εδραίωση συνεταιρισµών στη νότια Πελοπόννησο 6. Και από τη συγκεκριµένη οµιλία εξάγεται ότι το διαχειριστικό συνεταιριστικό υπόδειγµα έρχεται από τη Γερµανία, κάτι που το επιβεβαιώνει και η µετέπειτα δράση του Παπαναστασίου για την ανάπτυξη των αγροτικών συνεταιρισµών δια µέσου των τραπεζικών δοµών. Φυσικά, η αναγωγή του διαχειριστικού υποδείγµατος στα γερµανικά πρότυπα δεν αναιρεί τις θεωρητικές καταβολές του συνεργατισµού από τον γαλλικό ουτοπικό σοσιαλισµό του πρώϊµου 19 ου αιώνα. Οι προσπάθειες της συνεταιριστικής δράσης συνέτειναν προς την κατεύθυνση της εξαγωγικής προώθησης των τοπικών µεσσηνιακών προϊόντων, της ελιάς, των σύκων και της σταφίδας. Σκοπός ήταν η αύξηση των εξαγωγών του νοµού Μεσσηνίας µε στόχο να επωφεληθούν οι παραγωγοί από τις τάσεις διεθνοποίησης της αγοράς και της αυξηµένης ζήτησης των δυτικοευρωπαϊκών και των αµερικανικών αγορών σ αυτά τα προϊόντα. Παράλληλα γινόταν µε τη συνεταιριστική δράση και προσπάθεια καταπολέµησης της τοκογλυφίας, που δυνάστευε τους αγρότες της περιοχής. Ωστόσο, αυτό το ρεύµα του συνασπισµού των αγροτών δηµιουργούσε νέου τύπου προβλήµατα. Κι αυτό, γιατί ήδη το επίσηµο Κράτος παρέµβαινε χαρίζοντας χρέη αγροτικών συνεταιρισµών ή συµβάλλοντας στην εκκόλαψη τακτικών κακοδιαχείρισης. Γι αυτό το ζήτηµα, οι αγρότες της Μεσσηνίας παρατηρούσαν στις στήλες του τοπικού τύπου, που προσπαθούσε να συζητήσει τις προοπτικές της τοπικής αγροτικής οικονοµίας, ότι «η ευδοκίµησις των γεωργικών συνεταιρισµών θα συντελεσθή.εάν επιβληθώσιν αυστηρόταται ποιναί κατ εκείνων οίτινες πωλούν το προϊόν των άνευ προηγούµενης 6 Πρακτικά Συνεδριάσεων του πρώτου Παµµεσηνιακού Γεωργικού Συνεδρίου υπό της Ελληνικής Εταιρείας,ό. π. 4

τακτοποιήσεως της µερίδος των δανείων τους 7». Φαίνεται πως για τους τοπικούς παράγοντες ήταν αντιληπτή η ανάσχεση του συνεργατισµού που προκαλούσε η προνοµιακή µεταχείριση από πλευράς των κρατικών οργάνων. Κάτω από τέτοιου είδους συνθήκες προσπάθειας διαµόρφωσης µιας νέας οικονοµικής ταυτότητας, που θα χαρακτήριζε τον ελληνικό νότο, η ιδιωτική πρωτοβουλία επηρέαζε επίσης την τοπική οικονοµική κατάσταση. Δεδοµένου του γεγονότος ότι έως τότε στην Ελλάδα λειτουργούσε µόνο ένα εργοστάσιο χηµικών λιπασµάτων, που δεν µπορούσε να ικανοποιήσει τη ζήτηση των µεσσήνιων αγροτών και των συνεταιρισµών τους, η ιδιωτική πρωτοβουλία δραστηριοποιήθηκε έντονα µέσω εγκαινίων νέων γεωπονικών καταστηµάτων 8, µέσω της έντονης δραστηριοποιήσεως