Πού πηγαίνει ο κόσμος; Διαλογισμοί για την φύση και το μέλλον του σύγχρονου κόσμου ΓΙΩΡΓΟΣ ΚΟΝΤΟΓΙΩΡΓΗΣ, Καθηγητής Πολιτικής Επιστήμης, πρ. Πρύτανις του Παντείου Πανεπιστημίου. Ελλάς Email: gdc14247@gmail.com ISSN:2241-5106 Θεσσαλονίκη 2015 Thessaloniki 2015
Πού πηγαίνει ο κόσμος; Διαλογισμοί για την φύση και το μέλλον του σύγχρονου κόσμου ΓΙΩΡΓΟΣ ΚΟΝΤΟΓΙΩΡΓΗΣ 1 Το ερώτημα του μέλλοντος του σημερινού κόσμου, θέτει ως προαπαιτούμενα, πρώτον την ύπαρξη μιας καθολικής γνωσιολογίας, ενός συστήματος γνώσης που να ορίζει τα φαινόμενα και να τυπολογεί το εξελικτικό τους ανάπτυγμα, ανεξάρτητα από την όποια συγκυρία. Και δεύτερον, στο πλαίσιο αυτό, την επίγνωση της φύσης και του εξελικτικού χρόνου της εποχής μας. Σε ότι αφορά στο πρώτο ζήτημα, σπεύδω να διαπιστώσω ότι η νεοτερικότητα στερείται πλήρως μιας γνωσιολογίας που να αναδεικνύει τη βιολογία του κοινωνικού φαινομένου. Όσοι, μάλιστα, στο παρελθόν επιχείρησαν να διατυπώσουν μια "φιλοσοφία της ιστορίας", όπως αποκαλείται το εγχείρημα αυτό, απεδείχθη ότι απέτυχαν στις προσεγγίσεις τους και κατά τούτο διαψεύσθηκαν στις προβλέψεις τους. Εάν όντως αναζητήσουμε μια απάντηση στο ερώτημα πού πηγαίνει ο κόσμος δεν νομίζω ότι δύναται κανείς να ισχυρισθεί ότι θα βρει κάπου, κάποιον μεταξύ των στοχαστών της νεοτερικότητας ή ακόμη και της αρχαιότητας να μας φωτίσει στο ζήτημα αυτό. Η επισήμανση αυτή συναντάται με την απουσία του δεύτερου προαπαιτούμενου, ότι δηλαδή η εποχή μας δεν εγγράφεται σε κάποιον εξελικτικό χρόνο. Θεωρείται ότι αρχίζει με την Αναγέννηση και τελειώνει στο παρόν. Το παρόν αναδεικνύεται ως ανώτερο, από κάθε άποψη έναντι του παρελθόντος, και τα τελειωτικό στάδιο, με την έννοια ότι το χρονικώς αύριο δεν υποδηλώνει και την προοπτική μιας μετεξέλιξης του κόσμου προς μια άλλη τυπολογικά διαφορετική εποχή. Έτσι, η προβληματική για την αντιμετώπιση των προβλημάτων της κοινωνικής ζωής εξαντλείται στο περιβάλλον του βιούμενου στις ημέρες μας κοινωνικοοικονομικού, πολιτικού και αξιακού συστήματος. Το οποίο είναι σε τελική ανάλυση αυτό που εκκίνησε με την Αναγέννηση, εξαγγέλθηκε με το Διαφωτισμό και αποτυπώθηκε την επόμενη περίοδο και έως σήμερα. Ερωτάται, ωστόσο, εάν έχουν όντως έτσι τα πράγματα, ότι δηλαδή η ανθρωπότητα με την απόσειση της φεουδαρχίας, εισήλθε εντέλει κατευθείαν στην εποχή της ανθρωποκεντρικής ολοκλήρωσης και, ότι κατ'επέκταση, εξάντλησε τα περιθώρια της εξέλιξής της. Ή μήπως συμβαίνει κάτι άλλο, που συνομολογεί ακριβώς τον λόγο για τον οποίο ελλείπουν από την νεοτερικότητα τα γνωσιολογικά εργαλεία για να συλλάβει την κοινωνική φύση του ανθρώπου, να εννοιολογήσει τα φαινόμενα και να συγκροτήσει μια τυπολογία της εξέλιξης; 2 Σπεύδω να δηλώσω εξαρχής ότι υποστηρίζω την άποψη ότι ο κόσμος της εποχής μας αδυνατεί να συγκροτήσει μια αξιόπιστη γνωσιολογία του κοινωνικού ανθρώπου επειδή βιώνει, συγκεκριμένα, ένα ανθρωποκεντρικά πρώιμο στάδιο στην εξέλιξή του. Δεν θα σας απασχολήσω με τη θεμέλια σχέση της ανθρωποκεντρικής εξέλιξης με τις γνωστικές δυνατότητες του ανθρώπου. Θα περιορισθώ να διατυπώσω ορισμένες υποθέσεις εργασίας που α ντλούν την προβληματική τους από την, όπως την αποκαλώ, κοσμοσυστημική γνωσιολογία, και αναφέρονται στο ερώτημα το μέλλοντος. 145
Η διερώτηση για το μέλλον του σημερινού κόσμου προϋποθέτει να συμφωνήσουμε για το στάδιο που αυτός διέρχεται. Ως προς αυτό, όλοι συμφωνούν ότι βιώνουμε στις ημέρες μας διέρχεται το στάδιο της πλέον παραδειγματικής δημοκρατίας που γνώρισε ποτέ ο κόσμος και ότι επομένως η εναλλακτική επιλογή που μας απομένει, εάν δεν μας αρέσει η «δημοκρατία» η αντιπροσωπευτική, η συμμετοχική, η έμμεση δημοκρατία ή, αλλιώς, το κοινοβουλευτικό σύστημα, το αυταρχικό φαινόμενο. Η διαβεβαίωση αυτή, ωστόσο, δεν διερωτάται για την ενυπάρχουσα σχέση μεταξύ κοινωνίας και πολιτικής ή οικονομίας. Και ότι επομένως, κοινοβουλευτισμός και αυταρχισμός είναι αδελφά συστήματα δίκην ορθού και παρεκβατικού, καθόσον το κοινωνικο οικονομικό και το πολιτικό τους πεδίο δομείται με όρους ομοθετικά διαφοροποιημένης από την κοινωνία ιδιοκτησίας/εξουσίας. Στο