TO AP PON TOY IEY YNTOY TH YNTA Eø - APATHPH EI KAI XO IA - EKK H IA TIKA XPONIKA - IAºOPA

TO AP PON TOY IEY YNTOY TH YNTA Eø - APATHPH EI KAI XO IA - EKK H IA TIKA XPONIKA - IAºOPA

Φεβρουάριος 2001, Aριθµ. 2 T ρθρον το ιευθυντο τ ς Συντάξεως EKK H IA 143 «H M O K PATIA KAI EKKΛHΣIA» (Kριτικ ξιολ γησις διακηρ ξεως τ ν Kαθηγητ ν κ.κ.. Tσάτσου κα K. Tσ ο υ κ α λ ) 8. Ο π ρ. 9-12 παράγραφοι τ ς διακηρ ξεως Τ µανιφέστο γι τ ς σχέσεις Εκκλησίας κα ηµοκρατίας τ ν δ ο συναδέλφων καταλήγει στ ς παραγράφους 9-12, τ ς πο ες παραθέτοµεν λες µ α ζ ί,δι τι ε ς α τ ς κατ ο σίαν παναλαµβάνεται,τι περ θρησκευτικ ν µεταφυσικ ν προπολιτικ ν στοιχείων λέχθη στ ς π ρ. 1-8 παραγράφ ο υ ς, τ ς πο ες δη χοµεν ξιολογήσει στ τρία προηγο µενα τε χη το περιοδικο «Εκκλησία». Tο κ. EYAΓΓEΛOY. ΘEO ΩPOY Οµοτίµου Καθηγητο το Πανεπιστηµίου Αθην ν, Τακτικο Μέλους τ ς Ε ρωπαϊκ ς Ακαδηµίας τ ν Επιστηµ ν κα τ ν Tεχν ν Ο π ρ. 9-12 παράγραφοι χουν ς ξ ς: 9. Αν βο ληση το λαο λθει σ ντίθεση µ µία προπολιτογραφηµένη µεταφυσικ «ο σία» τ ς κ ο ι ν ω ν ί α ς, δηµοκρατία θ κλονισθε κα α τ θ συµβε κριβ ς δι τι δηµοκρατικ πολιτικ ντι - παράθεση θ ναγκαζ ταν ν ποταχθε σ ναν δεολογικ µονισµ, θεµελιωµένο στ ν καταστρο - φικ διάκριση νάµεσα στ ν κ προοιµίου «σωστ» κα στ ν κ προοιµίου «σφαλµένη» πολιτική. 1 0. Ενας µεταφυσικ ρα κα θρησκευτικ προσδιορισµένος πολιτικ ς µονισµ ς τ ς Πολιτείας δ ν περιορίζεται ποτ στ συγκεκριµένη µεταφυ - σικ δ θρησκευτικ πιλογή, λλ διαχέεται σ λο τ πεδίον τ ς πολιτικ ς: στ ν ο κονοµία, στ ν κοινωνικ πολιτική, στ ν ξωτερικ πολιτικ κ. ο. κ. Π ρ ο φ α ν ς, µ ω ς,ο ο κονοµικές, θνικ ς κα κοινωνικ ς πιλογ ς δ ν ε ναι πιτρεπτ ν νάγον - ται στ δογµατικ συµβατ τητά τους µ προπολι - τικ ς ξίες µ σεπτ κείµενα, κ µα κα µ τ Ε αγγέλια. Πολ περισσ τερο πο τ κείµενα α τ δ ν ε ναι δυνατ ν ν π κεινται σ λλογη µ φ ι σ β ή τ η σ η,δηλαδ σ δηµοκρατικ λεγχο. 