Επιστημονική Επετηρίδα, Τμήμα Γεωλογίας, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης Τιμητική έκδοση στη μνήμη της ομότιμης καθηγήτριας Α. Κασώλη-Φουρναράκη Ειδικός τόμος 105 47-53 Θεσσαλονίκη 2016 Η ΓΕΩΜΕΤΡΙΑ ΚΑΙ ΚΙΝΗΜΑΤΙΚΗ ΤΗΣ ΑΛΠΙΚΗΣ ΠΑΡΑΜΟΡΦΩΣΗΣ ΤΟΥ ΠΕΛΑΓΟΝΙΚΟΥ ΚΑΛΥΜΜΑΤΟΣ ΣΤΟ ΟΡΟΣ ΒΟΡΑ (ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ, Β. ΕΛΛΑΔΑ) Κίλιας Α., Αυγερινάς Σ., Κατριβάνος Ε. και Μουντράκης Δ. Εργαστήριο Γεωλογίας-Παλαιοντολογίας, Τμήμα Γεωλογίας, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, kilias@geo.auth.gr ΠΕΡΙΛΗΨΗ Στην παρούσα εργασία παρουσιάζεται η γεωμετρία και κινηματική της Αλπικής παραμόρφωσης του Πελαγονικού καλύμματος στο όρος Βόρας στη βόρεια Ελλάδα, όπως προέκυψε από τη λεπτομερή γεωλογική χαρτογράφηση της περιοχής μελέτης και την επεξεργασία των στοιχείων υπαίθρου στο εργαστήριο. Κατά τη διάρκεια του Άνω-Ιουραισκού λαμβάνει χώρα η τοποθέτηση της ωκεάνιας λιθόσφαιρας της Νέο-Τηθύος στο ηπειρωτικό περιθώριο της Πελαγονικής. HP/LT - μεταμόρφωση του Πελαγονικού καλύμματος συνδέεται με την αρχική τοποθέτηση της ωκεάνιας λιθόσφαιρας, και εξελίσσεται σε οπισθοδρομική μεταμόρφωση πρασινοσχιστολιθικής έως αμφιβολιτικής φάσης. Υπολειμματικές ισοκλινείς πτυχές και sheath-πτυχές αναγνωρίσιμες σε μικρόέως μέσο-κλίμακα, χαρακτηρίζουν το αρχικό αυτό ορογενετικό στάδιο, με ταυτόχρονη λεπίωση του Πελαγονικού καλύμματος και το «ντουμπλάρισμα» του σε μια τεκτονικά ανώτερη Πελαγονική ενότητα και μια κατώτερη (D1- τεκτονική). Ισοκλινείς πτυχές, συμμεταμορφικές ως προς μια νεότερη, Κάτω Κρητιδικής ηλικίας, πρασινοσχιστολιθικής φάσης μεταμόρφωση και αναγνωρίσιμη σε μέσο- και μέγα- κλίμακα, συνδεδεμένες με την ανάπτυξη μιας γράμμωσης έκτασης, αποτελούν την κυρίαρχη πλαστική δομή του Πελαγονικού καλύμματος, Κάτω Κρητιδικής ηλικίας (D2-τεκτονική). Εφελκυστική τεκτονική, ηλικίας κατώτερου Άνω-Κρητιδικού, που εκδηλώνεται με εφελκυστικές μυλωνιτικές ζώνες διάτμησης αποτελεί το αμέσως επόμενο στάδιο παραμόρφωσης του Πελαγονικού καλύμματος, (D3-τεκτονική). Ακολουθεί κατά τη διάρκεια του Τριτογενούς (Παλαιόκαινο-Ηώκαινο) έντονη λεπτίωση και πτύχωση σε ψυχρές συνθήκες παραμόρφωσης, (D4-τεκτονική) με κυρίαρχη ΝΔ-φορά κίνησης και αρχική ανάπτυξη της αντικλινικής δομής της κατώτερης Πελαγονικής ενότητας. Εφελκυστική τεκτονική χαρακτηρίζει τα επόμενα στάδια παραμόρφωσης του Πελαγονικού καλύμματος με την ανάπτυξη προοδευτικά κανονικών μικρής γωνίας ρηγμάτων διαφυγής Ολιγοκαινικής-Μειοκαινικής ηλικίας (D5-6-τεκτονική) και στη συνέχεια κανονικών μεγάλης γωνίας ρηγμάτων Νεογενούς-Τεταρτογενούς ηλικίας (D7- τεκτονική). Η μέγα-αντικλινική δομή της κατώτερης Πελαγονικής ενότητας ολοκληρώνεται στα τελευταία αυτά στάδια της Αλπικής παραμόρφωσης. Τεκτονική της Transpression αναγνωρίζεται ως ο κυρίαρχος μηχανισμός της πλαστικής παραμόρφωσης του Πελαγονικού καλύμματος κατά τη διάρκεια του Ιουρασικού Κάτω Κρητιδικού αποτέλεσμα πιθανόν, μιας πλάγιας σύγκλισης των λιθοσφαιρικών πλακών της Απουλίας και Λαυρασίας. ΛΕΞΕΙΣ ΚΛΕΙΔΙΑ: Πελαγονικό κάλυμμα, παραμόρφωση, πτυχή, ζώνη διάτμησης, συμπίεση, έκταση, Transpression. GEOMETRY AND KINEMATICS OF THE ALPINE DEFORMATION OF THE PELAGONIAN NAPPE IN VORAS MOUNTAIN (MACEDONIA, NORTHERN GREECE) Kilias A., Avgerinas S., Katrivanos E. and Mountrakis D. Laboratory of Geology-Paleontology, School of Geology, Aristotle University of Thessaloniki, kilias@geo.auth.gr ABSTRACT Based on detailed geological mapping (1:20000 and 1:10000) and structural analysis, we present the geometry and kinematics of the Alpine deformation of the Pelagonian nappe in Voras Mountain in Northern Greece. The deformation starts during the Late Jurassic with the emplacement of the Neo-Tethyan ocean lithosphere on the Pelagonian continental margin. HP/LT metamorphism of the Pelagonian nappe is related to the initial ophiolite obduction and is evolved into greenschist to amphibolite facies retrograde metamorphism. Remnants of isoclinal and sheath folds, visible only in micro- to mesoscale, characterize this initial