της εταιρίας «Προνοµιούχος» στην Καλαµάτα και µέσω διανοµής νέων φυτωρίων. Ας αναφέρουµε το παράδειγµα της Εταιρίας Εξευγενισµένων Φυτωρίων Τερζάκη, που, όπως προαναφέρθηκε το 1912 είχε συµβάλλει στην πραγµατοποίηση του Παµµεσηνιακού Αγροτικού Συνεδρίου. Η ίδια εταιρία το 1913 διένειµε στη Μεσσηνία «εις διαφόρους Συλλόγους και κτηµατίας περί τα 7.500 µοσχεύµατα ελαίων εκλεκτών αχλαδειών και συκής Σµύρνης, όπως δηµιουργηθώσι τοιαύτα συκοφυτώρια εις µέρη ένθα ήρξατο να διαδίδεται η συκοφυτεία». Παρόλα αυτά, τα προβλήµατα των τοπικών αγροτικών συνεταιρισµών, σύµφωνα µε τις τοπικές αναγνώσεις, ήταν κατ εξοχήν οργανωτικά. Κι εξακολούθησαν να είναι τέτοια και κατά τη διάρκεια του Πρώτου Παγκοσµίου Πολέµου. «Και διά τούτο πολλά των λειτουργούντων ήδη τοιούτων γεωργικών κέντρων, ελλείψει οργανωτικών βάσεων, χωλαίνονται ούτω εις την εκπλήρωσιν του µεγάλου αυτών προορισµού 9». Το αρνητικό κλίµα δεν φαίνεται να ανέκοψε καθοριστικά τον ενθουσιασµό για τη διάδοση της αγροτικής συνεταιριστικής ιδέας. Έτσι το 1917 ιδρύθηκε στην Καλαµάτα και µια από τις δυο πρώτες πανελλαδικά Ενώσεις Γεωργικών κατερινα 21/5/10 1:15 AM Comment: Παραποµπή εδώ 7 Καλάµιος (ψευδώνυµο), «Οι συν εταιρισµοί», εφ. Σηµαία, Παρασκευή 12 Σεπτεµβρίου 1914. 8 Ό. π. 9 Β. Κωστόπουλος, «Οι γεωργικοί συνεταιρισµοί».., ό. π. Βλέπε και Ι. Δ. Καρακατσιάνης, «Νοθεία Λιπασµάτων (1912)», εφ. Θάρρος, ό. π. 5

Συνεταιρισµών, η «Ένωσις Γεωργικών Συνεταιρισµών Καλαµών» 10 (η άλλη ήταν της γειτονικής Ηλείας), αποδεικνύοντας την πρωτοπορία της νοτίου Πελοποννήσου πανελλαδικά στον τοµέα αυτό. Το τοπικό οικονοµικό κλίµα γινόταν, ωστόσο, χειρότερο εµπρός στο φόβο εµπλοκής της Ελλάδας στον Α Παγκόσµιο Πόλεµο, αφού η Αυστροουγγαρία κι η Γερµανία, βασικοί αποδέκτες µεσσηνιακών σύκων, κατευθύνονταν ήδη από το 1914 στο να ακυρώσουν παραγγελίες, αναγκάζοντας τους µεσσήνιους παραγωγούς να σκέφτονται σοβαρά την οινοπνευµατοποίησή τους 11. Το ξέσπασµα του Α Παγκοσµίου Πολέµου επιβεβαίωσε αυτούς τους φόβους. Ο πολιτικός διχασµός ανάµεσα στους υποστηρικτές του Κωνσταντίνου και σ αυτούς του Βενιζέλου, µεσούντος του Α Παγκοσµίου Πολέµου, κι ο συνακόλουθος αποκλεισµός της νοτίου Ελλάδας από τις δυνάµεις της Entente, µε σκοπό τον εξαναγκασµό του Κωνσταντίνου να αποχωρήσει από τη χώρα και να αναλάβει ο Βενιζέλος τη διακυβέρνησή της οδηγώντας τη στον πόλεµο στο πλευρό της Entente, επέτειναν την οικονοµική κρίση. Η φτώχεια στην