πολιτικό πεδίο, το σύστημα το ενσαρκώνει το κράτος δίκην ιδιοκτησίας. Στο οικονομικό πεδίο, το δίλημμα είναι εάν την ιδιοκτησία του συστήματος θα την κατέχει ο ιδιώτης ή το κράτος. Η κοινωνία και στις δύο περιπτώσεις τοποθετείται σε μια θέση ιδιώτη, δεν συμμετέχει ως εταίρος στη συγκρότηση και στη λειτουργία του συστήματος. Εξού και καλείται είτε να συνάψει σύμβαση εργασίας και, ουσιαστικά, εκχώρησης ελευθερίας στον ιδιοκτήτη του οικονομικού συστήματος, είτε να διαιτητεύσει, στοιχειωδώς, στην επιλογή του πολιτικού προσωπικού που θα στελεχώσει το κράτος/σύστημα. Η δημοκρατία, στο πλαίσιο αυτό, ορίζεται δυνάμει της νομιμοποιητικής λειτουργίας του εκλογικού σώματος και του κομματικού πλουραλισμού. Υπό μια άλλη έννοια, το σημερινό σύστημα εκλαμβάνεται ως αναντιλέκτως δημοκρατικό, όμως οι πολιτικές του μπορούν να διαφοροποιούνται. Εάν επιφυλάσσει τα αγαθά στους ολίγους είναι ολιγαρχικό, εάν στους πολλούς δημοκρατικό. Η δυνατότητα της δημοκρατίας να παράγει ολιγαρχικές πολιτικές θεωρείται αυτονόητη, καθώς η διαμόρφωσή τους εναπόκειται στους συσχετισμούς. Οι οποίοι ανάγονται στην εξωθεσμική δυναμική της σχέσης μεταξύ των κατόχων της ιδιοκτησίας του οικονομικού και πολιτικού συστήματος, αφενός, και της ιδιωτικής κοινωνίας των πολιτών αφετέρου. Η κοινωνία, στο πλαίσιο αυτό, δύναται να απεργήσει, να διαδηλώσει για να πιέσει τον ιδιοκτήτη του συστήματος, δεν μετέχει όμως στη διαδικασία λήψεως των αποφάσεων. 3 Με διαφορετική διατύπωση, το ζήτημα της δημοκρατίας δεν αξιολογείται ούτε ως εκ του σκοπού της ούτε ως εκ της φύσεως της πολιτείας του συνόλου κοινωνικοοικονομικού και πολιτικού συστήματος. Ποιος είναι ο σκοπός της δημοκρατίας και ποια η φύση της πολιτείας που καλείται να εμπραγματώσει το σκοπός της; Είναι η καθολική ελευθερία, η οποία διακρίνεται από τα πεδία που καλύπτει, στην ατομική, την κοινωνικο οικονομική και την πολιτική ελευθερία. Η ελευθερία, από την πλευρά της, ορίζεται αναντιλέκτως ως αυτονομία, ως η δυνατότητα του ατόμου να αυτοκαθορίζεται στα πεδία της προσωπικής, κοινωνικο οικονομικής και πολιτικής ζωής. Ερωτάται, ως εκ τούτου, εάν η σημερινή πολιτεία θεραπεύει την καθολική ελευθερία. Προφανώς όχι. Μάλιστα, η σύγχρονη σκέψη επαίρεται, ακολουθώντας εν προκειμένω τον Μπενζαμέν Κονστάν, ότι έχει επιλέξει την ατομική ελευθερία, έναντι της συλλογικής/πολιτικής ελευθερίας, διότι η τελευταία είναι κατώτερη και σαφώς αντινομική και αναιρετική της πρώτης. Ορισμένοι άλλοι στοχαστές διατείνονται ότι σήμερα το άτομο απολαμβάνει την καθολική ελευθερία. Πλην όμως, την μεν ατομική ελευθερία την ορίζει ως αυτονομία, την δε κοινωνική και πολιτική ελευθερία την εξομοιώνει με το απλό ετερονομικό δικαίωμα. Παραβλέπουν, προφανώς, ότι το δικαίωμα δεν εξισώνεται με την ελευθερία, διότι δεν οδηγεί στην αυτονομία. Απλώς οριοθετεί το πεδίο της ατομικής ελευθερίας και την προστατεύει, εκεί όπου το άτομο δεν είναι ελεύθερο λχ στο οικονομικό και πολιτικό πεδίο. Το συμπέρασμα αυτό γίνεται κατάδηλο όταν εξετάζει κανείς την πολιτεία της δημοκρατίας. Είπαμε ότι η δημοκρατία όπως και κάθε άλλο πολιτικό σύστημα δεν είναι αυτο 146
σκοπός. Η δημοκρατία είναι το μέσον για την εμπραγμάτωση της καθολικής ελευθερίας. Εξ αυτού συνάγεται ότι ως πολιτεία η δημοκρατία δεν είναι συμβατή με την ιδιοκτησιακή, ή έ στω διαφοροποιημένη με όρους εξουσίας, συγκρότηση του συστήματος. Δεν γίνεται να είναι κανείς ελεύθερος, αλλά να αποφασίζει κάποιος άλλος γι'αυτόν. Διότι αναιρείται η αρχή της αυτονομίας. Πιο συγκεκριμένα, δεν νοείται το πολιτικό σύστημα να ανήκει στο κράτος και η κοινωνία να είναι πολιτικά ελεύθερη. Αποτελεί την, ως εκ των ων ουκ άνευ, προϋπόθεση το πολιτικό σύστημα να περιέλθει στην κοινωνία. Εν προκειμένω, η κοινωνία των πολιτών συγκροτείται πολιτικά, γίνεται θεσμός της πολιτείας, αντί για ιδιώτης που είναι σήμερα, και α ναλαμβάνει την άσκηση της καθολικής πολιτικής αρμοδιότητας. Οι επισημάνσεις αυτές δηλώνουν τη θεμελιώδη διαφορά της δημοκρατίας με την αναρχία, η οποία ταξινομείται στα πολιτειακά προτάγματα της πρώιμης, της προ δημοκρατικής εποχής. Μια άλλη