orogenic stage. It is associated with imbrication of the Pelagonian nappe, as well as its doublication to a tectonic upper - and a tectonic lower Pelagonian unit (D1-tectonic event). Younger isoclinal folds syn-metamorphic to a lower Cretaceous greenschist facies metamorphism related to a stretching lineation form the main ductile fabric of the Pelagonian nappe, visible in meso- and mega-scale (D2-tectonic event). Compressional tectonic follows of lower Upper Cretaceous age related to extensional mylonitic shear zones (D3-tectonic event). During the Tertiary (Paleocene-Eocene) take place intense imbrication and folding towards southwest and secondary back thrusting towards northeast without any significance regional metamorphism (D4-tectonic event). During D4 developed the initial antiformal structure of the tectonic lower Pelagonian unit. Extensional tectonic characterizes the next stages of the Pelagonian nappe deformation associated progressively with the development of Oligocene-Miocene, low angle normal detachment faults (D5-6-tectonic event) and Neogene-Quaternary high angle normal faults (D7-tectonic event). The megaantiformal structure (Pelagonian-dome) of the lower Pelagonian unit is completed at these late tectonic stages of the Alpine deformation. Transpression tectonics is the main mechanism of the ductile deformation affected the Pelagonian nappe during the Jurassic-lower Cretaceous, possible as a result of oblique convergence of the Apulia and Laurasia lithospheric plates. KEY WORDS: Pelagonian nappe, deformation, folding, shear zones, compression, extension, transpression.
1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ Το Πελαγονικό κάλυμμα αποτελείται από ένα Παλαιοζωικό ή και Προ-Παλαιοζωικό κρυσταλλοσχιστώδες υ- πόβαθρο και ένα Τριαδικής-Ιουρασικής ηλικίας ιζηματογενές κάλυμμα κλαστικών και ανθρακικών ιζημάτων. Στα κατώτερα μέλη του ιζηματογενούς καλύμματος παρεμβάλλονται Κάτω Τριαδικής ηλικίας, bimodal-τύπου ηφαιστειο-κλαστικά υλικά, που συνδέονται με τη μαγματική δράση, που έλαβε χώρα κατά τη διάρρηξη της Gondwana (Mountrakis 1986, Mountrakis et al. 1983, 1987, Kilias & Mountrakis 1989, Kilias et al. 2010). Το Πελαγονικό κάλυμμα αναπτύσσεται στη Βόρεια και Κεντρική Ελλάδα και συνεχίζεται προς τα Βόρεια με κύρια ΒΒΔ-ΝΝΑ διεύθυνση στη FYROM και στη Σερβία (σχ. 1). Αποτελεί πιθανόν τη συνέχεια του Αυστρο-Αλπικού καλύμματος της οροσειράς των Άλπεων στην ΝΑ-Ευρώπη, προέλευσης Αφρικής/Gondwana (Frisch and Meschede 2007, Gawlick et al. 2008). Η νότια προέκταση του Πελαγονικού καλύμματος αναγνωρίζεται με υπολειμματικές εμφανίσεις στις Κυκλάδες και πιθανόν στην Κρήτη, ενώ η συνέχεια του προς την Ανατολή στην Τουρκία δεν έχει διευκρινισθεί ακόμη. Ανατολικά του Πελαγονικού καλύμματος αναπτύσ- σεται η ζώνη Αξιού με την πολύπλοκη δομή και σύσταση της, τεκτονικά τοποθετημένη πάνω στο Πελαγονικό κάλυμμα, ενώ δυτικά του Πελαγονικού καλύμματος αναπτύσσονται οι οφειολιθικές ακολουθίες του Βούρινου, Πίνδου και Όθρυος τεκτονικά επίσης, τοποθετημένες πάνω στο Πελαγονικό κάλυμμα (σχ. 1; Mountrakis 1986, Gawlicκ et al. 2008, Rassios and Dilek 2009, Kilias et al. 2010) Το Πελαγονικό κάλυμμα μαζί με τα επωθημένα κατά το Άνω-Ιουρασικό οφειολιθικά σώματα της Νέο-Τηθύος και τα επικλυσιγενή ιζήματα του Άνω Ιουρασικού και Κρητιδικού τοποθετούνται τεκτονικά κατά τη διάρκεια του Ηωκαίνου-Ολιγοκαίνου μαζί με την ενότητα των μπλε-σχιστολίθων των Αμπελακίων και Κυκλάδων πάνω στις Εξωτερικές Ελληνίδες. Ακολουθεί η Ολιγοκαινική-Μειοκαινική συν-ορογενετική έκταση και η αποκάλυψη των Εξωτερικών ελληνίδων με τη μορφή τεκτονικών παραθύρων (Όλυμπος, Όσσα, Κυκλάδες; Lister et al. 1984, Kilias et al 1991, Schermer 1993) Στην παρούσα εργασία παρουσιάζεται σε μέγα-κλίμακα η γεωμετρία και κινηματική της παραμόρφωσης του Πελαγονικού καλύμματος στην περιοχή του όρους Σχ. 1. Γεωλογικός χάρτης του Πελαγονικού καλύμματος και των υπερκείμενων τεκτονικών καλυμμάτων και γεωλογικών ενοτήτων στη Βόρεια Ελλάδα και η συνέχειά τους προς Βορρά (Kilias et al. 2010).
