Doporučená literatura: Hesse, Rolf: Syntax of the Modern Greek Verbal System. The use of the Forms, Particularly in Combination with θα and να. Copenhagen 2003 2. Mackridge, Peter. I neoelliniki glossa. Perigrafiki analysi tis neoellinikis kinis. Athina, 1987. Holton, D. Mackridge, P. Φιλιππάκη-Warburton, Eι.: Γραµµατική της ελληνικής γλώσσας. Αθήνα 1999. Kleris, Ch. - Babiniotis, G. Grammatiki tis neas ellinikis. Domoliturjiki - epikinoniaki. II. To rima. I organosi tu minymatos. Athina 1999. Kleris, Ch. - Babiniotis, G. Grammatiki tis neas ellinikis. Domoliturjiki - epikinoniaki. III. Ta epirimatika stichia. I exidikevsi tu minymatos. Athina 2001. Σαραφίδου, Τριανταφυλλιά. Θέµατα σύνταξης και λόγου της νέας ελληνικής γλώσσας. Αθήνα 2003 2. Τζαρτζάνος, Aχιλλ. A.: Νεοελληνική Σύνταξις (της κοινής δηµοτικής), τόµος Β. Θεσσαλονίκη 1996 2 (1963). I. Συντακτική ανάλυση της ελληνικής πρότασης άµεσα συστατικά, φράσεις, λεκτικά σύνολα Πρόταση (απλή, ανεξάρτητη ή κύρια) Φράσεις: Ονοµατική φράση Ρηµατική φράση Η όµορφη κοπέλα κράτησε το τριαντάφυλλο απαλά στο χέρι της. Ονοµατική φράση (ονοµατικό σύνολο) - λεκτικό σύνολο που έχει ως πυρήνα του ένα όνοµα (ουσιαστικό ή επίθετο). Η όµορφη Ονοµατική φράση (ονοµατικό σύνολο) κοπέλα Ονοµατική φράση (ονοµατικό σύνολο) Ρηµατική φράση (ρηµατικό σύνολο) - λεκτικό σύνολο που έχει ως πυρήνα του ένα ρήµα (µονολεκτικό ή περιφραστικό). Μαζί µε το ρήµα µπορεί να βρίσκεται και το συµπλήρωµά του, δηλ. όνοµα, αντωνυµία, επίρρηµα, προθετικό σύνολο, σύνδεσµος ή µόριο. κράτησε το τριαντάφυλλο απαλά στο χέρι της Ρηµατική φράση (ρηµατικό σύνολο) το τριαντάφυλλο ονοµατικό σύνολο απαλά επιρρηµατική φράση (επιρρηµατικό σύνολο αποτελείται από ένα ή περισσότερα επιρρήµατα) στο χέρι της προθετική φράση (προθετικό σύνολο εισάγεται µε πρόθεση) 1
Οι όροι της πρότασης Κύριοι όροι 1) Υποκείµενο η ονοµατική φράση µε την οποία το ρήµα συµφωνεί σε πρόσωπο και αριθµό (ουσιαστικό, αντωνυµία, ουσιαστικοποιηµένο επίθετο ή µετοχή οι κακοί τιµωρούνται, ο πεινασµένος καρβέλια ονειρεύεται, άλλο µέρος του λόγου ή φράση µε άρθρο το τρέχω είναι ρήµα, πρόταση µε άρθρο ή χωρίς άρθρο το ότι απέτυχε (= η αποτυχία του) δεν εξηγείται, φαίνεται ότι θα βρέξει σήµερα, αποκλείεται να πέρασε από δω). Ήρθαν γύρω στις χίλιους. Ήρθαν περίπου χίλιοι. 2) Κατηγόρηµα: 1. µονολεκτικό κατηγόρηµα Ο Πέτρος βάδιζε. Y + P Ο Πέτρος είδε την πινακίδα. Y + P + A Ο Πέτρος έδωσε έναν κατάλογο στον προϊστάµενο. Y + R + A + A κατηγορηµατικό ρήµα / πλήρες ρήµα = δηλώνει δράση ή ενέργεια P / P + A / R + A + A = κατηγόρηµα 2. περιφραστικό κατηγόρηµα O Πέτρος είναι εργατικός. Y + P + κατηγορύµενο Ο Πέτρος έγινε διευθυντής. P + κατηγορύµενο (χρησιµεύει για την απόδοση κάποιας ιδιότητας σε ένα άλλο ονοµατικό στοιχείο της πρότασης) = περιφραστικό κατηγόρηµα συνδετικά ρήµατα (συνδέουν δύο ονοµατικά στοιχεία µεταξύ τους): π.