παρανόηση, που είναι επίσης άμεσα συνδεδεμένη με την πρόσληψη της εποχής μας και του μέλλοντος, αφορά στην ταύτιση δημοκρατίας και αντιπροσώπευσης. Πρόκειται για δύο καταρχήν διαφορετικά πολιτικά συστήματα, που δεν γίνεται να συνυπάρξουν σε μια πολιτεία. Το κοινό σημείο της δημοκρατίας με την αντιπροσώπευση είναι ότι η κοινωνία των πολιτών είναι πολιτικά συγκροτημένη, δηλαδή σε θεσμό της πολιτείας, σε δήμο. Όμως, ενώ στη δημοκρατία, ο δήμος αναλαμβάνει την καθολική πολιτική αρμοδιότητα, στην αντιπροσώπευση περιορίζεται μόνο στις αρμοδιότητες που προσιδιάζουν στην ιδιότητα του ε ντολέα. Ο δήμος, ως εντολέας, καθορίζει το πλαίσιο των γενικών πολιτικών, ελέγχει, απονέμοντας ευθύνες, προσάγει στη δικαιοσύνη, ανακαλεί το πολιτικό προσωπικό. Στον αντίποδα, το σημερινό πολιτικό σύστημα επιφυλάσσει για το πολιτικό προσωπικό την πολιτική κυριαρχία, δηλαδή τις ιδιότητες τόσο του εντολέα όσο και του εντολοδόχου. Η κοινωνία είναι ι διώτης, ορίζεται ως άθροισμα ιδιωτών που ανήκουν στο κράτος, ενώ ως εκλογικό σώμα νομιμοποιεί απλώς το πολιτικό προσωπικό, κατά τον τρόπο της διαιτησίας, στην εξουσία. Το τελευταίο, αποφασίζει ποια είναι η βούληση της κοινωνίας, τι συμφέρει σ αυτήν, τι θα αποτελέσει εθνική ή άλλη πολιτική. Η κοινωνία δύναται να εκδηλώσει την αντίθεσή της εξωθεσμικά, δηλαδή στους δρόμους, η οποία όμως σε καμιά περίπτωση δεν υποχρεώνει το πολιτικό προσωπικό να συμφωνήσει με τη βούλησή της. Από τα ανωτέρω ολίγα συνάγεται ότι το σημερινό πολιτικό σύστημα δεν περιέχει κανένα από τα στοιχεία της δημοκρατίας ούτε καν της αντιπροσώπευσης. Από τυπολογική άποψη, πρόκειται κυριολεκτικά για μια εκλόγιμη μοναρχία με ισχυρή ολιγαρχική θεμελίωση. Στο σύστημα αυτό, χωρεί η ατομική ελευθερία, δεν μπορεί όμως να εξοικονομηθεί η κοινωνική και πολιτική ελευθερία. Το αντεπιχείρημα, που συνήθως προβάλει, ότι η Αθηναϊκή δημοκρατία, η οποία ενέπνευσε την έννοια, δεν είναι εφικτή στις ημέρες μας και κατά τούτο, ταξινομείται ως προ νεοτερική, είναι απλώς παραπλανητικό. Διότι το διακύβευμα δεν είναι η επιστροφή στην Αθηναϊκή δημοκρατία, η οποία αποτέλεσε την εφαρμογή του δημοκρατικού προτάγματος στη μικρή κλίμακα της πόλης, αλλά η άντληση από αυτήν της δημοκρατικής αρχής και η εφαρμογή της στο πεδίο της μεγάλης κοσμοσυστημικής κλίμακας, στο έθνος κράτος. Με απλούστερη διατύπωση η νεοτερική ανθρωπότητα, μολονότι έχει εισέλθει σε μια καθόλα εντυπωσιακή φάση, εκείνη της μεγάλης κοσμοσυστημικής κλίμακας, θαμβωμένη από τα τεχνολογικά κυρίως επιτεύγματά της, δεν συνεκτιμά ότι η ανθρωποκεντρινή της βιολογία αντιστοιχεί μόλις στην πρώιμη περίοδο της εξέλιξής της. Πιο συγκεκριμένα, η φάση αυτή είναι η κρατοκεντρική που προσλαμβάνεται ως άθροισμα κρατών και όχι η μετακρατοκεντρική οικουμενική, η πρωτο ολιγαρχική και όχι η αντιπροσωπευτική ή η δημοκρατική. Η διαπίστωση αυτή μας οδηγεί στο συμπέρασμα ότι η εποχή μας δεν ταξινομείται στην εποχή της ανθρωποκεντρικής ολοκλήρωσης, αλλά σε εκείνη της απλής πρωτο ανθρωποκεντρικής 147
οικοδόμησης. Της αρχής και όχι του τέλους της ανθρωποκεντρικής κοσμοϊστορίας. Τοποθετείται μακράν, όχι μόνο της μετα κρατοκεντρικής οικουμένης, αλλά και της ίδιας της ανθρωποκεντρικής ολοκλήρωσης στο περιβάλλον του κρατοκεντρισμού. Εξ αυτού συνάγεται ότι εάν η εποχή της νεοτερικότητας δεν είχε αποτελέσει προέκταση, δηλαδή φάση της ελληνικής ανθρωποκεντρικής περιόδου, εκείνης της μικρής κοσμοσυστημικής κλίμακας, και κατά τούτο δεν είχε εμποτισθεί διανοητικά με την ελληνική γραμματεία, σήμερα δεν θα γινόταν καν λόγος γι'αυτήν. Το πολιτικό σύστημα θα αποκαλείτο αλλιώς, κατά περιγραφήν, αλλ'όχι δημοκρατία. Ερωτάται όμως εάν το εγχείρημα για την αποκατάσταση του περιεχομένου των εννοιών που αφορούν στον ορισμό των κοινωνικών φαινομένων, χρησιμεύει σε κάτι, εκτός από την επιστημονική περιέργεια. Πολλώ μάλλον, αφού ουδείς στις ημέρες μας διαδηλώνει για τη δημοκρατία ουδέ καν για την αντιπροσώπευση και, μάλιστα, σύμπας ο κόσμος, με προεξάρχουσα την επιστήμη, διακατέχεται από τη βεβαιότητα ότι βιώνει την πιο αυθεντική δημοκρατία που γνώρισε ποτέ η ιστορία. 