Βόρα στη Βόρεια Ελλάδα κατά τη διάρκεια της Αλπικής ορογένεσης στον Ελληνικό χώρο από το Ιουρασικό έως το Τεταρτογενές. Για τον σκοπό αυτόν πραγματοποιήθηκε λεπτομερή γεωλογική χαρτογράφηση της περιοχής μελέτης, σε κλίμακα 1:20.000 και όπου κρίθηκε α- ναγκαίο 1:10.000, καθώς και αναλυτική επεξεργασία των στοιχείων υπαίθρου στο εργαστήριο. 2. ΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΔΟΜΗ ΚΑΙ ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΟΥ ΠΕ- ΛΑΓΟΝΙΚΟΥ ΚΑΛΥΜΜΑΤΟΣ Στην περιοχή του όρους Βόρα αναγνωρίζεται η τεκτονικά κατώτερη ενότητα του Πελαγονικού καλύμματος, που προέκυψε από τη λεπίωση και πτύχωση του συνόλου του Πελαγονικού καλύμματος κατά τη διάρκεια του ανώτερου Ιουρασικού. Ανατολικά και δυτικά της κατώτερης Πελαγονικής ενότητας αναπτύσσεται τεκτονικά ανώτερη Πελαγονική ενότητα (σχ. 1; Medwenitsch 1956, Kilias et al 2010). Η λεπίωση και πτύχωση του Πελαγονικού καλύμματος ακολούθησε την τοποθέτηση του καλύμματος των οφειόλιθων της Νέο-τηθύος στο ηπειρωτικό περιθώριο του κατά τη διάρκεια του Ανώτερου Ιουρασικού με κυρίαρχη φορά κίνησης προς τα Δυτικά (D1-τεκτονική) (Kilias et al. 2010, Gawlick et al. 2008, Katrivanos et al. 2013, Bortoloti et al. 2013, Schenker et al. 2014) Η Ιουρασική τεκτονική της λεπίωσης και συσσώρευσης των καλυμμάτων συνοδεύτηκε από μεταμόρφωση υψηλής πίεσης, που εξελίχθηκε στη συνέχεια σε ανάδρομη αμφιβολιτικής έως πρασινοσχιστολιθικής φάσης μεταμόρφωση, αντίστοιχα από τους κατώτερους προς τους ανώτερους τεκτονικά ορίζοντες του Πελαγονικού καλύμματος (Kilias et al. 2010). Νηριτικά ιζήματα Άνω Ιουρασικής-Κάτω Κρητιδικής σειράς (?Κιμμερίδιο έως Άλβιο-Άπτιο; Brown & Robertson 2003, 2004), που τοποθετούνται επικλυσιγενώς πάνω στους επωθημένους οφειόλιθους, συνδέονται πιθανά με μια συν-ορογενετική εκτατική τεκτονική Άνω Ιουρασικής Κάτω Κρητιδικής ηλικίας, που συνόδευσε στα τελικά στάδια ή ακολούθησε αμέσως μετά την Άνω Ιουρασική λεπίωση και συσσώρευση καλυμμάτων (Κilias et al. 2010) Τεκτονική συρρίκνωσης και εκ νέου συμμεταμορφική λεπίωση του Ιουρασικού οικοδομήματος των τεκτονικών καλυμμάτων και των ιζημάτων της Άνω Ιουρασικής-Κάτω Κρητιδικής ηλικίας ακολούθησε κατά τη διάρκεια του ανώτερου Κάτω Κρητιδικού (D2-τεκτονική, Kilias et al 2010, Katrivanos et al 2013). Κατά τη διάρκεια του Άνω Κρητιδικού από το Καινομάνιο και μετά, λαμβάνει χώρα η επίκλυση των Άνω- Κρητιδικών, νηριτικής φάσης, ανθρακικών ιζημάτων, που καταλήγουν με την απόθεση του Μαιστρίχτιου-Παλαιόκαινου φλύσχη των Εσωτερικών Ελληνίδων. Εκτατική τεκτονική συνδέεται με το στάδιο αυτό της Άνω Κρητιδικής ανθρακικής ιζηματογένεσης (D3-τεκτονική, Kilias et al 2010). Ακολουθεί, κατά τη διάρκεια του Παλαιοκαίνου-Ηωκαίνου έντονη συμπιεστική τεκτονική και λεπίωση-πτύχωση (D4-τεκτονική) όλων των τεκτονικών ενοτήτων συμπεριλαμβανομένων και των Άνω-Κρητιδικών-Παλαιοκαινικών ιζημάτων, χαρακτηρίζοντας τα επόμενα στάδια της τεκτονικής εξέλιξης του οικοδομήματος τεκτονικών καλυμμάτων στο όρος Βόρας (Kilias et al 2010; Πελαγονικό