1 Εργασία του Τσαµπόυκου Νικολάου Ε.Α.Π. Αρ.Μητρώου: 37565 Σπουδές στον Ελληνικό Πολιτισµό ΕΛΠ11 Ελληνκή Ιστορία µε θέµα : «Η εκκολαπτόµενη πόλη του 8 ου αιώνα δεν διαφέρει βασικά, στο θεσµικό επίπεδο, από τη µεταγενέστερη του 6 ου και του 5 ου αιώνα. Αυτό που κυρίως αλλάζει είναι οι όροι για την απόκτηση της ιδιότητας του πολίτη. Θα προσθέσουµε ότι υπήρχαν διαφόρων ειδών όροι, και µέσα στην κλασική εποχή επίσης η κλίµακα είχε πολλές διαβαθµίσεις, από τις δηµοκρατικές πόλεις, όπου το καθεστώς του πολίτη δεν εξαρτιόταν από την ιδιοκτησία ενός κοµµατιού γης ή από το ύψος των εισοδηµατιών, ίσαµε τις ολιγαρχικές πόλεις, που επιτρέπανε τη συµµετοχή µόνο σε ορισµένα άτοµα αξίας». (απόσπασµα από: C. Mosse A. Schnapp-Gourbeillon, Επίτοµη Ιστορία της Αρχαίας Ελλάδας, εκδ. Παπαδήµα, Αθήνα 1999, σελ. 164.) Αφού διαβάσετε το παραπάνω απόσπασµα, σχολιάστε και τεκµηριώστε τις βασικές του θέσεις (2000 λέξεις): α) τις οµοιότητες σε επίπεδο θεσµών της πόλης του 8 ου αι. µε τη µεταγενέστερη του 6 ου και 5 ου β) τις διαφορές µεταξύ τους όσον αφορά στους όρους απόκτησης της ιδιότητας του πολίτη.
2 Η εµφάνιση κρατών µε τη µορφή της πόλης έγινε ήδη από τον 8 ο αιώνα και αποτελεί το πιο χαρακτηριστικό πολιτικό σύστηµα της αρχαιότητας. Η πόλη-κράτος επικράτησε στο µεγαλύτερο µέρος του ελληνικού κόσµου έως τον 4 ο αιώνα πχ. και σε όλη αυτή τη διάρκεια παρουσιάζει σταθερά συστατικά στοιχεία σε θεσµικό επίπεδο. Η εξέλιξη της όµως, από τη διαµόρφωσή της κατά την αρχαϊκή περίοδο έως την αποκρυσταλλωµένη µορφή της κλασικής περιόδου, είναι συνδεδεµένη µε τη µεταβολή των όρων απόκτησης της ιδιότητας του πολίτη και τη διεύρυνση της πολιτικής κοινότητας. Μορφολογικά η πόλη-κράτος αποτελείται από το αστικό κέντρο µε την ακρόπολη (συνήθως οχυρωµένη), τους ναούς και τους δηµόσιους χώρους. Γύρω από το άστυ εκτείνεται η ύπαιθρος που καλλιεργείται από τους αγρότες. Ανάλογα µε το µέγεθος της πόλης-κράτους, συναντάµε εκεί διάσπαρτους µικρότερους οικισµούς τις κώµες καθώς συχνά και το λιµάνι. Στο περιθώριο της υπαίθρου θαµνώδεις εκτάσεις, δάση, βουνά αποτελούν φυσικά σύνορα που προστατεύονται από συνοριακά ιερά. 1 Μελετώντας τους οργανωτικούς της θεσµούς, διαπιστώνουµε ότι κάθε πόλη, ανεξαρτήτως πολιτεύµατος, έχει το πρυτανείο όπου εδρεύουν ο πρώτος ή οι πρώτοι της πόλης. Μετάλλαξη της κοινής εστίας που είχε έδρα το ανάκτορο του βασιλιά, το πρυτανείο αποτελεί πια το σύµβολο της πόλης, θεσµό απαραίτητο για τη λειτουργία της, µέσα στο οποίο διατηρείται άσβεστη τη φλόγα της ιερής εστίας. 