χ. είµαι, γίνοµαι, λέγοµαι, φαίνοµαι, ονοµάζοµαι, θεωρούµαι, εκλέγοµαι, µοιάζω, γεννιέµαι, ζω, πεθαίνω, ανακηρύσσοµαι, αναγνωρίζοµαι κλπ. ευτερεύοντες όροι άµεσο αντικείµενο έµµεσο αντικείµενο εσωτερικό / σύστοιχο αντικείµενο Παίζει καλό παιχνίδι. Χόρεψα τον αντικριστό (χορό). προσδιορισµοί συµπληρώνουν, αναπτύσσουν ή καθορίζουν την έννοια των κυρίων όρων (ή και δευτερεύοντων όρων) της πρότασης. a) ονοµατικοί προσδιορισµοί προσδιορισµοί που συµπληρώνουν την έννοια ονοµάτων (ουσιαστικών ή επιθέτων). 2
Παράθεση - oυσιαστικό που προσδιορίζει άλλο ουσιαστικό ή άλλο µέρος του λόγου σε θέση ουσιαστικού, έτσι ώστε να το χαρακτηρίζει ή να το ορίζει ακριβέστερα. Η Αθηνά, η θεά της οµορφιάς, ήταν κόρη του ία. Ο Σόλων, ο νοµοθέτης της Αθήνας, ήταν ένας από τους επτά σοφούς της αρχαιότητας. προεξαγγελτική παράθεση - προσδιορίζει µια πρόταση και συνήθως τίθεται πριν από την πρόταση αυτή. Και το σπουδαιότερο, κανένας δεν αντιλήφθηκε την απάτη. Ωραίο πράγµα, να βρίσκεται κανείς σε διακοπές! Eπεξήγηση - oυσιαστικό ή η πρόταση που προσδιορίζει άλλο ουσιαστικό ή άλλο µέρος του λόγου σε θέση ουσιαστικού, έτσι ώστε να επεξηγεί το γενικό ή αόριστο νόηµά του. Ένα από το όνειρο του κόσµου, η ειρήνη. Οι επιστήµονες έχουν ένα δυνατό όπλο, τη σκέψη. Τούτο το λόγο θα σας πω, δεν έχω άλλο κανένα: Μεθύστε µε το αθάνατο κρασί του Εικοσιένα.(Palamas) b) επιθετικοί προσδιορισµοί επίθετο ή άλλη λέξη σε θέση επιθέτου που προσδιορίζει ένα ουσιαστικό και φανερώνει µια µόνιµη ιδιότητά του. οι Έλληνες αγρότες εκείνοι οι άνθρωποι µετοχές (ο θυµωµένος µπαµπάς) αριθµητικά (τρεις αδερφές) επίρρηµα µε άρθρο (το απέναντι βουνό) εµπρόθετα ουσιαστικά (άνθρωπος µε ταλέντο = ταλαντούχος) c) κατηγορηµατικοί προσδιορισµοί επίθετο ή η µετοχή που προσδιορίζει ένα ουσιαστικό και φανερώνει µια παροδική ιδιότητά του (π.χ. όλος, ολόκληρος, διπλός, µόνος, µισός, µοναχός, ακέραιος). Το καράβι έφτασε µε τη σηµαία µεσίστια. Ο µαθητής γύρισε κατάχλωµος. Η θάλασσα γαλήνια µας προσκαλούσε. Η ύπαρξή του ολόκληρη συγλονιζόταν. d) επιρρηµατικοί προσδιορισµοί - συµπληρώνουν την έννοια ενός ρήµατος (αλλά και ενός ουσιαστικού, επιθέτου ή επιρρήµατος) ώστε να γίνει πιο σαφής. Μας χαιρέτησαν από µακριά. Μελέτησε πολύ. Το θυµήθηκε ύστερα από µέρες. Ίσως ξαναπεράσω. 3
Τα είδη των προτάσεων ως προς τη δοµή τους Απλές (πυρηνικές) προτάσεις έχουν µόνο τους κύριους όρους (Υ + Κ), που αποτελούν τους πυρήνες της πρότασης χωρίς τους οποίους δεν είναι δυνατόν να εκφράσει ο οµιλητής το νόηµα που θέλει. Ο ήλιος λάµπει. Η θάλασσα είναι κρύα. Επαυξηµένες προτάσεις έχουν εκτός από τους κύριους όρους (Υ + Κ) και άλλους δευτερεύοντες, τους προσδιορισµούς. Ο ήλιος λάµπει στον ουρανό. Σήµερα η θάλασσα είναι κρύα. Ο δυνατός άνεµος λυγίζει τα κλαδιά του