11. Λένε π ς δηµοκρατία δ ν χει νάγκη π προφ τες π σωτ ρες. Η διατ πωση ε ναι λλιπ ς κα παραπλανητική, γιατ συµβαίνει κάτι πολ περισσ τερο: ο σωτ ρες, ο κάτοχοι τ ς ξ ποκαλ ψεως γνώσης κα ο προφ τες ε ναι κριβ ς κε νοι πο τ ν πειλο ν κατ ξοχήν. Π ρ ά γ µ α τ ι, δ ο ε ναι τ βασικ λογικ κα στο - ρικ πιχειρήµατα πο καθιστο ν τ δηµοκρατία ναντικατάστατη πολιτειακ µορφή. Τ πρ το ε ναι τι κανε ς προσδιοριστικ ς τ ς πολιτειακ ς βο λησης παράγοντας δ ν µπορε ν πικαλε ται µία «πλήρη» κ τ ν προτέρων γνώση περ το «ληθο ς» κα συνεπ ς το ξ ρισµο «ρθο». Αν ταν δυνατ ν ν συµβαίνει κάτι τέτοιο, δη - µοκρατία θ ταν πολυτελ ς κα περιττή. Κα γι α τ κριβ ς δηµοκρατία ε ναι σ µβατη µ τ ν πολιτειακ γκυρ τητα τ ς ποιας παντογνωσίας. Τ δε τερο ε ναι τι κανε ς δ ν δικαιο ται ν σχυ - ρίζεται τι γνωρίζει τ µέλλον. Σ µία τέτοια περί - π τ ω σ η,µι ε ς πε σµα τ ν προφητ ν ποφαιν µε - νη κα δρ σα δηµοκρατία θ ταν προφαν ς πα - ράλογη κα πικίνδυνη. 1 2. Η δηµοκρατία ε ναι λοιπ ν συνυφασµένη µ µία µ νιµη κκρεµ τητα. Πρ κειται γι τ ν κκρε - µ τητα το στορικο µέλλοντος. Α τ ποκλείει κάθε µεταφυσικ ρα κα θρησκευτικ α τοδέ - σµευση τ ς πολιτείας, λλ θέτει κα ρια στ ν προγνωστική της λειτουργία, κυρίως ταν πηγάζει π τ ν πίκληση τ ς ποιας µεταφυσικ ς, π τ ε ναιρε το ς βασικο ς ρους τ ς δηµοκρατίας κα τ ς λευθερίας. Η δράση τ ν α τ κλητων πάντα παντογνωστ ν κα προφητ ν ε ναι λε θερη στ πλαίσια τ ς κοινωνίας, ρκε ν παραµένει ξω π τ ς λειτουργίες τ ς θεσµοποιηµένης δηµοκρα - τικ ς Πολιτείας. Γι α τ ζητο µε τ ν χωρισµ Εκ - κλησίας κα δηµοκρατικ ς Πολιτείας, δηλαδ τ ν κκοσµίκευση τ ς λληνικ ς Πολιτείας. 9. Κριτικ ξιολ γησις τ ν π ρ. 9-12 παραγράφ ω ν. α) Γι τ ς παναλήψεις, πο πάρχουν στ ς π ρ. 9-12 παραγράφους σχ ουν σα χοµεν παρα-

144 EKK H IA Φεβρουάριος 2001, Aριθµ. 2 τηρήσει σχετικ ς στ τρία προηγο µενα ρθρα µ α ς.γι τ ς νέες διατυπώσεις κα πισηµάνσεις τ ν παραγράφων α τ ν παρατηρο µεν ν πρώτοις γενικ ς τι κα µέσα ε ς α τ ς ε ναι κδηλα ρκετ συλλογιστικ σφάλµατα, ς λ.χ. τ σφάλµατα τ ς «λήψεως το ζητουµένου», τ ς «τ ν ρων τετράδος» (quaternio terminorum), τ ς χρήσεως τ ς µεθ δου το Προκρο στου κα τ ς «µεταβάσεως ε ς τερον γένος». β) Ο δ ο Καθηγητ ς κάνουν στοχη διάκρισιν κα νδεχοµένην ντιπαράθεσιν τ ς «βο λησης το λαο» κα τ ς «κοινωνίας», ς ν «κοινωνία» δ ν διαµορφώνεται π τ βο λησι το λαο. Η µεταφυσικ «ο σία» τ ς κοινωνίας ξ λλου