2 Ακολουθεί το βουλευτήριο όπου συνεδριάζει η βουλή, σώµα σχετικά αντιπροσωπευτικό, µε παρουσία απαραίτητη όποιο κι αν είναι το πολίτευµα της πόλης. Αποτελεί την εξέλιξη των περί τον βασιλέα γερόντων, προορισµένο πια να διαχειρίζεται την κυβερνητική εξουσία είτε ως κύριοι της κυβέρνησης είτε µε περιορισµούς. Με νοµοθετικό έργο, λειτουργεί σύµφωνα µε κάποια στοιχειώδη δικονοµία και καθορισµένες αρµοδιότητες. 3 Τέλος υπάρχει η αγορά, µία δηµόσια συνήθως εµπορική πλατεία όπου ο λαός συγκεντρώνεται (εκκλησία, απέλλα κλπ) σε τακτές ηµεροµηνίες αλλά και έκτακτα αν παραστεί ανάγκη. Ανάλογα µε το πολίτευµα ο λαός συναθροίζεται στην αγορά και αν έχει πολιτικά δικαιώµατα συσκέπτεται ως κυρίαρχο σώµα ή σε αντίθετη περίπτωση, ολιγαρχικά πολιτεύµατα, του ανακοινώνονται οι αποφάσεις που έχουν ήδη ληφθεί. 4 Χαρακτηριστικό στοιχείο της θεσµικής οργάνωσης της πόλης-κράτους είναι και η έλλειψη διαχωρισµού εκτελεστικής και δικαστικής εξουσίας. Η αρχική ισχύς του εθιµικού δίκαιου απλούστευε τη διαδικασία απονοµής δικαιοσύνης µε λίγο πολύ υποκειµενικές αποφάσεις που λαµβάνουν οι βουλές και οι άρχοντες. Με την κωδικοποίηση του εθιµικού δίκαιου και την εισαγωγή νέων νόµων η διαδικασία γίνεται πιο πολύπλοκη, αλλά η απονοµή της δικαιοσύνης παραµένει στη δικαιοδοσία και ευθύνη του πολίτη µαζί µε αυτή της διακυβέρνησης. Τη δικαστική εξουσία την ασκούν πάντα πρόσωπα µε την ιδιότητα του πολίτη αφού οι βουλές και οι λαϊκές συνελεύσεις που ενέκριναν τους νόµους και έπαιρναν τις πολιτικές αποφάσεις λειτουργούσαν και ως δικαστήρια. 5 Αυτά τα κύρια χαρακτηριστικά της θεσµικής λειτουργίας της πόλης-κράτους 1 C. Mosse A. Schnapp-Gourbeillon, Επίτοµη Ιστορία της Αρχαίας Ελλάδας, εκδ. Παπαδήµα, Αθήνα 1999, σελ. 162. 2 Gustave Glotz, Η Ελληνική Πόλις, εκδ. Μορφ. Ίδρυµα Εθνικής Τραπέσης, Αθήνα 1994, σελ. 29. 3 Στο ίδιο, σελ. 30. 4 Στο ίδιο, σελ. 31. 5 Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, εκδ. Εκδοτική Αθηνών ΑΕ, Αθήνα 1971, τόµος Β, σελ. 214.