Καλαµάτα υπήρξε εµφαντική, όπως µας παρουσιάζεται από τη χρήση δελτίου στη διανοµή των ελάχιστών τροφίµων, που είχαν αποµείνει, αλλά και από τα συσσίτια των διάφορων φιλανθρωπικών οργανώσεων, που αγωνίζονταν να περισώσουν ό, τι ήταν δυνατό στην πόλη 12. Β. ΟΙ ΤΟΠΙΚΟΙ ΣΥΝΕΤΑΙΡΙΣΜΟΙ ΚΙ Η ΜΕΣΣΗΝΙΑΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΖΩΗ ΚΑΤΑ ΤΗ ΜΕΣΟΠΟΛΕΜΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟ Η µεσοπολεµική οικονοµική κρίση επηρέασε την καθηµερινή οικονοµική και κοινωνική δοµή στη Μεσσηνία, στο βαθµό µάλιστα που στην Ελλάδα έλαβε από νωρίς (1930) τα χαρακτηριστικά της σφοδρής αγροτικής κρίσης. Ειδικότερα, η τοπική οικονοµία εµπλεκόταν στις δοµές του διεθνούς εµπορίου 10 Α. Κλήµης, «Στα χνάρια των ευρωπαϊκών συνεταιρισµών» Ιστορικά Ελευθεροτυπίας, Αγροτικοί Συνεταιρισµοί, 103, 4 Οκτωβρίου 2001, 28 11 Ι. Κάµπας, «Τα µεγάλα ζητήµατα της Μεσσηνίας. Το προχθεσινόν συνέδριον διά τα σύκα», εφ. Θάρρος, 20 Αυγούστου 1914. 12 «Οικονοµικόν συσσίτιον γάλακτος υπό την προστασίαν του Συλλόγου «Αι µικραί φίλαι των πτωχών», εφ. Θάρρος, 19 Φεβρουαρίου 1917. 6

λόγω της σταφιδοκαλλιέργειας 13. Η κρίση του εµπορευµατικού προϊόντος µεταφέρθηκε σε άλλους τοµείς δράσης της τοπικής παραγωγής. Η αγροτική κρίση συνοδεύτηκε κι από την αύξηση της ανεργίας στην πόλη της Καλαµάτας, φαινόµενο που επιτάθηκε από τα κύµατα προσφύγων, που εγκαθίστανται προσωρινά στη δυτική παραλιακή ζώνη της πόλης. Ήταν, λοιπόν, φυσικό να αναπτυχθεί στην Καλαµάτα µια έντονη εργατική συνείδηση, που εκφραστηκε επί παραδείγµατι το 1932, όταν κατά το µήνα Οκτώβριο οι φορτοεκφορτωτές του λιµανιού της Καλαµάτας ξεκίνησαν απεργία, ζητώντας να εργάζονται εκ περιτροπής, ώστε να επιµερισθούν τα ηµεροµίσθια. Η δηµιουργία του εργατικού κοινωνικού υποκειµένου έγινε προσπάθεια να ενσωµατωθεί στο συνεργατικό κίνηµα και να λειτουργήσει έτσι µεταρρυθµιστικά. Ήδη από το 1924 ο Α. Παπαναστασίου υπαινίχθηκε, για να αντιταχθεί στην ισχυροποίηση του ΚΚΕ στους κόλπους των εργατών, µια διεύρυνση του αγροτικού συνεταιριστικού κινήµατος, που θα συµπεριλάµβανε στους κόλπους του και την οργάνωση των εργατών 14. Την επαµφοτερή λειτουργία του συνεργατισµού επέτεινε και το γεγονός ότι από το 1925 παγιώνεται η σύνδεση µεταξύ των αγροτικών συνεταιρισµών και του πιστωτικού τοµέα. Το 1914 ο νόµος «περί συνεταιρισµών», επιχειρώντας τον εκχρηµατισµό της αγροτικής οικονοµίας ώστε να καταπολεµηθεί η τοκογλυφία, εισήγαγε