δ ν ε ναι σχετη πρ ς τ ς προπολιτικ ς µεταφυσικ ς θρησκευτικ ς κατευθ νσεις κα νάγκες το λαο, πο ος τ ν συγκροτε. Εποµένως ποτελε σκια- µαχίαν ν µιλο µε περ ποταγ ς τ ς δηµοκρατίας «σ ναν δεολογικ µονισµ». Η ληθιν δη- µοκρατία πρέπει φ ν ς ν ξασφαλίζη στ ς µειον τητες δυνατ τητα πρ ς λε θερη σκησιν τ ν θρησκευτικ ν καθηκ ντων της κα φ τέρου πολ περισσ τερον µ τ κριτήριον τ ς «λαϊκ ς κυριαρχίας» πρέπει ν κανοποι τ θρησκευτικ α τήµατα κα τ ς «προπολιτικ ς» µεταφυσικ ς νάγκες τ ς πλεινοψηφίας τ ν πολιτ ν. «Ι δ ε ο λ ο - γικ ς µονισµ ς» ε ναι δυνατ ς µ νον σ λοκληρωτικ καθεστ τα, λλ κα ντ ς α τ ν θ ε ναι π ι φ α ν ε ι α κ ς, ς χοµεν δη πισηµάνει. γ) Τ ερ κείµενα τ ν διαφ ρων θρησκει ν ε ναι δυνατ ν ν π κεινται «τ σον σ λλογη µφισβήτηση», σον πως συµβαίνει στ ερ Ε αγγέλια κα σ λλογη θεµελίωσι κα παραδοχ το στορικο περιεχοµένου α τ ν. δ) Μ κάποιαν δηµαγωγικ π χρωσι κα µ κάποιαν ε ρωνεία τ µανιφέστο τ ν δ ο Καθηγητ ν πιδίδεται ε ς νέαν σκιαµαχίαν ποδίδοντας µµέσως στο ς κπροσώπους τ ς Εκκλησίας ξιώσεις περί παντογνωσίας κα προβλέψεως το πολιτικο κα στορικο µέλλοντος! Γι α τ, ς λέγ ο υ ν, πρέπει ν γίνη χωρισµ ς Εκκλησίας κα δη- µοκρατικ ς Πολιτείας, δηλαδ «κκοσµίκευση τ ς λληνικ ς Πολιτείας»! Οπερ δει δε ξαι! Πρ 38 τ ν γράφων ε χεν πισηµάνει τ ξ ς : «Η ξ ποκαλ ψεως πίστις ε ναι δοιπορία ν σκ τει κα σκι κα θέα δι σ πτρου ν α νί - γ µ α τ ι (Α Κορ. ι γ, 1 2 ) κα ο χ πρ σωπον πρ ς π ρ σ ω π ο ν.τ ρτι γινώσκω κ µέρους σ χ ε ι κα περ τ ς κ πίστεως πορρεο σης γνώσεως ι τ ς θρησκευτικ ς πίστεως δίδονται παντή - σεις ε ς πολλ προβλήµατα, λλ α παντήσεις α ται ε ναι πηγ νέων κα κ µη βαθυτέρων β σ σ ω ν. ν πάρχει µ νον τ φ ς, λλ πίσης πάρχει κα ν ξ τ ς πίστεως. Η π ί σ τ ι ς,κατ τ ν Pascal (Pe n s é e s, ρ. 4 3 0, κ δ. E. Wa s m u t h), π α ρ έ χ ε ι µ ν καν ν φ ς, λλ κα περιέχει σηµαντικ ν σκ - τ ο ς» Η πίστις ε ναι λπιζοµένων π στασις, π ρ α - γµάτων λεγχος ο βλεποµένων Ο πλήρως κα - τανοο µενος Θε ς δ ν θ το Θε ς τ ς ποκα - λ ψ ε ω ς, λλ κατ ε κ να κα καθ µοίωσιν το νθρώπου πλασθε ς Θε ς» Η λήθεια τ ς πίστεως χει ε ρ τητα κα ν - τητα, γνοο σα τ ν µοιοµορφίαν, σοπέδωσιν, σχηµατοποίησιν