3 παρουσιάζουν µια συνεχή σταθερότητα. Μια συνάφεια που ισχύει για όλες τις αυτόνοµες πόλεις του τότε ελληνικού κόσµου (παρά την ποικιλία που παρουσιάζουν στη φυσιογνωµία και προσωπικότητά τους) αλλά και για το βάθος χρόνου των τεσσάρων και πλέον αιώνων που έλαβε χώρα το πολιτειακό αυτό φαινόµενο. Μέσα από αυτή την κοινή οργάνωση οι πολίτες προσπαθούν να πετύχουν τρεις βασικές επιδιώξεις και ταυτόχρονα προϋποθέσεις για την ύπαρξη της πόλης κράτους. Την ελευθερία (ως έλλειψη εξάρτησης από τις άλλες πόλεις-κράτη), την αυτονοµία (διακυβέρνηση σύµφωνα µε νόµους που έχουν θεσπίσει ή αποδεχθεί οι πολίτες) και την αυτάρκεια (δυνατότητα κάλυψης των αναγκών για οικονοµική και πολιτιστική ανάπτυξη). 6 Η ύπαρξη αισθήµατος (ανάγκης και επιθυµίας) συµµετοχής στην πόλη, η ανάγκη θεσµοθετιµένης κοινωνικής οργάνωσης, οδηγεί σταδιακά στη διαµόρφωση ενός άλλου σηµαντικού συστατικού της, του πολιτεύµατος. Η πρωτοτυπία της ελληνικής πόλης δεν περιορίζεται στο γεγονός της κτήσης γης και της θεσµικής οργάνωσης. Συνίσταται κυρίως στη θεµελιώδη έννοια της υπεροχής της πολιτικής ζωής και στη συµµετοχή των πολιτών στα κοινά. Η ανάδειξη της πόλης σε κοινότητα πολιτών αποτελεί ένα από τα βασικότερα γνωρίσµατα των πόλεων-κρατών, παρά τις όποιες πολιτειακές διαφορές τους. Ακόµα και όταν επρόκειτο για την άσκηση διακυβέρνησης από µειοψηφίες εκείνων που κατείχαν τον πλούτο, τη στρατιωτική δύναµη και τη θρησκευτική εξουσία. 7 Η διεύρυνση µάλιστα της µειοψηφίας αυτής, σηµατοδοτεί την εξέλιξη της πόλης και τη διαµόρφωση της έννοιας του πολίτη που αναπτύσσεται αργά µέσα από µια σειρά κρίσεων. Οι εξελίξεις που συντελούνται δεν είναι πάντα µε τον ίδιο ρυθµό ή τρόπο σε όλα τα µέρη του ελληνικού κόσµου. Αφορούν όµως πάντα τη µεταβολή των κριτηρίων προϋποθέσεων που πρέπει να πληροί ο κάτοικος της πόλης για να κατέχει την ιδιότητα του πολίτη. Ας µελετήσουµε τις εξελίξεις αυτές στις ελληνικές πόλεις µε ολιγαρχική πολιτειακή δοµή αρχικά. Στην πρώτη µορφή της πόλης τον 8 ο αιώνα, η γενικά παραδεκτή άποψη, αναγνωρίζει ως πολίτες, εκτός της αριστοκρατίας, και τους εκπροσώπους της µικρής ή µεσαίας αγροτιάς. Οι «αγαθοί» που επέλεξαν να συσταθούν σε κοινωνική οµάδα-τάξη, επιβάλλουν την παρουσία τους στην αριστοκρατία, τους «άριστους» σε αντίθεση µε τους ταπεινούς «κακούς» ή «χείρους» που παραµένουν αποκλεισµένοι. εν ξέρουµε ακόµα τον τρόπο και την αναλογία που τα µέλη της κοινότητας απολαµβάνουν το καθεστώς του πολίτη. Γνωρίζουµε όµως ότι οι όροι διαφέρουν από πόλη σε πόλη ανάλογα µε τον αριθµό και το µέγεθος των µικρών κτηµάτων και µε τη δύναµη των αριστοκρατιών. 8 Με την πάροδο του χρόνου η άκρα ολιγαρχία, όπου ο ανώτατος άρχων ασκεί απόλυτη κληρονοµική εξουσία, έχει µεταλλαχθεί σε µια άλλη πιο διευρυµένη δυναστική µορφή ολιγαρχίας. Όλα τα κρατικά αξιώµατα είναι περιορισµένα όχι σε µία οικογένεια αλλά σε έναν µικρό αριθµό οικογενειών, οι οποίες διεκδικούν το δικαίωµα τους ως ευγενείς, απόγονοι ηρώων µε θεϊκή καταγωγή. Οι κρατικές θέσεις 6 Θ. Βερέλης, Ι. Γιαννόπουλος, Σ. Ζουµπάκη, Ε. Ζύµη, Θ. Ιωάννου, Α. Μαστραπάς, Εγχειρίδιο Ελληνικής Ιστορίας, Ο Αρχάιος Ελληνικός Κόσµος, εκδ. Ε.Α.Π., Πάτρα 2002, τόµος Α, σελ. 84. 7 Claude Mosse, Ο πολίτης στην Αρχαία Ελλάδα, εκδ. Σαββάλας, Αθήνα 1996, σελ. 12. 8 C. Mosse A. Schnapp-Gourbeillon, ό.π., σελ. 160.