4. Είναι προφανές ότι το ερώτημα του μέλλοντος δεν θα ετίθετο με τόση οξύτητα και, συνακόλουθα, το ζήτημα της αποκατάστασης των εννοιών, εάν ευρισκόμεθα στην περίοδο έως τη δεκαετία του 1980. Τι συνέβη, επομένως, κατά μικρόν πριν από την περίοδο αυτή και, εντέλει, εμφανώς με κυματώδη τρόπο από τότε έως σήμερα; Όλοι συμφωνούν ότι η εποχή μας βιώνει πρωτόγνωρες εξελίξεις που σηματοδοτούν την έννοια της κρίσης. Κρίση η οποία, πρέπει να υπογραμμισθεί, δεν αφορά στο εσωτερικό της φάσης που εισήλθε ο νεότερος ανθρωποκεντρικός κόσμος με την Αναγέννηση, αλλά στην υπέρβασή της, στη μετάβαση σε μια άλλη εποχή. Η φάση που διήλθαμε από την Αναγέννηση έως τη δεκαετία του 1980, εστίαζε, όπως είδαμε, το ενδιαφέρον της στην οικοδόμηση των παραμέτρων της ανθρωποκεντρικής κοινωνίας, η οποία είχε ως θεμέλια αξιακή βάση την ατομική ελευθερία και ορισμένα κοινωνικοπολιτικά δικαιώματα. Η ελευθερία αυτή και τα δικαιώματα δεν άγγιζαν την ιδιοκτησία και, κατ'επέκταση, τη δομή του οικονομικού και πολιτικού συστήματος. Αρκούσε, για παράδειγμα, το πολιτικό σύστημα ή, όπως αλλιώς λέγεται, η πολιτική εξουσία να κατέχεται από φίλιες δυνάμεις για να προσανατολίσουν τα πράγματα προς το συμφέρον των κοινωνικών στρωμάτων των φορέων της εργασίας ή της ιδιοκτησίας του συστήματος που ανεδείχθησαν ως παράγωγα της νομισματικής οικονομίας. Στο πλαίσιο αυτό, το ενδιαφέρον του κοινωνικού ανθρώπου ήταν φυσικό να επικεντρωθεί στους εξωθεσμικούς συσχετισμούς δύναμης που εκπορεύονταν από τα πεδία της κοινωνίας, της οικονομίας και της πολιτικής. Στο πεδίο της πολιτικής οι συσχετισμοί επικεντρώθηκαν στην εκλογική διαδικασία, καθώς από αυτήν θα προέκυπτε ο κάτοχος την πολιτικής κυριαρχίας, δηλαδή του συνόλου πολιτικού συστήματος, που ενσάρκωνε το κράτος. Ώστε, η φιλελεύθερη ή η σοσιαλιστική ιδεολογία διαφοροποιούνταν ως προς τις κοινωνικές τους αναφορές. Συμφωνούσαν ωστόσο ως προς το θεμελιώδες: ότι το σύστημα ανήκει αυτονοήτως και εξ ολοκλήρου σε μια διαφοροποιημένη από την κοινωνία των πολιτών ή τους συντελεστές της εργασίας δύναμη. Εξού και για την εκμετάλλευση ενοχοποιήθηκε η ανθρωποκεντρική βάση της οικονομίας, το νομισματικό κεφάλαιο ο καπιταλισμός και όχι η ιδιοκτησία επί του οικονομικού και πολιτικού συστήματος. Το αίμα που χύθηκε στη διάρκεια του 20ού αιώνα αφορούσε στο διακύβευμα εάν το οικονομικό σύστημα θα το κατείχε κυρίως ο ιδιώτης, ή το κράτος, όχι στο αν η κοινωνία ή οι συντελεστές της θα συμμετείχαν στη διοίκησή του. Τούτο εξηγεί γιατί η έννοια της πολιτικής συμμετοχής ορίζεται υπό το πρίσμα της α θέσμητης αγέλης/μάζας, ή της στατιστικής της στράτευσης δίκην οπαδού των μελών της κοι 148
νωνίας προς τους καθοδηγητές της. Ή γιατί το πολιτικό σύστημα προσεγγίζεται ως το ταυτολογικό ισοδύναμο του κράτους, πράγμα που υποδηλώνει ότι στη σκέψη "των νεοτέρων" δεν αντιμετωπίζεται ούτε ως υπόθεση εργασίας το ενδεχόμενο μιας διαφοροποίησής τους, με την απόδοση του πρώτου, εν μέρει ή ενόλω, στην κοινωνία των πολιτών. Η πολιτική συμμετοχή εξαντλείται σε μια λειτουργία, που αποβλέπει στην άσκηση πίεσης ή επιρροής στους συντελεστές του συστήματος. Δεν αφορά στην εγγραφή της κοινωνίας των πολιτών ως θεσμικού συντελεστή του πολιτικού συστήματος. Το γεγονός ότι η κοινωνική επιστήμη περιορίζεται να περιγράφει απλώς τα φαινόμενα της εποχής της και, μάλιστα, με μια ορολογία που αντλείται από το ελληνικό κοσμοσύστημα, χωρίς εντούτοις να συγκρατεί το περιεχόμενό της, εξηγεί τη σύγχυση ή και το έλλειμμα που διαπιστώνεται στο σύνολο εννοιολογικό οπλοστάσιο. Αναφέρω ενδεικτικά τη σύγχυση μεταξύ του πολιτικού φαινομένου και της πολιτικής εξουσίας, της ελευθερίας και του δικαιώματος, του κράτους και του πολιτικού συστήματος, ή την μονοσήμαντη προσέγγιση της ισότητας, της εργασίας, του κρατοκεντρισμού ή την απουσία θεμελιωδών εννοιών, δηλαδή αντίληψης φαινομένων, όπως της κοινωνίας των πολιτών, της οικουμένης, της κοσμόπολης/κοσμοκράτους και πολλά άλλα. Παρόλ'αυτά, οι συσχετισμοί που διαμορφώθηκαν στο περιβάλλον της πρωτοανθρωποκεντρικής οικοδόμησης απέδωσαν καρπούς. Οδήγησαν στη θέσμιση των θεμελίων ενός πρώιμου ανθρωποκεντρισμού, όπως του "κράτους δικαίου" της αντικειμενικοποίησης του δικαίου και της απονομής της δικαιοσύνης και του "κράτος πρόνοιας" της κοινωνικής υποστήριξης της ελευθερίας του ατόμου, της υπαγωγής της εργασίας σε ένα καθεστώς δημοσίου δικαίου ώστε να μην θίγεται η ατομική ελευθερία, καθώς και σε ένα επίπεδο αναδιανομής του οικονομικού προϊόντος που ικανοποιούσε την απαίτηση για ένα ελάχιστο ευημερίας των μελών της κοινωνίας. 