κάλυμμα οφειόλιθοι, Άνω Ιουρασικά- Κάτω Κρητιδικά ιζήματα και Άνω Κρητιδικά-Παλαιοκαινικά ιζήματα). Η μεγα-αντικλινική δομή της κατώτερης ενότητας του Πελαγονικού καλύμματος με κύρια ΒΒΔ-ΝΝΑ ανάπτυξη συνδέεται με τη D4-συρρίκνωση, τουλάχιστον στο αρχικό στάδιο της διαμόρφωσής της (Most et al. 2001, Kilias et al. 2010). Από το Ολιγόκαινο μέχρι σήμερα εκτατική τεκτονική με την ανάπτυξη μικρής γωνίας εφελκυστικών ζωνών διάτμησης (D5-6-τεκτονική, Ολιγόκαινο-Μειόκαινο) και μεγάλης γωνίας κανονικών ρηγμάτων (D7- τεκτονική, Νεογενές-Τεταρτογενές), διαμόρφωσαν την τελική δομή του Πελαγονικού καλύμματος και των συνοδών τεκτονικών ενοτήτων στο όρος Βόρας. Διαμορφώθηκε έτσι, η τελική μορφή της μεγα-αντικλινικής δομής της κατώτερης Πελαγονικής ενότητας, καθώς και τα τεκτονικά κέρατα με τις Νεογενείς-Τεταρτογενείς λεκάνες, που κατακερματίζουν όλες τις Προ- Νεογενείς τεκτονικές ενότητες. 3. ΣΤΟΙΧΕΙΑ-ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ 3.1. Γεωμετρία της Παραμόρφωσης Με βάση τη λεπτομερή χαρτογράφηση 1:20.000 και όπου κρίθηκε αναγκαίο 1:10.000, καθώς και τη σύνθεση όλων των στοιχείων υπαίθρου (σχιστότητα, γράμμωση έκτασης, ζώνες διάτμησης, πτυχές, ρηξιγενείς ζώνες) κατασκευάσαμε γεωλογικές τομές, όπου απεικονίζεται σε μέγα-κλίμακα η πιθανή Αλπική γεωμετρία και εξέλιξη της γεωλογικής δομής του Πελαγονικού καλύμματος με τα υπερκείμενα τεκτονικά καλύμματα, ό- πως αυτά περιγράφηκαν. Στα σχήματα 2 και 3, με λευκή γραμμή συμβολίζεται το σημερινό μορφολογικό ανάγλυφο. Με D1-7 αριθμούνται τα τεκτονικά γεγονότα που διακρίθηκαν (Kilias et al. 2010; Αυγερινάς 2014) και με F1-4 οι αξονικές επιφάνειες και οι άξονες πτυχών των αντίστοιχων τεκτονικών γεγονότων. Παρατηρείται ότι η κυρίαρχη πλαστική δομή που αναγνωρίζεται χαρτογραφικά ανήκει στο D2- τεκτονικό γεγονός και αποτυπώνεται με ισοκλινείς πτυχές και ασύμμετρες ανεστραμμένες S- και Z-τύπου πτυχές. Στην κατώτερη Πελαγονική ενότητα η ανάπτυξη των D2-πτυχών είναι στη ΒΔ-ΝΑ διεύθυνση παράλληλα στη L2-γραμμωση έκτασης, που κυριαρχεί επίσης στην περιοχή μελέτης. Κυρίαρχη ΒΔ φορά κίνησης και ενίοτε προς τα ΝΑ χαρακτηρίζει την D2-τεκτονική στην κατώτερη Πελαγονική ενότητα. Αντίστοιχα στην ανώτερη Πελαγονική ενότητα και τα ανώτερα τεκτονικά καλύμματα οι F2 πτυχές αναπτύσσονται περίπου κάθετα στη διεύθυνση αυτή, ακολουθώντας μια ΒΑ-ΝΔ ανάπτυξη παράλληλα επίσης, στην L2- γράμμωση έκτασης. Στην περίπτωση αυτή η κυρίαρχη κινηματική αναγνωρίσθηκε προς τα Δ-ΝΔ. Ανάλογη γεωμετρία και κινηματική της παραμόρφωσης χαρακτηρίζει και το D1- τεκτονικό γεγονός, σε παρατήρηση όμως στη μικρό- και μέσο-κλίμακα. Οι D1- δομές λόγω περιστροφής επαναπροσανατολίζονται συχνά παράλληλα στην κινηματική της D2-τεκτονικής, έτσι ώστε είναι αδύνατον να εξακριβωθεί η πραγματική κινηματική τους και η γεωμετρία τους σε μέγα-κλίμακα. Όπως συμβολίζεται στα σχήματα 2 και 3 η D3- τεκτονική αποτυπώνεται με εφελκυστικές μικρής γωνίας ζώνες διάτμησης με κυρίαρχη κινηματική προς τα ΒΑ και συνδεδεμένες με μυλωνιτική υφή.