4 µεταβιβάζονται ακόµη από πατέρα σε γιο. Η ύπαρξη όµως, πλέον της µιας οικογένειας στη νοµή της εξουσίας, εισαγάγει τη χρήση κανόνων, µια πρώτη µορφή νόµου, για τη ρύθµιση και εξασφάλιση της κληρονοµικής µεταβίβασης των δικαιωµάτων. 9 Στο επόµενο στάδιο εξέλιξης οι αποκλεισµένοι από τα αξιώµατα πέτυχαν να προστεθούν στους κρατούντες. Αρχικά οι πρωτότοκοι γιοι (αργότερα και οι νεότεροι) όσων είχαν την εξουσία αλλά γρήγορα και οι δυνατοί, αυτοί που κατείχαν τον πλούτο, δηλαδή γη. εν χωρεί αµφιβολία ότι από τον 7 ο αιώνα µέσω κρίσεων, αλλαγών και συγκρούσεων εκείνοι που κατείχαν τις καλύτερες γαίες εξασφάλισαν το δικαίωµα να προστεθούν στην πολιτική κοινότητα, ώστε να διευρυνθεί η συµµετοχή των κατοίκων στους θεσµούς της πόλης. Με τη µορφή αυτή η ολιγαρχία γίνεται πιο πολιτική αφού το µερίδιο των ευγενών περιορίζεται σε σύγκριση µε το µερίδιο των πλουσίων. Είναι πια ανάγκη να περάσουν στο σώµα των ενεργών πολιτών οι καλύτεροι από εκείνους που είχαν αποκλειστεί. Αυτό επιτυγχάνεται µε περιοδικές αναθεωρήσεις των καταλόγων των δικαιούχων της πολιτικής ιδιότητας Στις περιπτώσεις που ο κατάλογος αυτός γίνεται πλέον του δέοντος µακρύς, υπάρχει πάντα η δυνατότητα δηµιουργίας µια νέας ολιγαρχίας στους κόλπους της υπάρχουσας διευρυµένης. 10 Η εξέλιξη οδηγεί στην επόµενη µορφή ολιγαρχίας µε ακόµα περισσότερο διευρυµένο το πολιτικό σώµα. Τα πολιτικά δικαιώµατα εδώ εξασφαλίζονται σε όσους έχουν το τίµηµα, ένα ελάχιστο εισόδηµα δηλαδή, αρκετά υψηλό όµως για να εµποδίζει τους φτωχότερους να πάρουν αξιώµατα. Το εισόδηµα αυτό είναι συνάµα αρκετά χαµηλό, ώστε να γίνουν δεκτοί στις προνοµιούχες τάξεις οι ικανοί να υπηρετήσουν ως οπλίτες. 11 Αντιπροσωπευτικό παράδειγµα στα παραπάνω αποτελεί η Σπάρτη, κυρίαρχη και κρατούσα µορφή πόλης-κράτους µε ολιγαρχικό πολίτευµα. Με τις µεταρρυθµίσεις του Λυκούργου, η εξουσία δεν ανήκει πλέον στις δύο δυναστείες που υπήρχαν από την απαρχή της πόλης. Μοιράζεται στους δύο βασιλείς που προέρχονται από αυτές, στη γερουσία ένα συµβούλιο γερόντων που ορίζονταν εφ όρου ζωής, και στη συνέλευση του λαού. Πολιτική ιδιότητα ως µέλη του δήµου έχουν όλοι οι Σπαρτιάτες ηλικίας πάνω των τριάντα που έχουν στην κατοχή τους έναν κλήρο πολιτικής γης. Στη διάρκεια του 7 ου αιώνα στη συνέλευση του δήµου έχει δοθεί το δικαίωµα της απόφασης αλλά αυτό στη συνέχεια περιορίστηκε σε δικαίωµα συζήτησης και διαφωνίας. 12 Για τη µελέτη της εξέλιξης των ελληνικών πόλεων µε δηµοκρατικό πολίτευµα, ιδεώδες µέσο αποτελεί η αθηναϊκή πολιτεία. Άλλωστε εκτός από ηγεµονική δύναµη αποτέλεσε και µοντέλο για όλες τις δηµοκρατικά δοµηµένες πόλεις-κράτη της αρχαιότητας. Η συγκρότηση της Αθήνας, περίπου τον 8 ο αιώνα π.χ., έγινε µε ένα συνοικισµό, µια συνένωση δηλαδή, που κατέστησε όλους τους κατοίκους της Αττικής Αθηναίους και την Αθήνα πρωτεύουσα ενός ενοποιηµένου λαού. Οι Αθηναίοι περηφανεύονται ότι ήταν αυτόχθονες και είναι αυτή η εδαφική 9 Gustave Glotz, ό.π., σελ. 79. 10 Στο ίδιο, σελ. 83. 11 Στο ίδιο, σελ. 86. 12 Claude Mosse, ό.π., σελ. 24.