5 Από τη δεκαετία του 1980 όμως διαπιστώνεται ότι οι συσχετισμοί αυτοί ανατρέπονται άρδην και ό,τι κατακτήθηκε στη διάρκεια δύο αιώνων ανακαλούνται σε ελάχιστο χρόνο. Τι συνέβη ακριβώς; Στην εποχή της μετάβασης από τη δεσποτεία στον ανθρωποκεντρισμό, που ολοκληρώνεται στη δεκαετία του 1980, το ουσιώδες της κοινωνικο οικονομικής και πολιτικής δυναμικής, αναπτυσσόταν στο εσωτερικό του κράτους. Σε ένα περιβάλλον, ε πομένως, όπου οι συσχετισμοί επέτρεπαν την επίτευξη συμβιβασμών που εκρίνοντο επωφελείς για την κοινωνία. Όμως, με την πάροδο του χρόνου, κατά μικρόν από τη δεκαετία του 1960 και εμφανώς από τη δεκαετία του 1980, θεμέλιες παράμετροι, όπως της οικονομίας και της επικοινωνίας, αυτονομήθηκαν από την περίμετρο του πολιτικά κυρίαρχου κράτους και αναπτύσσονται κατά τρόπο οριζόντιο στο επίπεδο του συνόλου ανθρωποκεντρικού κοσμοσυστήματος, που εν τω μεταξύ έχει διακτινωθεί στο σύνολο του πλανήτη. Η διακτίνωση αυτή, συνοδεύεται από ριζικές μεταβολές που αφορούν στην ιδιοσυστασία των φορέων της οικονομικής ιδιοκτησίας, στην κινητικότητα του κεφαλαίου και της εργασίας, στις λειτουργίες του επικοινωνιακού συστήματος και σε πολλές άλλες, που έχουν ως αποτέλεσμα την πλήρη ανατροπή των συσχετισμών σε βάρος της κοινωνίας. Από παραγωγική δύναμη εντός του κράτους η αστική τάξη, έγινε βασικά χρηματοπιστωτική και εμπορική, ενώ συγχρόνως διεκδικεί μια θέση ανταγωνιστικού εταίρου του κράτους στο διεθνές σύστημα. Η νέα αυτή θέση, της επιτρέπει να υπαγορεύει στο πολιτικό σύστημα του κράτους τη βούλησή της, να α ξιώνει από την πολιτική τάξη όπως το συμφέρον της συνεκτιμάται στο σκοπό της πολιτικής, αντί εκείνου της κοινωνίας. Η διπλή κυριαρχία, που διεκδίκησε για τον εαυτό του το κράτος της νεοτερικότητας έναντι του "άλλου" κράτους και έναντι της κοινωνίας έχει ανατραπεί, καθώς η μεν εξωτερική του κυριαρχία έχει αισθητά απομειωθεί, από την οριζόντια κινητικό 149
τητα των αγορών και το τεχνολογικό επικοινωνιακό σύστημα, η δε εσωτερική του κυριαρχία έχει τεθεί σε ουσιαστική ομηρία. Ώστε, η έννοια της "παγκοσμιοποίησης" ορίζει κάτι πολύ διαφορετικό από αυτό που νομίζεται σήμερα: το ανάπτυγμα του ανθρωποκεντρικού κοσμοσυστήματος στο σύνολο του πλανήτη και, συνάμα, την αυτονόμηση των παραμέτρων της οικονομίας και της επικοινωνίας από το κράτος/σύστημα και τη διακτίνωσή τους στο σύνολο του ανθρωποκεντρικού κοσμοσυστήματος. Σημαίνει την ολοκλήρωση της πρωτο ανθρωποκεντρικής μετάβασης του κοινωνικού ανθρώπου στο επίπεδο της μεγάλης κοσμοσυστημικής κλίμακας και αναγγέλλει την αρχή της εισόδου του στην επόμενη περίοδο, που θα χρησιμεύσει ως γέφυρα για την, εντέλει, ανθρωποκεντρική του ολοκλήρωση. Πρόκειται, ωστόσο, για μια περίοδο που εγγράφεται στην κρατοκεντρική εποχή του ανθρωποκεντρικού κοσμοσυστήματος και όχι στην επόμενη, την μετα κρατοκεντρική/οικουμενική του φάση. Η οποία, στο περιβάλλον της μεγάλης κλίμακας του έθνους κράτους θα ανήγγειλε επίσης την κοσμοσυστημική και εφεξής πλανητική ανάπτυξη της πολιτείας, με τη δημιουργία ενός κοσμοκράτους. 