την έννοια της αλληλέγγυας πίστης. Στόχος του νοµοθέτη ήταν να καταστήσει του συνεταιρισµούς εργαλείο εκσυγχρονισµού, µε κρατικό φυσικά έρεισµα 15. Σταδιακά, το πνεύµα του Νόµου µετασχηµατίστηκε καθώς ο τραπεζικός τοµέας ανέλαβε την «καθοδήγηση» του συνεταιριστικού κινήµατος, µε απτό παράδειγµα τη νοµοθετική µεταβίβαση 13 Η. Μπιτσάνης, «Η εξέγερση των λιµενεργατών», Ιστορικά Ελευθεροτυπίας, 99, 6 Σεπτεµβρίου 2001. 14 Α. Παπαναστασίου, Η διαχείριση του εργατικού αγώνος, 1924, Α. Παπαναστασίου, «Αγροτικοί πιστωτικοί συνεταιρισµοί», σειρά Β : «Χειρόγραφα Πολύφυλλα», φακ. 12 (Μελέται), 6, Προσωπικό Αρχείο Α. Παπαναστασίου, Λεβίδι Αρκαδίας. Βλ. και Θ. Καλαφάτης, «Α. Παπαναστασίου: Θεωρία και Πράξη», Ιστορικά Ελευθεροτυπίας, 103, 4 Οκτωβρίου 2001, 19-20. 15 Βλ. αναλυτικότερα για τα παραπάνω, Κ. Μπρέγιαννη, «Συνεταιριστικά δίκτυα στη διαχείριση της αγροτικής πίστης (1914-1940). Ουτοπία, ιδεολογική κατασκευή ή εργαλείο αγροτικής πολιτικής ;», στο Πρακτικά Συνεδρίου Η ελληνική αγροτική οικονοµία κατά τη βενιζελική περίοδο, εισ.-επιµ. Δ. Παναγιωτόπουλος, Δ. Π. Σωτηρόπουλος, Αθήνα, Ελληνικά Γράµµατα, 2007, σ. 92-94. 7

της εποπτείας των συνεταιρισµών στην Αγροτική Τράπεζα µε την ίδρυση της τελευταίας το 1929. Έτσι, ο συνεταιριστικός θεσµός στη δεκαετία 1920-1930 αποτέλεσε πεδίο αντιπαράθεσης ισχυρών οικονοµικών συµφερόντων 16, καθώς το συνεταιριστικό κίνηµα κατέστη σταδιακά κανάλι διοχέτευσης κυρίως βραχυπρόθεσµων αγροτικών δανείων. Ο ανταγωνισµός εκφράστηκε και από την αντίθεση της Εθνικής στην ίδρυση Γεωργικής Τράπεζας, αντιπαράθεση στην οποία η Εθνική προσπάθησε να χρησιµοποιήσει ως µέσο πίεσης τους αγροτικούς συνεταιρισµούς 17. Στη διαµάχη αυτή, οι συνεταιρισµοί ειδικά της Μεσσηνίας φαίνεται να παίρνουν θέση, καθώς στην απόφαση του Παµεσσηνιακού Γεωργικού Συνεδρίου του Ιουλίου 1928 περιλαµβάνεται το αίτηµα για ίδρυση Γεωργικής Τράπεζας, πριµοδοτούµενης µε τις καταθέσεις των νοµικών προσώπων δηµοσίου δικαίου, που εως τότε περιέρχονταν στην Εθνική. Καθώς στην Γεωργική Τράπεζα είχε προβλεφθεί ότι θα αποσπάζονταν 300 υπάλληλοι της Εθνικής, όπως και τελικά έγινε κατά την ίδρυση της Αγροτικής το επόµενο έτος, το ίδιο ψήφισµα ζητά τη µείωση του αριθµού των αποσπασθέντων υπαλλήλων, αλλά και τον αποκλεισµό από τις αποσπάσεις των υπαλλήλων της ΕΤΕ που είχαν ενεργά αντιδράσει στην ίδρυση της Γεωργικής Τράπεζας 18. Το αποτέλεσµα της εξάρτησης των συνεταιρισµών από τον τραπεζικό