κα τυποποίησιν κα καθιστ σα δυνατ ν τ ν ποικιλίαν δι τ ς διαφ ρου πραγµα - τοποιήσεως α τ ς π το καθ καστον τ µου» Η πίστις δ ν παρέχει λοκληρωτικ ν γν σιν Πρ ς το τοις µετ τ ς πίστεως ε ναι ρρήκτως σ υνυφασµένη λπίς, τις προϋποθέτει, τι νθρωπίνη παρξις δ ν κατέχει τ πλήρωµα τ ν γ α θ ν,ο τε χει φιχθ ε ς τ τέρµα κα τ ν τε - λ ε ι τ η τ α.τ καθ δ ν ε ρίσκεσθαι, τ δοιπορε ν, τ ναζητε ν ε ναι κατηγορίαι, α τινες κριβ ς ε ναι δυνατα µ νον ν τ σφαίρ α τ ς πίστεως, ξ ς νθίζει λπίς, τις θ το παράλογος κα κα - ταν ητος νευ τ ς πίστεως Η λλειψις πλήρους βεβαι τητος ε ναι πάντοτε κλ ρος το Χριστια - νο Η πίστις, ποκλείουσα π σαν γγ ησιν κα π λυτον γν σιν, σ υ ν ι σ τ : Μετ φ βου κα τρ µου τ ν αυτ ν σωτηρίαν κατεργάζεσθε ( Φ ι - λ ι π. β, 12)» (Ε αγγέλου. Θ ε ο δ ώ ρ ο υ, Η Φ ι λ ο σ ο- φία τ ς Θρησκείας το Karl Ja s p e r s, ν Θεσσαλονίκ η 1963, σ σ. 25 κα 71-72). ε) Μ νον µ τ λογικ σφάλµα τ ς ποκρ ψεως τ ς χρήσεως πρ ς προβολ ν στορικ ν καταχρήσεων ε ναι δυνατ ν ν προβάλλεται φελ ς σχυρισµ ς τι χριστιανικ πίστις πειλε τ δηµοκρατία, δι τι δ θεν ε ναι «προσδιοριστικ ς τ ς πολιτειακ ς βο λησης παράγοντας», πο «π ι - καλε ται µίαν πλήρη κ τ ν προτέρων γν σι περ το λ η θ ο ς κα συνεπ ς το ξ ρισµο ρθο» ( ii). Η χριστιανικ πίστις ε ναι δυνατ ν ν προσανατολίζη τ βο λησι κα τ ς νέργειες τ ν

Φεβρουάριος 2001, Aριθµ. 2 EKK H IA 145 φωτισµένων πολιτειακ ν κα πολιτικ ν συνδια- µορφωτ ν τ ς ληθιν ς δηµοκρατίας, λλ ο δέποτε δηµιουργε τ φαντασίωσι ποιασδήποτε π α ν τ ο γ ν ω σ ί α ς, ποία ρνε ται «κκρεµ τητες» κα α ρει δ θεν τ ν λευθερία τ ς δηµοκρατικ ς προτιµήσεως µι ς π τ ς ναλλακτικ ς δυνατ τητες διαµορφώσεως το δηµοκρατικο στορικο µ έ λ λ ο ν τ ο ς. Πρ 29 τ ν µέσα στ ν Α θουσα τ ς Αρχαιολογικ ς Εταιρείας σ διάλεξί του γράφων ε χε τονίσει τ ξ ς: Ο διεπ µενοι π χριστιανικ ν κοσµοθεωρίαν κα βιοθεωρίαν «πολιτικο ε ναι λε θεροι γι τ ς συγκεκριµένες πιλογές τους, πως ο ατρο σ να ατρικ συµβο λιο. Μπορε ν ε ναι ξ σου χρι - στιανικ προσανατολισµένοι, ν ντιµετωπίζουν µ τ διο χριστιανικ πνε µα µι ν σο κι µως ν χουν διαφορετικ πιστηµονικ γνώµη στ ν α β θεραπευτικ κα