6 Το κρίσιμο ερώτημα είναι εάν η ανατροπή των συσχετισμών μεταξύ κοινωνίας των πολιτών, φορέων της ιδιοκτησίας της οικονομίας και πολιτικής, οφείλεται στην παντοδυναμία των αγορών ή σε άλλους λόγους. Η προσέγγισή μου διδάσκει ότι η παντοδυναμία των α γορών δεν είναι πρωτογενής. Οφείλεται στο γεγονός ότι ενώ θεμέλιες παράμετροι του ανθρωποκεντρικού κοσμοσυστήματος, όπως η οικονομία και η επικοινωνία, έχουν "ανδρωθεί" και μεταβεί στο μέλλον, οι κοινωνίες εξακολουθούν να παραμένουν εγκιβωτισμένες σε αξιακά στερεότυπα, σε ιδεολογικές βεβαιότητες και σε θεσμούς της εποχής της μετάβασης από τη φεουδαρχία στον πρώιμο ανθρωποκεντρισμό. Το οποίο συμπυκνώνει η έννοια του δυτικοευρωπαϊκού Διαφωτισμού. Εξού και δεν πρέπει να διαφεύγει της προσοχής μας ότι η περίοδος αυτή, παρόλη την εξαγγελία της κοινοβουλευτικής ολιγαρχίας, ανέδειξε, με τη σειρά της κοινωνικής βιολογίας, την απολυταρχία κρατική δεσποτεία, τον σοσιαλιστικό και φιλελεύθερο ολοκληρωτισμό και, εντέλει, τη δικτατορία, πριν από την παγίωσή της. Η σχιζοειδής αυτή πραγματικότητα, που διαπιστώνεται σε περιόδους μετάβασης τυπολογικού χαρακτήρα, εγείρει με οξύτητα ένα μείζον ερώτημα: είναι εφικτή η αποκατάσταση της παλαιάς ισορροπίας μεταξύ κοινωνίας και οικονομίας χωρίς την αναπροσαρμογή της σχέσης μεταξύ κοινωνίας και οικονομικής ιδιοκτησίας, ιδίως δε μεταξύ κοινωνίας και πολιτικού συστήματος; Αναντιλέκτως όχι. Πώς, επομένως, θα γίνει αυτό; Ορισμένοι, που διαλογίζονται υπό το πρίσμα του παλαιού καθεστώτος, προτείνουν την "παγκοσμιοποίηση" των κινημάτων, η οποία όμως, όπως άλλωστε απεδείχθη, απέτυχε εν τη γενέσει της, διότι εδράζεται στην ιδέα ότι το σύστημα προόρισται να αποτελέσει την αιώνια σταθερά του μέλλοντος της ανθρωπότητας. Άλλοι επικαλούνται την "χειραφέτηση" των τοπικών κοινωνιών, πράγμα όμως που φύσει οδηγεί στη διασπορά/κατακερματισμό της πολιτικής διαδικασίας και, συναφώς, στην αποδυνάμωση της κοινωνίας. Η άποψη αυτή παραγνωρίζει επίσης ότι η ανθρωποκεντρική εποχή μας έχει αφήσει πίσω της τη μικρή και έχει ανασυγκροτηθεί στη μεγάλη κοσμοσυστημική κλίμακα. Πράγμα που σημαίνει ότι η επιστροφή στην πολιτειακή θέσμιση των κοινωνιών στη βάση της μικρής κλίμακας, είναι απλώς οπισθοδρομική. Πολλοί, τέλος, διακηρύσσουν το πρόταγμα μιας "παγκόσμιας διακυβέρνησης", η οποία στην πραγματικότητα προκρίνει μια ντεφάκτο κυβέρνηση των ομάδων συμφερόντων και, ουσιαστικά, των φορέων της οικονομικής ιδιοκτησίας, με τις πολιτικές εξουσίες των ηγεμονικών κρατών. Η άποψη αυτή, δεν προτάσσει προφανώς την οικοδόμηση ενός κοσμοκράτους, που θα έθετε σε κανονιστικές βάσεις την σύνολη κοσμοσυστημική οικονομία και επικοινωνία του πλανήτη. Και είναι φυσικό, αφού, όπως είδαμε, η φάση που διέρχεται η εποχή μας, αγγίζει μόλις την πρώιμη κρατοκεντρική περίοδο, είναι 150
δηλαδή μακράν της μετα κρατοκεντρικής φάσης της οικουμένης, που θεσμίζει το πολιτικό σύστημα στο επίπεδο του συνόλου κοσμοσυστήματος, και όχι απλώς στο πεδίο του κράτους. Κατά τούτο, η επιλογή της "διακυβέρνησης" θα ενίσχυε έτι περαιτέρω την πολιτική αδυναμία των κοινωνιών, καθώς η πολιτική εξουσία θα γινόταν ακόμη περισσότερο απόμακρη από αυτές. Η λύση, επομένως, οφείλει να αναζητηθεί σε κρατοκεντρικό περιβάλλον, δηλαδή εντός του κράτους και σε συνάφεια με την προβληματική μιας περαιτέρω χειραφέτησης της κοινωνίας, υπό το πρίσμα της ελευθερίας. Αναφέρομαι στην προοπτική της πολιτικής θέσμισης της κοινωνίας των πολιτών και, κατ'επέκταση, στην αντιπροσωπευτική προσομοίωση του πολιτεύματος. Τούτο συνεπάγεται τη μεταβολή της κοινωνίας σε διαρκή θεσμό της πολιτείας ώστε να συνεκτιμάται αδιάπτωτα η βούλησή της στη διαδικασία λήψης των αποφάσεων. Την εγκατάστασή της μέσα στην πολιτεία ως εταίρου και όχι τη διατήρησή της στο καθεστώς της ιδιωτείας. Την τοποθέτηση του ατόμου, όχι απέναντι στη συλλογικότητα, την οποία εκφράζει μονοσήμαντα ο φορέας της πολιτικής, αλλά μέσα στη συλλογικότητα. Υπό το πρίσμα αυτό, η έννοια του δημοψηφίσματος αξιολογείται ως θεσμός που ταξινομείται στο προ αντιπροσωπευτικό στάδιο, δηλαδή εγγράφεται στην ολιγαρχική τυπολογία. Και αυτό διότι δεν προοιωνίζεται την αντιπροσωπευτική μετάλλαξη της πολιτείας, αφού δεν μεταβάλει την δομή της σχέσης μεταξύ κοινωνίας και πολιτικής, δεν θεσμοθετεί την κοινωνία των πολιτών ως διαρκή, καθημερινό θεσμό της πολιτείας. Η πολιτική αυτή θέσμιση της κοινωνίας των πολιτών θα οικοδομηθεί στο μέλλον στο επίπεδο της τεχνολογίας. Εκεί θα συγκροτηθεί και θα λειτουργήσει το πολιτικό σύστημα ό ταν έρθει ο χρόνος της αντιπροσώπευσης και, στη συνέχεια, της δημοκρατίας. Ερωτάται ό μως εάν υπό τις παρούσες συνθήκες εάν υποθέσουμε ότι υπάρξει ο