δέντρου. Σύνθετες προτάσεις έχουν περισσότερα από ένα υποκείµενα ή κατηγορούµενα. Τα αγόρια και τα κορίτσια συγκεντρώθηκαν. Το παιδί είναι έξυπνο και όµορφο. Ο Κώστας και ο Γιώργος φαίνονται κουρασµένοι και απογοητευµένοι. Ελλειπτικές προτάσεις τους λείπουν ένας ή περισσότεροι κύριοι όροι, επειδή εννοούνται εύκολα από τα συµφραζόµενα. εν ξέρω. (ενν. εγώ) Λοιπόν, έτοιµος; (ενν. είσαι) Εσύ είσαι πλούσιος, εγώ δεν είµαι. (ενν. πλούσιος) Ο Κώστας φαίνεται κουρασµένος. (απλή) Ο Κώστας φαίνεται ιδιαίτερα κουρασµένος. (επαυξηµένη) Ο Κώστας και ο Γιώργος φαίνονται κουρασµένοι. (σύνθετη) Ο Κώστας και ο Γιώργος φαίνονται ιδιαίτερα κουρασµένοι. (σύνθετη και επαυξηµένη) Φαίνεται κουρασµένος. (ελλειπτική) II. οµολειτουργική ανάλυση της ελληνικής πρότασης 1) θέµα, θεµατική βάση (č. téma) = το στοιχείο για το οποίο γίνεται ο λόγος, συνήθως κάποια οντότητα η οποία έχει ήδη εισαχθεί στο λόγο και αποτελεί εποµένως κάτι ή κάποιον γνωστό 2) σχόλιο (č. réma) = εκφράζει κάτι καινούριο σχετικά µε το θέµα εστία (č. vlastní jádro, vlastní réma) = αποτελεί µέρος του σχολίου. Τονίζεται εµφατικά και αποτελεί την εστία της πρότασης, εκφωνείται µε περισσότερη έµφαση (φέρει τον πιο εξέχοντα τόνο) Petr (téma) přišel domů večer (KDY? réma). Večer (téma) přišel domů Petr (KDO? réma). 4
Jan (téma) si nepřišel pro knížku (réma). Jan si nepřišel (téma) pro knížku (réma). T R 1. ------- T 1 R. (Byl jednou) T (jeden král) R1. (A ten král) T1.. Tou pilkou (téma) řežu teprve dva dny a už je tupá. Teprve dva dny (réma) tou pilkou (téma) řežu a už je tupá. Οι κάτοικοι (téma) [ανοίγουν (τα παράθυρά τους) vlastní réma ] (réma). [Βλέπουν (ξένους ανθρώπους) vlastní réma ] (réma). Βλ. Θεµατοποίηση, 5.2.2., σελ. 408-414. Βλ. Εκτόπιση, 5.2.3., σελ. 414-415. Βλ. Εστίαση, 5.2.4., σελ. 415-416. Η τάξη/η σειρά των λέξεων στην πρόταση στην τάξη των λέξεων της ΝΕ υπάρχει µεγάλη ελαστικότητα σε συγκεκριµένη θέση τοποθετούνται υποχρεωτικά: κλιτικά - προσωπικές αντωνυµίες (ασθενείς τύποι): o γείτονάς µας, δώσε τού το ιδιώµατα - δόξα τώ θεώ, θέλοντας ή µη, είµαι όλος αυτιά οριστικό άρθρο - ο άνθρωπος επιθετικοί προσδιορισµοί - ο µικρός άνθρωπος, ο άνθρωπος ο µικρός, µια καρέκλα κόκκινη (έµφαση); ο τότε κόσµος, η πάνω πόλη; κάθε άνθρωπος, άλλος άνθρωπος δεικτικές αντωνυµίες - αυτός ο άνθρωπος, εκείνος ο άνθρωπος, όλος ο κόσµος βασική σειρά (πουθενά έµφαση): Y P A (υποκείµενο ρήµα αντικείµενο) Ο Γιάννης συνάντησε τη Μαρία. P Y A (ρήµα υποκείµενο αντικείµενο) Συνάντησε ο Γιάννης τη Μαρία. Ο Πέτρος έδωσε το βιβλίο (άµεσο αντικείµενο) στο Γιάννη (έµµεσο αντικείµενο). Ο Πέτρος του το έδωσε. ώσε τού το. ισχυρότερη έµφαση στο υποκείµενο: AΡY ισχυρότερη έµφαση στο ρήµα: ΡΑΥ ισχυρότερη έµφαση στο αντικείµενο: ΑΡΥ η θέση των επιρρηµατικών προσδιορισµών, βλ. Τάξη λέξεων, 7.1.2., σελ. 341. 5