ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΝΟΜΟΣ ΑΤΤΙΚΗΣ ΔΗΜΟΣ ΚΥΘΗΡΩΝ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΙΑΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΔΗΜΟΥ ΚΥΘΗΡΩΝ 2011-2014. Στρατηγικός Σχεδιασμός

ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΝΟΜΟΣ ΑΤΤΙΚΗΣ ΔΗΜΟΣ ΚΥΘΗΡΩΝ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΙΑΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΔΗΜΟΥ ΚΥΘΗΡΩΝ 2011-2014 Στρατηγικός Σχεδιασμός Νοέμβριος 2011

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΕΙΣΑΓΩΓΗ. 1. Θεσμικό πλαίσιο Επιχειρησιακών Προγραμμάτων 3 2. Οι ενότητες του Επιχειρησιακού Προγράμματος σύμφωνα με τις προδιαγραφές του ΥΠ.ΕΣ.Α&Η.Δ 4 3. Αντικείμενο και Σκοπός του Επιχειρησιακού Προγράμματος 8 4. Μεθοδολογία Υλοποίησης / Συγκρότηση της Ομάδας Έργου 9 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1.1: ΣΥΝΟΠΤΙΚΗ ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΚΑΙ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ ΤΗΣ ΥΦΙΣΤΑΜΕΝΗΣ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗΣ 1.1.1 Τα βασικά χαρακτηριστικά της περιοχής του Ο.Τ.Α. 12 1.1.1.1 Βασικά χαρακτηριστικά, χωροταξική ένταξη & Διοικητική Οργάνωση 17 1.1.1.2 Περιβάλλον και Ποιότητα Ζωής 28 1.1.1.3 Κοινωνική Πολιτική. Παιδεία, πολιτισμός και αθλητισμός. 37 1.1.1.4 Τοπική οικονομία και Απασχόληση 51 1.1.1.5 Αναπτυξιακή Φυσιογνωμία της περιοχής. 53 1.1.2 Συνοπτική περιγραφή και αξιολόγηση της υφιστάμενης κατάστασης του Δήμου Κυθήρων και των Νομικών Προσώπων. 54 1.1.2.1 Διοικητική Διάρθρωση Δήμου Κυθήρων 57 1.1.2.2 Περιγραφή και Αξιολόγηση των υπηρεσιών του Δήμου. 127 1.1.2.3 Οικονομικά στοιχεία Δήμου Κυθήρων 131 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1.2.: ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΗ ΤΟΥ ΔΗΜΟΥ ΚΑΙ ΑΝΑΠΤΥΞΙΑΚΕΣ ΠΡΟΤΕΡΑΙΟΤΗΤΕΣ 1.2.1. Στρατηγική του Δήμου Πολιτικό Πλαίσιο 134 1.2.2. Στρατηγική του Δήμου - Αναπτυξιακό Πλαίσιο 135 1.2.3. Το Όραμα & οι αρχές του Δήμου 139 1.2.4. Οι Άξονες & Τα Μέτρα του Στρατηγικού Σχεδιασμού 141. 2