νομοθέτης ή η κοινωνία που θα εγείρει το ζήτημα θα ήταν εφικτή μια προσομοίωση του πολιτικού συστήματος προς την αντιπροσώπευση. Η απάντηση είναι αναντιλέκτως θετική, με την έννοια ότι δυνάμεθα να οργανώσουμε μια διαρκή διαβούλευση και άντληση της κοινωνικής βούλησης με το μέσον των δημοσκοπήσεων. Η θέσμιση του δειγματοληπτικού "δημοσκοπικού δήμου", μας επιτρέπει να γνωρίζουμε, ανά πάσα στιγμή, την βούληση της κοινωνίας των πολιτών με ακρίβεια εκατοστού. Σε τελική ανάλυση, ζητούμενο δεν είναι ο τρόπος η συνάθροιση της κοινωνίας σε μια πλατεία, αλλά ο σκοπός, η διαβούλευση και η αλίευση της κοινωνικής βούλησης. Σε κάθε περίπτωση, η έννοια του δημοσκοπικού δήμου, προόρισται να εξοικονομήσει τα πράγματα σε ένα μεταβατικό χρόνο, δεν αντιβαίνει στην αρχή της συμμετοχής σ αυτόν και, κατ επέκταση, στη διαβουλευτική διαδικασία, του συνόλου του συνόλου της κοινωνίας των πολιτών. Εντούτοις, η αξία της ιδέας αυτής δεν ενυπάρχει στην εφαρμογή της όσο στις αντιρρήσεις που εγείρονται ακαριαία με το άκουσμά της. Είναι προφανές ότι η ολιγαρχική λογική, με την οποία προσεγγίζεται το συλλογικό, του οποίου ωστόσο είμαστε μέλη, λειτουργεί αποτρεπτικά και στον ελάχιστο ακόμη αναστοχασμό της έννοιας του λαού υπό το πρίσμα της κοινωνίας των πολιτών. Είναι προφανές ότι το αξιακό σύστημα της εποχής μας δεν εμπεριέχει το αντιπροσωπευτικό πρόταγμα ούτε εκείνο της δημοκρατίας. Εξού και, όπως προείπαμε, ουδείς διαδηλώνει για τη διεκδίκησή τους. Εννοώ με αυτό, ότι δεν είναι η αβεβαιότητα στην αποτύπωση της κοινωνικής βούλησης, δίκην δημοσκοπικού δήμου, ή στην ικανότητα της σύνολης κοινωνίας των πολιτών να διαχειρισθεί τα του οίκου της, που εμποδίζει την υιοθέτηση της αντιπροσώπευσης ή της δημοκρατίας, αλλά οι ολιγαρχικές επιφυλάξεις της εποχής μας, που υπαγορεύει η πρωτο ανθρωποκεντρική της σταδιοδρομία. Η διαπίστωση αυτή, φανερώνει ότι η προβληματική για τη μετάβαση στην επόμενη ανθρωποκεντρική φάση που θα επαναφέρει την κοινωνία στο προσκήνιο της πολιτικής, αντί των αγορών, αφορά σε μια μεσοπρόθεσμη προοπτική. Οι κοινωνίες στο άμεσο μέλλον θα πει 151
ραματίζονται με άξονα τη δεοντολογία της πολιτικής και τη διαμαρτυρία, με διακύβευμα την εναλλαγή των κομμάτων στην εξουσία. Η οποία, θα σηματοδοτείται εμφανώς από την απόρριψη των πεπραγμένων του κρατούντος κόμματος και όχι από κάποια ιδεολογία. Θα απαιτηθεί μια σημαίνουσα ανατροπή του κοινωνικού κεκτημένου στις χώρες που ηγούνται του ανθρωποκεντρικού γίγνεσθαι, προκειμένου να δημιουργηθούν οι προϋποθέσεις μιας εναρμόνισης του προτάγματος των κοινωνιών με το μέλλον της εξέλιξης. Η αλλαγή πολιτικού παραδείγματος για τις κοινωνίες, εγγράφεται σε μια αργόσυρτη διαδικασία που ακολουθεί τις εξελίξεις. Αρκεί να αναλογισθεί κανείς πόσο δύσκολο είναι να συνειδητοποιηθεί το αυτονόητο: ότι δηλαδή το περιεχόμενο των πολιτικών αποφάσεων θα ήταν θεμελιωδώς διαφορετικό εάν θα έπρεπε η κοινωνία των πολιτών να συναινέσει, κατ'ελάχιστον, σ'αυτές. Σε κάθε περίπτωση, η προβληματική της ανθρωποκεντρικής εξέλιξης στο πλαίσιο της κρατοκεντρικής περιόδου, διδάσκει ότι οι κοινωνίες επιζητούν την ολοένα και μεγαλύτερη θεσμική ενσωμάτωση στην πολιτεία, συντοχρόνω με την ολοένα και μεγαλύτερη κοσμοσυστημική διακτίνωση της οικονομικής ιδιοκτησίας. Και τούτο διότι η ενσωμάτωση αυτή, αποτελεί την σημειολογικά εκ των ων ουκ άνευ προϋπόθεση για τη διατήρηση μιας ισορροπίας μεταξύ κοινωνίας και οικονομίας, που θα διασφαλίζει ή και θα διευρύνει το κεκτημένο της ελευθερίας και της ευημερίας της πρώτης. Μόνο με την υπέρβαση του κρατοκεντρισμού και τη μετάβαση στη φάση της οικουμένης, δηλαδή με την κοσμοσυστημική ανασύνταξη του πολιτικού συστήματος, το διακύβευμα αυτό θα τεθεί σε άλλες βάσεις. Η μακροσκοπική αυτή προοπτική του εξελικτικού γίγνεσθαι της εποχής μας, επιβεβαιώνει ακριβώς τη δυναμική της μετάβασης, που διανοίγεται στον ορίζοντα: από την εκλόγιμη μοναρχία με ισχυρή ολιγαρχική θεμελίωση που, με το προσωνύμιο της δημοκρατίας, βιώνει η ανθρωπότητα, εν είδει ενιαίας σκέψης, στην αντιπροσώπευση και, προοπτικά, στη δημοκρατία. Μολονότι, όπως