διαιτητικ γωγ ε ναι καταλληλ τερη γι τ ν ρρώστια α τή.» Ο Χριστιανικ ς Κοινωνισµ ς κανένα σ στηµα δ ν καταδικάζει ς πλ ς ο κονοµικ κοινωνικ πολιτικ. Τ ν πολιτειακ δοµ χει σοσιαλι - στικ ν συλλογικ ν χαρακτ ρα κα συγκεντρω - τικ φή τ ν νθαρρ νη χι τ διοικητικ ποκέντρωσι τ ν α τοδιαχείρισι τ ν χη χι µοσπονδιακ ν ργάνωσι τ ν χη να καθαρ - µ έ ν ο, λογικ κα µετριασµένο νεοφιλελευθερισµ, λεγχ µενο κα ποκείµενο σ α ξηµένο κρατικ παρεµβατισµ τ ν θ κρατικοποιο νται τ µε - γάλα συγκροτήµατα παραγωγ ς θ ποπτε ω - νται π κπροσώπους τ ς κυβερνήσεως, πο θ συµµετέχουν στ διοικητικά τους συµβο λια τ ν θ κοινωνικοποιο νται τ κέρδη τ ν µεγάλων πιχειρήσεων µ µεγαλ τερη µεση φορολογία τ ά ν, ποφε γοντας κάθε δογµατισµ κα µονολιθι - σ µ, µπορ κρατικ ργάνωσις ν κάµη κλε - κτικ σ νθεσι τ ν θετικ ν στοιχείων το λιµπερα - λισµο κα το σοσιαλισµο, τ ς τοµικ ς πρωτο - βουλίας κα το συνεταιριστικο πνε µατος σ µι καινο ρια δοµή, πο θ ε ναι ν πάσ η περιπτώσει δηµοκρατικ κα χι µονοκοµµατικ λοκληρω - τικ α τ ε ναι κάτι, πο π ποψι χριστιανικ ε ναι διάφορο, τοσο τον µ λλον σον χριστια - νικ βιοθεωρία δ ν χει ο τοπιστικ περαισιοδο - ξ ί α,δι τι γνωρίζει ρεαλιστικά, τι ο νθρωποι δ ν ε ναι πίγειοι γγελοι. Οπως τονίζει Ρ σος φι - λ σοφος Μπερδιάγιεφ, ο Χριστιανο φείλουν ν συµµετέχουν κατ τρ πο δηµιουργικ στ ν τροπο - ποίησι τ ς κοινωνικ ς τάξεως, στ µεταρρ θµισί της κα στ ν τελειοποίησί της. Αλλ χριστιανικ θικ παιτε δ να ρεαλισµ, καταπολεµε τ ς ο τοπίες κα τ ς φαντασιοπληξίες Η τελεία κοι - νωνία ε ναι νοητ µ νο σ να κ σµο τέλειο, µ ν ο ν ς µεταµ ρφωσις το κ σµου, ς καιν γ κα καιν ς ο ραν ς, ς νέα Ιερουσαλήµ, ς λευσις τ ς βασιλείας το Θεο» (Ε αγγέλου. Θ ε ο δ ώ- ρ ο υ,χριστιανισµ ς κα Πολιτική, Αθ ναι 1984, σ σ. 7 8-7 9 ). στ) Τ τι χριστιανικ ς προσανατολισµ ς τ ν πολιτειακ ν παραγ ντων δ ν α ρει τ ν λευθερίαν τ ν πιλογ ν τους ποδεικν εται κ το τι κλογ νάµεσα στ ς ξίες κα στ ς διάφορες παρκτ ς κλίµακες διαβαθµίσεως κα εραρχήσεώς τους συνιστ τ σον τ ποιητικ ν, σον κα τ τελικ ν α τιον τ ς πολιτικ ς λευθερίας. Αλλ κλογ α τ ξαρτ ται κ «π ρ ο π ο λ ι τ ι κ ν» κοσµοθεωρητικ ν κα βιοθεωρητικ ν κινήτρων. Ε