5 ενότητα που εξέθρεψε τις ηθικές και υλικές συνθήκες για το φαινόµενο της πολιτικής ισότητας. Πέρα του µοναδικού αυτού τρόπου συγκρότησης, και στο διάστηµα ραγδαίων εξελίξεων που κράτησαν πλέον των δύο αιώνων, η Αθήνα γνώρισε όλο το φάσµα των πολιτειακών µεταβολών. 13 Η βασιλεία παρακµάζει προς όφελος της αριστοκρατίας και σε κάποια άγνωστη για εµάς χρονική στιγµή το αριστοκρατικό καθεστώς διαδέχτηκε την κληρονοµική βασιλεία. Ο ισόβιος βασιλιάς αντικαταστάθηκε από ευγενείς µε δεκαετή εξουσία και αργότερα µε ετήσια θητεία. Από την αρχή σχεδόν του 7 ου αιώνα η εξουσία µοιράζεται σε τρία πρόσωπα που αργότερα έγιναν εννέα, τους άρχοντες. 14 Στην αρχή του επόµενου αιώνα, το νοµοθετικό έργο του Σόλωνα µεταβάλλει τις αριστοκρατικές δοµές της αθηναϊκής πολιτείας και θεσµοθετεί το πλαίσιο ενός τιµοκρατικού πολιτεύµατος, αφού διακρίνει τους πολίτες σε τάξεις ανάλογα µε το εισόδηµά τους. Σε αυτή την πολιτειακή µορφή, η ιδιότητα του πολίτη δεν προσδιορίζεται πλέον από την καταγωγή αλλά από το εισόδηµα. Οι δύο ανώτερες τάξεις, οι πεντακοσιοµέδιµνοι και οι ιππείς, µε τα υψηλότερα εισοδήµατα έχουν πρόσβαση στα σηµαντικά αξιώµατα και είναι επιβαρηµένοι µε τις χορηγίες, φορολογικές επιβαρύνσεις που λέγονται λειτουργίες. Στο στρατό συµµετέχουν ως έφιπποι και υποχρεούνται να συντηρούν οι ίδιοι το δικό τους άλογο. Η τρίτη τάξη, οι ζευγίτες, έχει µερίδιο σε µικρότερης σηµασία αξιώµατα και συµµετοχή στον πόλεµο ως οπλίτες. Οι πολίτες της τέταρτης τάξης, οι θήτες δεν έχουν πρόσβαση σε αξιώµατα, συµµετέχουν όµως στις λαϊκές συνελεύσεις και στρατεύονται ως κωπηλάτες ή µε ελαφρύ οπλισµό. 15 Με τις µεταρρυθµίσεις του Κλεισθένη το 508 π.χ., θεµελιώνεται το δηµοκρατικό πολίτευµα. Παύουν να ισχύουν οι διακρίσεις βάση οικονοµικών κριτηρίων και πολιτικά δικαιώµατα παραχωρούνται σε όλους τους ελεύθερους Αθηναίους. Οι πολίτες ταξινοµούνται σε περιφέρειες βάση την κατοικία τους και η χώρα αναδιοργανώνεται µε τη σύσταση δήµων και φυλών. Ο πολίτης εγγράφεται στους καταλόγους ενός δήµου και το δηµοτικό του όνοµα, προστιθέµενο στο ατοµικό όνοµά του, αποτελεί απόδειξη της πολιτικής του ιδιότητας. Σε κάθε µία από τις δέκα φυλές ανήκουν πολίτες από διαφορετικές περιοχές της Αττικής και µε διαφορετική κοινωνικοοικονοµική προέλευση. Η εκτελεστική εξουσία έχει δοθεί στη Βουλή των Πεντακοσίων η οποία αποτελείται από πενήντα κατά φυλή µέλη µε συµπληρωµένο το τριακοστό έτος της ηλικίας τους και επιλεγµένοι ύστερα από κλήρωση. Στην Εκκλησία του ήµου, που αποτελεί το θεµελιώδη θεσµό λειτουργίας του αθηναϊκού πολιτεύµατος, συµµετέχουν όλοι οι πολίτες που έχουν συµπληρωµένο το εικοστό τους έτος και εκεί αποφασίζουν για τα σπουδαιότερα θέµατα της πόλης. 