τοµέα ήταν η υπερχρέωση των συνεταιρισµών στα τέλη της δεκαετίας του 30, µε κύρια συνέπεια του οικονοµικού ανορθολογισµού την καθοδική πλέον πορεία των δανειοδοτήσεων προς τους συνεταιρισµένους αγρότες προς όφελος των 16 Β. Λαµπροπούλου-Δηµητριάδου, «Κριτική Θεώρηση της Ελληνικής Συνεταιριστικής Νοµοθεσίας», Συνεταιριστική Πορεία, τχ. 38, 1995, 98-99, Δ. Καπογιάννης, «Η µετάλλαξη των γεωργικών συνεταιρισµών και η επίταση του κρατικού κορπορατισµού στην Ελλάδα (1922-1941)», στο Κ. Χαραλάµπους, Ο συνεταιριστικός τρόπος παραγωγής και η µετάβαση στο σοσιαλισµό, Αθήνα, Οδυσσέας, 1999, 219-227. Για το πώς η τραπεζική καθοδήγηση δρούσε στο νοτιο-πελοποννησιακό χώρο βλέπε το Κατερίνα Μπρέγιαννη, «Οικονοµία και Κοινωνία στη νότια Πελοπόννησο. Το δίκτυο της αγροτικής πίστης στη δεκαετία του 30» στο Γ. Καρακατσιάνης, Νότια Πελοπόννησος 1935-1950, Αθήνα, Αλφειός & Σύνδεσµος Φιλολόγων Μεσσηνίας, 2009, 103-127. 17 C. Bregianni, «Degrees of protectionism : Agriculture and cooperatives in Greece from 1914 to 1936», ανακοίνωση στο IX International Conference of the Spanish Economic History Association, Section B-11: Cooperatives and associative networks in Europe and Latin America:a comparative approach, 19th-20th centuries. 18 Δελτίον Γεωργικού Επιµελητηρίου Μεσσηνίας, τχ. 21, 1928, σ. 1842. 8

µεµονωµένων πιστωτών της Αγροτικής Τράπεζας 19. Χαρακτηριστικό για την πιστοληπτική λειτουργία των συνεταιρισµών κατά τη µεσοπολεµική περίοδο είναι το γεγονός ότι παρατηρείται καθολική κατίσχυση των πιστωτικών συνεταιρισµών σε βάρος τόσο των καταναλωτικών/προµηθευτικών όσο και των παραγωγικών συνεταιρισµών 20. Πρόκειται µάλλον για µια ενδογενή στρέβλωση του ρόλου των συνεταιρισµών, που στο πλαίσιο της µεταρρυθµιστικής λειτουργίας του Κράτους κατά τη µεσοπολεµική περίοδο είχαν αναλάβει να διατηρήσουν την κοινωνική συναίνεση στον αγροτικό χώρο. Η άµεση σύνδεση µεταξύ αγροτικής πίστης, αγροτικών συνεταιρισµών και αγροτικής µεταρρύθµισης οδήγησε στη δηµιουργία οικονοµικών και κοινωνικών δικτύων που δρουν επί αλλά και µέσα από- τον αγροτικό χώρο. Η σύνδεση µεταξύ τραπεζικών και συνεταιριστικών δοµών δεν αποτέλεσε ελληνικό αλλά ευρωπαϊκό φαινόµενο. Στην Ελλάδα η διευρυµένη εξάρτηση από τον τραπεζικό τοµέα και η συνεπαγόµενη πατρωνεία επί του αγροτικού χώρου 21 οδήγησε, όπως προαναφέρθηκε, στην υπερχρέωση των συνεταιρισµών. Ο στενότερος κρατικός έλεγχος µετά την επιβολή της µεταξικής