Σχ. 2. Γεωλογική τομή κατά μήκος του Πελαγονικού καλύμματος. Απεικονίζεται η γεωμετρία και κινηματική της παραμόρφωσης του Πελαγονικού καλύμματος και των υπερκείμενων τεκτονικών καλυμμάτων και γεωλογικών ενοτήτων από το Ιουρασικό έως σήμερα (Αυγερινάς 2014).
Σχ. 3. Γεωλογική τομή κατά μήκος του Πελαγονικού καλύμματος. Απεικονίζεται η γεωμετρία και κινηματική της παραμόρφωσης του Πελαγονικού καλύμματος και των υπερκείμενων τεκτονικών καλυμμάτων και γεωλογικών ενοτήτων από το Ιουρασικό έως σήμερα (Αυγερινάς 2014).
Η D4-τεκτονική διαγράφεται με ανοικτές, ασύμμετρες γωνιώδεις πτυχές, συχνά knick-τύπου, καθώς και με ανάστροφα ρήγματα με κύρια φορά κίνησης προς τα ΝΔ αλλά και ΒΑ ως back-thrusts. Έντονη λεπίωση του Πελαγονικού καλύμματος και των υπόλοιπων προ-νεογενών τεκτονικών ενοτήτων χαρακτηρίζει το στάδιο αυτό της D4-παραμόρφωσης. D5 και D6 δομές αποτελούν πλάγιο-κανονικές έως κανονικές ζώνες διαφυγής κατά μήκος των οποίων γίνεται η τεκτονική απογύμνωση του οικοδομήματος των τεκτονικών καλυμμάτων και η τελική αποκάλυψη της κατώτερης τεκτονικής ενότητας του Πελαγονικού καλύμματος ως ένας δόμος ή τεκτονικό παράθυρο. Κανονικά ρήγματα με μεγάλη γωνία κλίσης, συχνά με πλάγιο-κανονική κίνηση, που εξελίσσεται σε κανονική (D7- τεκτονική), διαμελίζει το σύνολο των τεκτονικών ενοτήτων δημιουργώντας τεκτονικά κέρατα με σημαντική μορφολογική ανύψωση και άλμα μετατόπισης και αντίστοιχα τεκτονικές λεκάνες με Νεογενή Τεταρτογενή ιζήματα μεγάλου πάχους. Λαμβάνοντας υπόψη τη γεωμετρία και κινηματική της παραμόρφωσης, όπως αυτή συμπεραίνεται από την ανάλυση, προσπαθήσαμε να προσεγγίσουμε σε μέγα-κλίμακα και με ένα σχήμα τη μέγα-δομή κυρίως, της κατώτερης ενότητας του Πελαγονικού καλύμματος. Φαίνεται, ότι η κατώτερη Πελαγονική ενότητα στο ό- ρος Βόρας αποτελεί μια μέγα-sheath πτυχή με ΒΒΔ- ΝΝΑ ανάπτυξη, που εξελίσσεται με μια συμπίεση παράλληλη στον Υ-άξονα του ελλειψοειδούς παραμόρφωσης και ομοαξονική επαναπτύχωση κατά τα στάδια α- νάπτυξης των D1- και D2- τεκτονικών γεγονότων, στην περίοδο του Μέσου-Άνω Ιουρασικού και Κάτω Κρητιδικού. Ακολουθεί η εκ νέου η επαναπτύχωση και τεκτο- νική επεξεργασία της από τα νεότερα τεκτονικά γεγονότα κατά τη διάρκεια του Ανώτερου Κρητιδικού έως σήμερα, όπως αυτά περιγράφησαν (σχ. 4). 3.2. Τεκτονο-μεταμορφική πορεία Συνδέοντας την τεκτονική παραμόρφωση με τις συνθήκες μεταμόρφωσης του Πελαγονικού καλύμματος, προκύπτει το μονοπάτι των Ρ-Τ συνθηκών του σχ. 5 με την αντίστοιχη παραμόρφωση στα διάφορα στάδια μεταμόρφωσης (Kilias et al 2010). Αναπτύσσεται έτσι: Ι. Υψηλής πίεσης μεταμόρφωση στο στάδιο της σύγκρουσης ηπειρωτικής και ωκεάνιας λιθόσφαιρας και αρχικής τοποθέτησης των οφειολίθων στο ηπειρωτικό περιθώριο (Άνω Ιουρασικό), ΙΙ. Οπισθοδρομική μεταμόρφωση με πτώση των συνθηκών πίεσης, αμφιβολιτικής φάσης για την