εκτιμώ, η εξέλιξη αυτή είναι μακροσκοπικά αναπόφευκτη, το ερώτημα που εγείρεται είναι διαφορετικής τάξεως. Θα αναμένουν οι κοινωνίες της εποχής μας να ωριμάσουν οι συνθήκες, που ενδεχομένως σημαίνει να οδηγηθούν σε μια εξεγερτικού τύπου εξαθλίωση, προκειμένου να πάρουν τις τύχες τους στα χέρια τους ή θα επιστρατεύσουν το γνωστικό μέρος του μυαλού τους για να επισπεύσουν τις εξελίξεις; Διότι, ναι μεν τα στάδια της ανθρωποκεντρικής βιολογίας είναι σαφώς προδιαγεγραμμένα, μπορούμε να υποθέσουμε όμως ότι η εγκατάσταση του σημερινού ανθρώπου στο ευφυές περιβάλλον, που υπαγορεύουν οι απαιτήσεις της μεγάλης κοσμοσυστημικής κλίμακας, είναι δυνατόν να οδηγήσει, υπό προϋποθέσεις, στη σμίκρυνση του χρόνου της μετάβασης. Και, κατά τούτο, στην ελαχιστοποίηση των συνεπειών της ανατροπής των συσχετισμών. Η υπόθεση αυτή, εντούτοις, διέρχεται αναντιλέκτως, όπως ήδη υπανιχθήκαμε, από μια επανάσταση στο πεδίο των εννοιών. Όσο και αν σε έναν νεοτερικό άνθρωπο, εμποτισμένο με τις βεβαιότητες της εποχής μας, αυτό ακούγεται ως παραδοξότητα, η αποκατάσταση του περιεχομένου των εννοιών, έτσι ώστε να αποδίδουν τα κοινωνικά φαινόμενα με γνώμονα την κοσμοσυστημική εμπειρία που τις γέννησε και από την οποία τις παρέλαβε ο νεότερος κόσμος, μοιάζει αναπόφευκτη. Αναφέρομαι στην ελληνική γενεαλογία των εννοιών, δηλαδή στο ανθρωποκεντρικό κοσμοσύστημα μικρής κλίμακας. Υπό το πρίσμα αυτό, η αντιπροσώπευση και η δημοκρατία δεν είναι προ νεοτερικές πολιτείες. Απλώς ο χρόνος τους ανάγεται στο μέλλον της εποχής μας και, κατά τούτο, είναι ασύμβατες με το στάδιο που αυτή διέρχεται. Εάν η εποχή μας κατέκτησε τη μεγάλη κοσμοσυστημική κλίμακα, εξ επόψεως ανθρωποκεντρικής εξέλιξης, διάγει μόλις το βρεφικό της στάδιο. Πολύ φοβάμαι, επίσης, ότι η διανόηση δεν είναι έτοιμη να αναλάβει το εγχείρημα αυτό. 'Άλλωστε, είναι γνωστό ότι ακολουθεί τα γεγονότα και ως παρατηρητής τα περιγράφει. Η διαπίστωση αυτή, αιτιολογεί την απουσία μιας καθολικής γνωσιολογίας, που δεν θα αρκείται 152
να προβάλει το σήμερα ως αρχετυπικό παράδειγμα, αλλά που θα καθιερώνει ένα σύστημα εννοιών και μια εξελικτική τυπολογία του κοινωνικού γεγονότος, συμβατή με τη "βιολογία" του. Οπωσδήποτε, εκτιμώ ότι το άμεσο μέλλον θα φέρει στην επιφάνεια την ανάγκη ενός νέου "κοινωνικού συμβολαίου", που θα ακυρώνει τη μονοσήμαντα διαφοροποιημένη ιδιοκτησιακή συγκρότηση του κοινωνικο οικονομικού και πολιτικού συστήματος. Το οποίο, θα συνεκτιμά ότι η απλή ατομική ελευθερία και τα συνοδά κοινωνικο πολιτικά δικαιώματα, που εγκιβωτίζουν τον κοινωνικό άνθρωπο στην ιδιωτεία, αφήνουν το έδαφος ελεύθερο στην ιδιοκτησία επί του συστήματος να αποφασίζει σε πρώτο και τελευταίο βαθμό για την μοίρα του. Η συνάντηση του κοινωνικού ανθρώπου με την κοινωνική και την πολιτική ελευθερία, δηλαδή με την αντιπροσώπευση και, περαιτέρω, με τη δημοκρατία, προόρισται ακριβώς να αποτελέσει την αναγκαία συνθήκη για την απαγκίστρωσή του από το παρελθόν και τη μετάβασή του στο μέλλον. Μετάβαση, η οποία δεν αναγγέλλει το τέλος της ιδιοκτησίας, όπως θα μπορούσε να νομισθεί, αλλά την ανάκτηση, εν όλω ή εν μέρει, από την κοινωνία των πολιτών της διαφοροποιημένης ιδιοκτησίας επί του συστήματος, που οδηγεί στη σύναψη συμβολαίων παραίτησης της ίδιας ή μελών της από την ελευθερία. Υπόσχεται όμως την εναρμόνιση της οικονομίας με το διατακτικό του συμφέροντος της κοινωνίας. Υπό το πρίσμα αυτό, οι δεκαετίες που έρχονται θα είναι εξαιρετικά ενδιαφέρουσες ε πίσης για τον στοχαστικό άνθρωπο, ο οποίος θα κληθεί να επεξεργασθεί νέα γνωσιολογικά εργαλεία, ικανά να περιγράψουν τα φαινόμενα, στέλνοντας στο μαυσωλείο της ιστορίας την ιδεολογική σήμανση της επιστήμης, που επεξεργάσθηκε το παρελθόν του Διαφωτισμού. Πολλώ μάλλον αφού το διακύβευμα του αμέσου μέλλοντος θα επικεντρωθεί αναγκαστικά στο δίλημμα: να επανέλθει ο κοινωνικός άνθρωπος στην ηγεμονική βαρβαρότητα των συσχετισμών δύναμης, που υπαγορεύουν οι διακρατικές σχέσεις, ή να την υπερβεί, εγκαθιστώντας εαυτόν, δηλαδή την ατομική του ελευθερία, στο εσωτερικό της πολιτείας, ως βιωτή της πολιτικής ελευθερίας. 153