ά ν, λ ο ι π ν, κατ το ς λ γους το Κυρίου, «π ς ποι ν τ ν µαρτίαν δο λ ς στι τ ς µαρτίας» ( Ιω. η,3 4 ),ε ς τρ πον στε ν πάρχουν «λευθερίαν παγγελ - λ µ ε ν ο ι,α το δο λοι πάρχοντες τ ς φθορ ς» (Β Π έ τ ρ. 1 9 ), ντιθέτως προπολιτικο κα προσυνταγµατικο χαρακτ ρος χριστιανικ βιοθεωρία, προσφέροντας στο ς νθρώπους εραρχηµένα δραστικ ξιολογικ κίνητρα κα λατήρια, ε ναι κρ πολις τ ς ληθιν ς λευθερίας, τ ν ποίαν προέβαλλαν τ σον Κ ριος, ταν λεγε «Γ ν ώ σ ε - σθε τ ν λήθειαν κα λήθεια λευθερώσει µ ς» ( Ι ω ά ν.η, 32) «Ε ν Υ ς (το Θεο ) µ ς λευ - θ ε ρ ώ σ η, ντως λε θεροι σεσθε» ( Ιωάν. η, 3 6 ), σον κα Α π. Π α λ ο ς, ταν διεκήρυττεν «Ο τ Πνε µα Κυρίου, κε λευθερία» (Β Κορ. γ, 17) «Τ λευθερί α ο ν, Χριστ ς µ ς λευθέρωσε, στήκετε κα µ πάλιν ζυγ δουλείας νέχεσθε» ( Γα λ.ε, 1 ). Γι τ ν πλειον τητα τ ν Ελλήνων πολ ι τ ν,ο πο οι ε ναι ο κ ριοι συνδιαµορφωτ ς τ ς Π ο λ ι τ ε ί α ς, λευθερία α τ ε ναι δυνατ ν ν ξιοποι ται δι τ ς κάστοτε κλογ ς το «κρείττονος» κα «βελτίονος» ντ το «σσονος» κα «χείρον ο ς». 1 0. Επιλεγ µενα Η προηγηθε σα σ 4 ρθρα µας κριτικ ξιολ -

146 EKK H IA Φεβρουάριος 2001, Aριθµ. 2 γησις το µανιφέστου τ ν κ.κ.. Τσάτσου κα Κ. Τσουκαλ κατέστησε φανερ ν, τι το λάχιστον µέσα στ πλαίσια τ ς Ορθοδ ξου Ελλάδος ε ναι στήρικτον τ α τηµά τους περ κκοσµικε σεως τ ς λληνικ ς Πολιτείας, δι τι ε ναι λως νεδαφικ ποιαδήποτε ξίωσις ν ξοβελισθο ν κ το δηµοκρατικο πολιτειακο γίγνεσθαι τ προσδιορίζοντα τ βο λησι το κυριάρχου λαο θρησκευτικ «προνοµικά», «προσυνταγµατικ» κα «προπολιτειακ» «πιστε ω» του. Ο είµνηστος διακεκριµένος δικαστ ς στ ικαστήριο τ ν Ε ρωπαϊκ ν Κοινοτήτων Κωνσταντ νος Ν. Κ α κ ο ρ η ς, κατ τ ν τελετ ν τ ς ναγορε σεως α το σ Ε π ίτιµον ιδάκτορα το Νοµικο Τµήµατος το Π ανεπιστηµίου Α θ η ν ν, µιλήσας π το θέµατος «Η ποστολ το ικαστηρίου τ ν Ε ρωπαϊκ ν Κοινοτήτων κα τ θος το δικαστο», δ ι ε κ ή ρ υ ξ ε τ ξ ς: «Αν πυκν τερη, πι µεστ στιγµ το φυσικο ε ναι στιγµ πο φτάνει στ τελευτα α ρια το φυσικο, πρ ς τ µετ τ φυσικά, τ π έ κ ε ι ν α. Ετσι κα γι τ ν νοµικ : πολ τιµη, πι µεστ στιγµή του ε ναι στιγµ πο φτάνει στ ρια πρ ς τ µετ τ νοµικά». Στ τέλος το