κατώτερη Πελαγονική ενότητα και πρασινοσχιστολιθικής φάσης για την ανώτερη τεκτονική ενότητα (Ανώτερο Ιουρασικό), ΙΙΙ. Πρασινοσχιστολιθικής φάσης μεταμόρφωση στο Κάτω Κρητιδικό, IV. Τοπικά σε ζώνες διάτμησης, χαμηλού βαθμού μεταμόρφωση (κατώτερο Άνω Κρητιδικό) και στη συνέχεια ψύξη και θραυσιγενή παραμόρφωση (Τριτογενές μέχρι σήμερα). Η αντίστοιχη τεκτονική παραμόρφωση διαμορφώνεται ως εξής: Συν-μεταμορφικές, ισοκλινείς πτυχές κατά τα D1 και D2 γεγονότα, ενίοτε και sheath-πτυχές, κυρίως στο D1-γεγονός, μυλωντικές, εφελκυστικές ζώνες διάτμησης κατά το D3- γεγονός, ανάστροφα ρήγματα και knick-πτυχές κατά το D4-γεγονός σε ψυχρές συνθήκες ρηξιγενής παραμόρφωσης, μικρής γωνίας κανονικά ρήγματα διαφυγής (D5-6-γεγονός) και τέλος μεγάλης γωνίας κανονικά ρήγματα (D7-γεγονός).
Σχ. 4. Σχηματικά σε μεγα-κλίμακα η πιθανή τεκτονική δομή της κατώτερης πελαγονικής ενότητας ως μια μεγα-sheath-πτυχή Ιουρασικής-Κρητιδικής ηλικίας, που επαναπτυχώνεται από τη νεότερη τεκτονική (Αυγερινάς 2014). Σχ. 5. Διάγραμμα της πορείας του Ρ-Τ συνθηκών μεταμόρφωσης του Πελαγονικού καλύμματος σε συνδυασμό με την εξέλιξη της παραμόρφωσης (Kilias et al 2010, Aυγερινάς 2014).
4. ΣΥΖΗΤΗΣΗ-ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Σύμφωνα με την περιγραφή της γεωμετρίας και εξέλιξης των τεκτονικών γεγονότων που διαμόρφωσαν την Αλπική υφή του Πελαγονικού καλύμματος σε συνδυασμό με την πορεία των μεταμορφικών συνθηκών σε όλη τη διάρκεια της Αλπικής ορογένεσης, διαπιστώνεται, ότι η όλη τεκτονο-μεταμορφική εξέλιξη συνδέεται με μια σταδιακή εναλλαγή συμπίεσης και έκτασης κατά τη διάρκεια της Αλπικής ορογένεσης, μια ιστορία που έχει περιγραφεί κατά την ορογενετική διαδικασία και από άλλους ερευνητές σε άλλα ανάλογα ορογενή (Ratschbacher et al. 1991, Frisch and Meschede 2007, Kilias et al 2001). Είναι ενδιαφέρον εν τούτοις να ερμηνεύσουμε τη σχεδόν ταυτόχρονη ανάπτυξη κατά τα στάδια εξέλιξης της πλαστικής D1- και D2-τεκτονικής, των σχεδόν κάθετων διευθύνσεων της κίνησης, που παρατηρήθηκαν στα ανώτερα τεκτονικά καλύμματα (συμπεριλαμβανομένης της ανώτερης Πελαγονικής ενότητας) και στην κατώτερη ενότητα του Πελαγονικού καλύμματος. Η έ- ρευνα έδειξε ΒΑ-ΝΔ διεύθυνση κίνησης και κυρίαρχη φορά κίνησης προς τα ΝΔ για τα ανώτερα τεκτονικά καλύμματα, ΒΔ-ΝΑ διεύθυνση κίνησης για την κατώτερη Πελαγονική ενότητα και κυρίαρχη κίνηση προς τα ΒΔ ή ΝΑ. Μια τέτοια γεωμετρία της κινηματικής της παραμόρφωσης θα μπορούσε να ερμηνευθεί με μια τεκτονική τύπου transpression (Kilias 1991, Vamvaka et al. 2006), όπου ένα συστατικό περιστροφικής παραμόρφωσης συνδυάζεται με ένα συστατικό ομοαξονικής παραμόρφωσης, ή μια κίνηση παράλληλα στην παράταξη της ζώνης διάτμησης ταυτόχρονα με μια κίνηση κάθετα στην παράταξη της διάτμησης (Sanderson and Marchini 1984) Στην περίπτωση αυτή μια σμίκρυνση