δικτατορίας 22, αλλά και η προσπάθεια χρήσης του ρόλου των συνεταιρισµών στο πλαίσιο της προπαγάνδας του καθεστώτος, αποδυνάµωσε ακόµη περισσότερο τη δυναµική του συνεργατισµού στα τέλη της δεκαετίας του 30. Παρόλα αυτά, όπως και παραπάνω σηµειώθηκε, ο ρόλος των αγροτικών συνεταιρισµών κατά τη µεσοπολεµική περίοδο είχε και µια έντονα εκσυγχρονιστική ή καλύτερα αναπτυξιακή πλευρά, η οποία και έτυχε κοινωνικής δεξίωσης από πλευράς του αγροτικού πληθυσµού. Η διάσταση αυτή προκύπτει τόσο από τη νοµική φύση του συνεργατισµού, που σύµφωνα 19 C. Bregianni, Les Banques, l agriculture et l Etat. Stratégies de crédit et politique agraire en Grèce, de 1861 à 1940, Lille, Septentrion, 2000, σ. 209 & 329. 20 Στο ίδιο, σ. 207. 21 Βλ. για την επισήµανση και Μ. Κ. Γερακάρης, «Κράτος και συνεταιρισµοί», Δελτίον ΑΤΕ, 1936 (1), σ. 10. 22 Βλ. εκτενέστερα, C. Bregianni, «La utopia rural de un regimen autoritario. La politica cooperativista durante la dictatura de Metaxas (Grecia, 1936-1940)», Historia Agraria, 42 (2007), σ. 327-351. 9

µε τη γνωµοδότηση που δηµοσιεύτηκε στο περιοδικό Συνεταιριστής- τόσο του Αλ. Σβώλου, όσο και του Α. Σίδερη δεν εντάσσεται στον κρατικό τοµέα αλλά στην κοινωνική οικονοµία, όσο και από την ίδια τη δραστηριότητα των αγροτικών συνεταιρισµών που συχνά περιλάµβανε τόσο την τεχνική όσο και την κοινωνική διαχείριση της τοπικής αγροτικής οικονοµίας. Υπό αυτό το πρίσµα αξίζει εδώ να αναφερθεί ο όρος ιδεολογικοί συνεταιρισµοί, που βρισκόταν σε χρήση κατά τη µεσοπολεµική περίοδο και που αναφερόταν στις Ενώσεις Συνεταιρισµών, στα δευτεροβάθµια δηλαδή όργανα. Τα παραπάνω επιβεβαιώνονται και από την τοπική δραστηριότητα Μεσσηνία. Η εικόνα των τοπικών συνεταιρισµών που καταγράφεται από σειρά άρθρων στο περιοδικό Συνεταιριστής, αλλά και που αποτελεί απόληξη της δραστηριότητας που αναπτύχθηκε στη Μεσσηνία κατά την προηγούµενη περίοδο όπως αυτή περιγράφηκε παραπάνω, είναι εκείνη ενός ακµάζοντος µαζικού κινήµατος, µε δραστηριότητα που τουλάχιστον στα τέλη της δεκαετίας του 1920- δεν περιορίστηκε στη λήψη τραπεζικών πιστώσεων αλλά περιέλαβε παραγωγικές και µεταποιητικές δραστηριότητες. Είναι δε χαρακτηριστικό το γεγονός ότι στην περιοχή εκδίδονται τοπικές συνεταιριστικές εφηµερίδες µε προφανή αποτελέσµατα όσον αφορά τη διάχυση της συνεταιριστικής ιδεολογίας. Η µεσσηνιακή συνεταιριστική δραστηριότητα παρουσιάζεται αρκετά έντονη καθώς στην τοπική αγροτική οικονοµία επενεργούν