λ γου του είµνηστος Κ. Κ α κ ο ρ η ς, π ε υ θ υ ν µ ε- νος στο ς φοιτητές, ε πεν τι, ταν καστος ξ α τ ν λάβη τ πτυχίο του, κατ τ ν νώπιον το Πρυτάνεως καθοµολ γησίν του θ ε πη, κτ ς τ ν λ λ ω ν :«ε η µοι σ ν τα ς ε χα ς τ ν µ ν διδασκά - λων Θε ς βοηθ ς ν τ βί ω». Ο διαπρεπ ς δικαστής, χρησιµοποι ν ε αγγελικ ν γλ σσαν, προσέθεσεν τι πιβάλλεται α τοκριτικ κα α τοεξέτασις τ ν νηλίκων νοµικ ν στ «Τα µ ι ε ο ν» τ ς συνειδήσεώς τους πρ ς διακρίβωσιν το ν πραγµάτωσαν µ συνέπειαν τ ν καθοµολ γησιν α τ ν (Νοµικ Β µα, τ µος 40, Μάϊος- Ιο νιος 1992, τε χος 3, σ σ. 4 6 5-4 6 6 ). Ο διος δικαστής, κατ τ ν πίσηµη ποδοχήν του ς ντεπιστέλλοντος µέλους τ ς Α κ α δ η µ ί α ς Α θ η ν ν, µιλήσας π το θέµατος «Τ ικαστή - ριο τ ν Ε ρωπαϊκ ν Κοινοτήτων ς συνταγµα - τικ δικαστήριο», στ τελευτα ο τµ µα το λ γου του ναφέρθηκε ε ς «τ ν ψυχικ νάγκη, ν διατη - ρηθε µέσα στ ν ννοµη τάξη πικοινωνία µ τ χ ρο το Α π λ υ τ ο υ,µ τ ν Ιδέα το ικαίου». Μ παρρησίαν τ νισε τ ξ ς: «Παρ λη µως α τ τ ν ψυχικ νάγκη, παραµένει να θεµελι δες γι τ δυτικ πολιτισµ πρ βληµα, κληρονοµηµένο π τ ν ποχ το διαφωτισµο : ε ναι περτρο - φία τ ς νοησιαρχίας, το ρασιοναλισµο, ε ς βάρος το µυστικο στοιχείου, τ ς µεταφυσικ ς ναζήτη - σης, τ ς νάγκης γι ντολογικ µέθεξη στ ν πραγµατικ τητα πο βρίσκεται πέκεινα το Σ µ - π α ν τ ο ς, το χώρου κα το χρ νου, τ ς νάγκης γι ρθ θρησκευτικ τοποθέτηση. Σκέπτοµαι λοιπ ν τι ν πρ κειτο ο λαο το υτικο κ - σµου ν ξακολουθήσουν ν ζο ν µέσα στ στε - γν ρασιοναλιστικ κα φελιµιστικ κλίµα, π - ληξη σως ν ε ναι τι πλέον ο τε τ Συνταγµατικ ι κ α σ τ ή ρ ι α,πο σήµερα ποτελο ν τ τελευτα ο καταφ γιο, θ µπορο ν ν µπνέονται π τ ν Ιδέα το ικαίου»ε µαι βέβαιος µως τι ο λαο το υτικο κ σµου θ ξαναβρο ν τ σωστ σορροπία νάµε - σα στ ρασιοναλισµ, τ νοησιαρχία, κα στ πνευ - µατικ πιστε ω, φο τ δοκιµάζουν διαρκ ς, µ πικρ πείρα, τι νθρωπος ο κ π ρτ ω µ ν ω ζήσεται» (Πρακτικ Ακαδηµίας Α θ η ν ν, τ. 7 0, τος 1995, τ ε χ.β, σ. 3 8 4 ). Θ ταν νδειξις συγχ σεως το βάθους κα το πλάτους τ ν ννοι ν τυχ ν σχυρισµ ς τι ο διακηρ ξεις το πιφανο ς Ελληνος δικαστο ση- µαίνουν πειλ ν γι τ δηµοκρατία. ( Τ έ λ ο ς )