σε ΒΑ-ΝΔ α- νάπτυξη, που αποτυπώνεται στα ανώτερα τεκτονικά καλύμματα θα μπορούσε να προκαλέσει μια διαφυγή των κατώτερων τεκτονικών ενοτήτων κάθετα στην ανάπτυξη αυτή, δηλαδή μια διαφυγή και κίνηση σε ΒΔ-ΝΑ ανάπτυξη (σχ. 6). Αυτό θα μπορούσε να συμβεί λόγω μεγαλύτερης πλαστικότητας στην παραμόρφωση των κατώτερων τεκτονικά ενοτήτων, αύξηση πίεσης και θερμοκρασίας, ταυτόχρονα με την παρουσία και αντίσταση ενός άκαμπτου συμπαγούς τμήματος της λιθόσφαιρας, που στην περίπτωση αυτή θα μπορούσε να αντιδράσει έτσι το απομακρυσμένο από τη σύγκρουση, ηπειρωτικής και ωκεάνιας λιθόσφαιρας, τμήμα της λιθοσφαιρικής πλάκας της Πελαγονικής. Μια τέτοια τεκτονική της transpression και δημιουργία αυτής της κινηματικής της παραμόρφωσης θα μπορούσε να αποδοθεί σε μια πλάγια υποβύθιση και σύγκλυση των λιθοσφαιρικών πλακών της Απουλίας και Λαυρασίας. Συμπερασματικά: Η γεωμετρία της παραμόρφωσης που κυριαρχεί σήμερα στο Πελαγονικό κάλυμμα στην περιοχή του Βόρα είναι αποτέλεσμα της Κάτω-Κρητιδικής ηλικίας D2-τεκτονικής. Αυτή αναπτύσσεται με έ- ντονη ισοκλινή πτύχωση, που επαναπτυχώνει ή και καταστρέφει τις παλιότερες Ιουρασικής ηλικίας, ισοκλινείς επίσης και συχνά sheath πτυχές, που αναγνωρίζονται έτσι υπολειμματικά μόνο, σε μικρό- έως μέσο-κλίμακας παρατήρηση. Η όλη κινηματική της Ιουρασικής-Κάτω Κρητιδικής ηλικίας παραμόρφωση του Πελαγονικού καλύμματος διέπεται από μια τεκτονική της Transpression, αποτέλεσμα πιθανόν, της πλάγιας σύγκλισης της Απουλίας με τη Λαυρασία. Το Πελαγονικό κάλυμμα διαμορφώθηκε ύστερα από εναλλαγή του διπόλου συμπίεσης-έκτασης σε όλη τη διάρκεια της Αλπικής ορογενετικής διαδικασίας από το Μέσο-Άνω Ιουρασικό έως σήμερα. Η Ιουρασική-Κάτω Κρητιδική τεκτονική προκάλεσε το «ντουμπλάρισμα» του Πελαγονικού καλύμματος με αποτέλεσμα την ανάπτυξη μιας τεκτονικά κατώτερης Πελαγονικής ενότητας και αντίστοιχα μια ανώτερης Πελαγονικής ενότητας. Η κατώτερη Πελαγονική ενότητα εμφανίζεται σήμερα, στην περιοχή του Βόρα, ως ένα τεκτονικό παράθυρο σχηματίζοντας ένα τεράστιο αντικλινικό δόμο με ΒΒΔ-ΝΝΑ ανάπτυξη (σχ.1,2,3). ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Aυγερινάς Σ. 2014. Ανάλυση της παραμόρφωσης και κινηματική της Πελαγονικής ζώνης στη Βόρεια Ελλάδα. Διδακτορική Διατριβή, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, 365p. Brown S. A., Robertson A. H. 2004. Evidence for Neotethys rooted within the Vardar suture zone from the Voras Massif, northernmost Greece. Tectonophysics, 381(1), 143-173. Σχ. 6. Σχηματικά σκαριφήματα που παρουσιάζουν την ερμηνεία της ορθογώνιας διεύθυνσης και φοράς κίνησης στην ανώτερη και κατώτερη Πελαγονική ενότητα, ως αποτέλεσμα πλάγιας σύγκλισης των λιθοσφαιρικών πλακών και διαφυγή της κατώτερης Πελαγονικής ενότητας. Τροποποιημένο από τους Kisters et al. 2004, και Northrup & Burhifel 1996).