14 Στα µέσα του 5 ου αιώνα το δηµοκρατικό πολίτευµα στην Αθήνα παίρνει την τελειωτική µορφή του. Την πολιτική ιδιότητα την αποκτούν όλοι οι κάτοικοι της Αθήνας που γεννιούνται ελεύθεροι από γονείς που είναι πολίτες. Η ατοµική ελευθερία είναι απόλυτη. Η έννοια της ισονοµίας, ισότητα εν ονόµατι του νόµου και 13 Gustave Glotz, ό.π., σελ. 130. 14 Θ. Βερέλης, κ.ά., ό.π., σελ. 102. 15 Gustave Glotz, ό.π., σελ. 132-133.
6 απέναντι στο νόµο, βρίσκει την εφαρµογή της. Ο πολίτης δικαιούται αλλά και υποστηρίζεται για να ασκήσει τα πολιτειακά δικαιώµατα του, τα οποία αποτελούν συνάµα και υποχρεώσεις του. Η βουλή επεκτείνει συνεχώς τις αρµοδιότητες της και η µισθοδοσία όσων ασκούν δηµόσια λειτουργήµατα επιτρέπει και στους πολίτες µε περιορισµένα οικονοµικά µέσα να τα αναλαµβάνουν. 16 Αυτό που παρατηρούµε στην πολιτειακή εξέλιξη της Αθήνας και κατ επέκταση των δηµοκρατικών πόλεων, είναι µια συνεχή διεύρυνση του σώµατος των πολιτών, µια προοδευτική µετάθεση του κέντρου βάρους στο πλήθος. Μελετώντας όλα τα παραπάνω είναι φανερό ότι η πόλις µπόρεσε να γίνει αληθινά πολιτικός οργανισµός διατηρώντας σταθερή θεσµική οργάνωση. Ενσωµατώνει γένος, φατρίες και φυλές που εµφανίζονται πλέον ως δήµος µε τάση να καλύψει κατά το δυνατόν το σύνολο των ανθρώπων που κατοικούν στο χώρο της. Ολιγαρχικές και δηµοκρατικές πόλεις έχουν τους ίδιους θεσµούς που µένουν σταθεροί στον χρόνο. Ο αριθµός αυτών που ωφελούνται και µετέχουν στην κρατική εξουσία όµως, είναι αυτό που διαφέρει και µεταβάλλεται. Το αποτέλεσµα είναι θεσµοί που φαίνονται ταυτόσηµοι σε χαρακτήρα να είναι πολύ διαφορετικοί κατά βάθος και οι εξελίξεις που συντελούνται στη µορφή της πόλης-κράτους να οφείλονται στην διεύρυνση της πολιτικής κοινότητας. Ο δήµος, ο αρχικά ασήµαντος λαός έφτασε να γίνει µαζί µε τους άριστους, αναπόσπαστο τµήµα της ίδιας κοινωνίας πολιτών. Μιας κοινωνίας στην οποία ο πολίτης δεν είναι µόνο µέρος του συνόλου αλλά συµµετέχει στην κοινή ζωή. 16 C. Mosse A.Schnapp-Gourbeillon, ό.π., σελ. 250-251.