διάφοροι παράγοντες. Αφενός, η κατίσχυση της µικρής ιδιοκτησίας συνεπάγεται την εντατική καλλιέργεια που χρήζει κεφαλαίων αλλά και επικεντρώνεται στα εµπορευµατικά προϊόντα και µάλιστα τη σταφίδα (οι συνεταιρισµοί σταφιδοπαραγωγών αποτελούν ένα σηµαντικό τµήµα της τοπικής συνεταιριστικής δραστηριότητας). Οι παράγοντες αυτοί είχαν εµφανώς ενεργοποιήσει τα ανεπίσηµα τοκογλυφικά δίκτυα της αγροτικής πίστης στην περιοχή και συνεπώς η ανάγκη ανάπτυξης µιας θεσµικής δοµής ήταν εντονότερη απ ότι αλλού. Αφετέρου, στην περιοχή δραστηριοποιούνται ήδη από νωρίς αγροτικά και συνεταιριστικά στελέχη όπως ο Τερζάκης που στη συνέχεια πρωτοστάτησε στην ίδρυση του Αγροτικού Κόµµατος. Εξάλλου, ένδειξη για τη λειτουργία Γεωπονικής και Συνεταιριστικής Σχολής στη 10

Μεσσηνία παρέχει η εφηµερίδα «Αγροτική Αυγή Μεσσηνίας» το έτος 1928 23, πράγµα εξαιρετικά σηµαντικό καθώς η πρώτη γνωστή στην Ελλάδα Συνεταιριστική Σχολή λειτούργησε µόνο το 1930, στο πλαίσιο του προγράµµατος της Γεωπονικής Σχολής Αθηνών 24. Παρά την εικόνα της συνεργατικής ζύµωσης στη Μεσσηνία, ασυνέχειες παρατηρούνται µέσα από µια σειρά από γεγονότα, που σφράγισαν την τοπική κοινωνική, οικονοµική και πολιτική ζωή της µεσσηνιακής περιφέρειας τη δεκαετία 1920-1935. Τα γεγονότα αυτά είχαν ως σηµείο αιχµής τις αιµατηρές εργατικές συµπλοκές, που οδήγησαν σε οκτώ νεκρούς και δεκάδες τραυµατίες το Μάιο του 1934 («Λιµενεργατικά») και τη µεγάλη εξέγερση των σταφιδοπαραγωγών την επόµενη χρονιά 25, και µπορούν να γίνουν κατανοητά µέσα από τις ευρύτερες πανελλαδικές ιδεολογικές και κοινωνικές συνθήκες. Αυτό το κλίµα τοπικής έντασης 26, που συµβάδιζε µε το γεγονός ότι κατά τη δεκαετία 1930-1940 το λιµάνι της Καλαµάτας αποτελούσε το έβδοµο σε όγκο εισαγωγών εµπορευµάτων λιµάνι της χώρας, ήρθε να διακόψει ο ελληνοϊταλικός πόλεµος, η συνακόλουθη γερµανική Κατοχή κι η αντίσταση 27. Μετά τον εµφύλιο πόλεµο και το σχέδιο Marshal αλλά και µετά την ισχυροποίηση των αγροτικών ενώσεων στην Ελλάδα έγινε προσπάθεια 23 Εφ. Αγροτική Αυγή Μεσσηνίας, τχ. 114, Αύγουστος 1928. 24 Βλ. Δ. Παναγιωτόπουλος, Γεωργική εκπαίδευση και ανάπτυξη. Η Ανώτατη Γεωπονική Σχολή Αθηνών στην ελληνική κοινωνία, 1920-1960, Αθήνα, Ελληνικά Γράµµατα, 2004, σ. 71. 25 Βλέπε Η. Μπιτσάνης, «Η εξέγερση., ό. π., 28-31, Δ. Ζέρβας, «Το κίνηµα της Καλαµάτας», εφ. Μάχη, 22, 29 Νοεµβρίου 1979, Γ. Καράµπελας, «Το Μάη του 1934 οι λιµενεργάτες της Καλαµάτας ξεσηκώνονται για το ψωµί τους», εφ. Ελευθερία, 17/ 24/ 31 Μαΐου 1980. 