Brown S. A., Robertson A. H. 2003. Sedimentary geology as a key to understanding the tectonic evolution of the Mesozoic Early Tertiary Paikon Massif, Vardar suture zone, N Greece. Sedimentary Geology, 160(1), 179-212. Bortolotti V., Chiari M., Marroni M., Pandolfi L., Principi G., Saccani E. 2013. Geodynamic evolution of ophiolites from Albania and Greece (Dinaric-Hellenic belt): one, two, or more oceanic basins?. International Journal of Earth Sciences, 102(3), 783-811. Frisch W., Meschede M. 2007. Plattentektonik, Kontinentverschiebung und Gebirgsbildung. 2. überarb. Auflage, Primus Verlag u. Wiss. Buchges, Darmstadt, 196 p. Gawlick H J., Frisch W., Hoxha L., Dumitrica P., Krystyn L., Lein R., Missoni S., Schlagintweit F. 2008. Mirdita Zone ophiolites and associated sediments in Albania reveal Neotethys Ocean origin. Intern J Earth Sci, 97, 865-881. Katrivanos E., Kilias A., Mountrakis D. 2013. Kinematics of deformation and structural evolution of the Paikon Massif (Central Macedonia, Greece): A Pelagonian tectonic window? N. Jb. Geol. Palaont. Abh. 269(2), 149-171. Kilias A. 1991. Transpressive Tecktonik in den zentralen Helleniden. Aenderung der Translationpfade durch die Transpression (Nord-Zentral Griechenland). Neues Jahrbuch fur Geologie und Palaeontologie Monatshefte, 5, 291-306. Kilias A., Mountrakis D. 1989. The Pelagonian nappe. Tectonics, metamorphism and magmatism. Bulletin Geological Society Greece, 23, 29-46. Kilias A., Fasoulas Ch., Priniotakis M., Sfeikos A., Frisch W. 1991. Deformation and HP/LT metamorphic conditions at the tectonic window of Kranea (W Thessaly, Northern Greece). Zeitschrift der Deutschen Geologischen Gesellschaft, 142, 87-96. Kilias A., Tranos M., Mountrakis D., Shallo M., Marto A., Turku I. 2001. Geomerty and kinematics of deformation in the Albanian orogenic belt during the Tertiary. Journal of Geodynamic, 31, 169-187. Kilias A., Frisch W., Avgerinas A., Dunkl I., Falalakis G., Gawlick H. J. 2010. Alpine architecture and kinematics of deformation of the northern Pelagonian nappe pile in the Hellenides. Austrian Journal of Earth Sciences, 103(1), 4-28. Kisters A. F. M., Jordan L. S., Neumaier K. 2004. Thrust related dome structures in the Karibib district of orthogonal fabric domains in the south Central Zone of the Pan-African Damara belt, Namibia. Precambrian Research, 133, 283-303. Lister G., Banga G., Feenstra A. 1984. Metamorphic core complexes of the Cordilleran type in the Cyclades, Aegean Sea, Greece. Geology, 12, 221-225 Medwenitsch W. 1956. Zur Geologie Vardarisch-Makedoniens (Jugoslawien), zum Problem der Pelagoniden. Oestereichische Akademie der Wissenschaften, Sitzungsberichte der Mathematische-Naturwissensehaftlichen Klasse, Abteilung 1, 165, 397-473. Most T., Frisch W., Dunkl I., Kodosa B., Boev B., Avgerinas A., Kilias A. 2001. Geochonological and structural investigation of the Northern Pelagonian crystalline zone. Constraints from K/Ar and zircon and apatite fission track dating. Bulletin of the Geological Society of Greece, 34, 91-95 Mountrakis D. 1986. The Pelagonian Zone in Greece: a polyphase deformed fragment of the Cimmerian continent and its role in the geotectonic evolution of the eastern Mediterranean. Journal of Geology, 94,335-347. Mountrakis D., Sapountzis Ε., Kilias A., Eleftheriadis G., Christofidis, E. 1983. Paleogeographic conditions in the western Pelagonian margin in Greece during the initial rifting of the continental area. Canadian Journal of Earth Sciences, 20, 1873-1881. Mountrakis D., Eleftheriadis G., Christofides G., Kilias A., Sapountzis E. 1987. Silicic metavolcanics in the western Pelagonian margin of Greece, related to the opening of Neo- Tethys. Chemie der Erde, 47, 167-179. Northrup C. J., Burchfiel B. C. 1996. Orogen-parallel transport and vertical partitioning of strain during oblique collision, Efjorden, north Norway. Journal of Structural Geology, 18, 1231-1244. Rassios A. E, Dilek Y. 2009. Rotational deformation in the Jurassic Mesohellenic ophiolites, Greece, and its tectonic significance. Lithos, 108(1), 207-223. Ratschbacher L., Frisch W., Linzer H. G., Merle O. 1991. Lateral extrusion in the Eastern Alps, Part 2: Structural analysis. Tectonics, 10, 257-271. Sanderson J., Marchini D. 1984. Transpression. J. Struct. Geol., 6, 449-458 Schenker F L., Burg J. P., Kostopoulos D., Moulas E., Larionov A., Quadt A. 2014. From Mesoproterozoic magmatism to collisional Cretaceous anatexis: Tectonomagmatic history of the Pelagonian Zone, Greece. Tectonics, 33(8), 1552-1576. Schermer R. E. 1993. Geometry and kinematics of continental basement deformation during the Alpine orogeny, Mt. Olympos region, Greece. Journal of Structural Geology, 15, 571-591. Vamvaka A., Kilias A., Mountrakis D., Papaoikonomou J. 2006. Geometry and structural evolution of the Mesohellenic Trough (Greece), a new approach. In: Robertson, A.H.F., and Mountrakis, D. (Eds.), Tectonic Development of the Eastern Mediterranean Region. Geological Society of London, Special Publications, 260, 521-538