26 Την περίοδο αυτή οι υποθέσεις, που είχαν να κάνουν µε κακοδιαχείριση σχετικά µε τα ελαιοτριβεία και τη διανοµή των µερισµάτων κερδών των συνεταιρισµών υπήρξε ευρύτερη στη Μεσσηνία. Αναφέρουµε τις περιπτώσεις κακοδιαχείρισης στους Δολούς και στα Φιλιατρά αλλά και στη Μεσσήνη. Ενδεικτικά βλέπε Αρχείο Πρωτοδικείου Καλαµάτας, Εισηγητικές Εκθέσεις 1950, αρ.13, φ. 1. Ευρύτερα για τη µεσσηνιακή Μάνη, υποθέσεις διεκδίκησης αποζηµίωσης από τον Ελαιουργικό Συνεταιρισµό Κάµπου, όπως και µια προσπάθεια διακανονισµού από χωρισµό επιχειρηµατικών συµφερόντων στην περιοχή, περιέχονται και στο Αρχείο συµβολαιογράφου Β. Κορκολιάκου, Ειρηνοδικείο Αβίας, «Ειδικά Πληρεξούσια 1943-1947» (από 22248 έως 22343 και από 22344 έως 22469), αρ. 22319 και 22369. 27 Για ένα ιστορικό παράλληλο, αναφέρουµε τη λειτουργία των Εαµικών θεσµών στη νότια Πελοπόννησο. Βλ. για την ευρύτερη ανάλυσή τους Ι. Δ. Καρακατσιάνης, Η Μάνη στον Πόλεµο. Κατοχή, Αντίσταση, Εµφύλιος, διδακτ. διατρ., Τµήµα Ιστορίας Αρχαιολογίας, Φιλοσοφική Σχολή, Πανεπιστήµιο Αθηνών, 2010, 78-97 11

ανασύστασης των αγροτικών συνεταιρισµών στη Μεσσηνία. Αντίθετα, η προσπάθεια για σύσταση στην περιοχή καταναλωτικού συνεταιρισµού, µέσα στο πλαίσιο των αστικών συνεταιρισµών, µε έδρα την Καλαµάτα έγινε πολύ αργά (1962) και δεν έτυχε επιτυχών αποτελεσµάτων, αφού αυτός είχε να αντιµετωπίσει τον ανταγωνισµό των πολυεθνικών επιχειρήσεων. Γ. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Από την αρχική φάση της έρευνας για τη συνεργατική κίνηση στη Μεσσηνία, προκύπτουν κάποια πρώτα συµπεράσµατα που αφορούν τη φύση του αγροτικού συνεταιριστικού κινήµατος. Διαπιστώσαµε ότι οι θεωρητικές καταβολές του συνεργατισµού από το γαλλικό ουτοπικό σοσιαλισµό εξειδικεύτηκαν στα τέλη του 19 ου αιώνα σε ένα τεχνικό υπόδειγµα βασισµένο στην αλληλέγγυα πίστη, κατά τα γερµανικά πρότυπα των ταµείων Raiffstein. Το µεταρρυθµιστικό ελληνικό Κράτος του Μεσοπολέµου, ή καλύτερα του τέλους της δεκαετίας του 1910, χρησιµοποίησε αυτό το εργαλείο προκειµένου να προστατεύσει την αγροτική οικονοµία, να διοχετεύσει πιστώσεις στον αγροτικό τοµέα και τελικά να διατηρήσει την κοινωνική συνοχή. Η µελέτη, όµως, του τοπικού µεσσηνιακού παραδείγµατος κατέδειξε ότι η προοδευτική ή συντηρητική φύση ενός θεσµού είναι αλληλένδετη µε την κοινωνική του εµβέλεια, εποµένως και µε τη δράση των ανθρώπων που εµπλέκονται σε αυτόν. 12