Θεσμικό πλαίσιο Επιχειρησιακών Προγραμμάτων Το θεσμικό πλαίσιο που διαμορφώνει τις νέες συνθήκες λειτουργίας για τους ΟΤΑ και ειδικότερα σε ότι αφορά την κατάρτιση των Επιχειρησιακών Προγραμμάτων, καθορίζεται από : 1. το άρθρο 203 του Ν. 3463/2006 (ΦΕΚ114/Α ) «Κώδικας Δήμων και Κοινοτήτων(ΚΔΚ)», «οι Δήμοι, οι Κοινότητες και οι Σύνδεσμοι στο πλαίσιο των αρμοδιοτήτων τους και για την εκπλήρωση της αποστολής τους, υποχρεούνται να εκπονούν επιχειρησιακά προγράμματα. Το επιχειρησιακό πρόγραμμα περιέχει ένα συνεκτικό σύνολο αξόνων προτεραιότητας για δράσεις τοπικής ανάπτυξης και αποσκοπεί στην υλοποίηση του αναπτυξιακού σχεδιασμού των Οργανισμών Τοπικής Αυτοδιοίκησης». 2. άρθρο 267 του Ν. 3852/2010 «Μεταβατικές διατάξεις οικονομικής διαχείρισης δήμων»: Οι δήμοι, που συνιστώνται καταρτίζουν το επιχειρησιακό τους πρόγραμμα έως τις 30.9.2011. Παρατάθηκε έως την 30-11-2011 με το Ν. 4018/2011 (άρθρο 12. παρ. ε. του νόμου περί «Αναδιοργάνωσης του συστήματος αδειοδότησης για τη διαμονή αλλοδαπών στη χώρα υπό όρους αυξημένης ασφάλειας, ρυθμίσεις θεμάτων Οργανισμών Τοπικής Αυτοδιοίκησης και άλλες διατάξεις αρμοδιότητας του Υπουργείου Εσωτερικών» 3. την υπ αρθ 18183/2-11-2007 Υπουργική Απόφαση (ΦΕΚ 534/Β/13-4-2007) για το περιεχόμενο, τη δομή και τον τρόπο υποβολής των Επιχειρησιακών Προγραμμάτων των Οργανισμών Τοπικής Αυτοδιοίκησης (ΟΤΑ) α βαθμού, που τροποποιήθηκε με την υπ αρίθμ. 5694/2011 Υπουργική Απόφαση (ΦΕΚ 382/Β/11-3-2011) 4. την υπ αρθ 5694/3-2-2011 Υπουργική Απόφαση με θέμα :Τροποποίηση της υπ αριθμ. 18183/2-4-2007 (ΦΕΚ Β 534/13.4.2007) : Υπουργικής Απόφασης με τίτλο «Περιεχόμενο, δομή και τρόπος υποβολής των επιχειρησιακών προγραμμάτων των Οργανισμών Τοπικής Αυτοδιοίκησης (O.T.A.) α βαθμού» 5. το Προεδρικό Διάταγμα 185/2007 (ΦΕΚ 221/Α/2007), όπως τροποποιήθηκε με το Π. Δ/γμα 89/2011 (ΦΕΚ 213/Α/ 29-09-2011) το οποίο ισχύει από την ημερομηνία δημοσίευσης. «Όργανα και διαδικασία κατάρτισης, παρακολούθησης και αξιολόγησης των επιχειρησιακών προγραμμάτων των Οργανισμών Τοπικής Αυτοδιοίκησης (Ο.Τ.Α.) α βαθμού» 6. Την πρόσφατη διοικητική μεταρρύθμιση του προγράμματος «Καλλικράτης» (N. 3852/2010) και οι συνεπαγόμενες μεταβολές στο εσωτερικό περιβάλλον των ΟΤΑ α και β βαθμού, δηλαδή νέες αρμοδιότητες, αναδιοργάνωση υπηρεσιών, μετατάξεις υπαλλήλων, διαδικαστικές και διαχειριστικές απαιτούμενες προσαρμογές, δημιουργούν ένα διαφοροποιημένο πλαίσιο. Επιπλέον, πέραν των χωρικών και διοικητικών μετασχηματισμών που προκύπτουν με το νέο Νόμο, προβλέπονται και μια σειρά θεσμικών αλλαγών σχετικά με τον Επιχειρησιακό Προγραμματισμό των Δήμων. Ειδικότερα: 7. Άρθρο 266 «Προγραμματισμός, προϋπολογισμός και θέματα οικονομικής διαχείρισης των νέων δήμων»: Για το μεσοπρόθεσμο προγραμματισμό των δήμων εκπονείται το Πενταετές Τεχνικό Επιχειρησιακό Πρόγραμμα (Τ.Ε.Π.) το οποίο εξειδικεύεται κατ έτος σε Ετήσιο Πρόγραμμα Δράσης (Ε.Π.Δ.) και ετήσιο Προϋπολογισμό. Το Τεχνικό Πρόγραμμα καταρτίζεται και υποβάλλεται μαζί με το Ε.Π.Δ., αποτελεί μέρος του και επισυνάπτεται ως παράρτημα σε αυτό. 3

2. Οι ενότητες του Επιχειρησιακού Προγράμματος σύμφωνα με τις προδιαγραφές του ΥΠ.ΕΣ. Το περιεχόμενο, η δομή και ο τρόπος υποβολής των επιχειρησιακών προγραμμάτων των Ο.Τ.Α. α βαθμού καθορίζονται με την υπουργική απόφαση ΥΑ 18183/02.04.2007 (ΦΕΚ 534/13.04.2007 τεύχος Β ), όπως τροποποιήθηκε με την υπ αριθ. 5694/03.02.2011 απόφασης του ΥΠ.ΕΣ.Α&Η.Δ. και πρέπει να περιλαμβάνει εν γένει τις εξής ενότητες και υπό-ενότητες: Ενότητα 1: Στρατηγικός σχεδιασμός. Κεφάλαιο 1.1: Περιγραφή και αξιολόγηση της υφιστάμενης κατάστασης. Περιγράφονται τα χαρακτηριστικά της περιοχής του Δήμου Κυθήρων, τα χαρακτηριστικά του ίδιου του Δήμου και των Νομικών Προσώπων του, ως οργανισμών, και αξιολογείται η υφιστάμενη κατάσταση. 1.1.1 Η περιγραφή της υφιστάμενης κατάστασης Η περιγραφή της υφιστάμενης κατάστασης αναφέρεται στα εξής δεδομένα και χαρακτηριστικά: 1. Βασικά πληθυσμιακά χαρακτηριστικά της περιοχής του Δήμου Κυθήρων 2. Βασικά κοινωνικά χαρακτηριστικά της περιοχής του Δήμου Κυθήρων 3. Βασικά οικονομικά χαρακτηριστικά της περιοχής του Δήμου Κυθήρων 4. Βασικά χωροταξικά και πολεοδομικά χαρακτηριστικά της περιοχής του Δήμου Κυθήρων 5. Βασικά αναπτυξιακά χαρακτηριστικά της περιοχής του Δήμου Κυθήρων Επίσης, αντικείμενο ανάλυσης συνιστά και ο Δήμος ως αυτοτελής οικονομικός οργανισμός. Συνεπώς, η ενότητα «υφιστάμενη κατάσταση» αναφέρεται και σε βασικά οργανωτικά και οικονομικά χαρακτηριστικά του Ο.Τ.Α., όπως: 1. Διοικητική διάρθρωση του Ο.Τ.Α. 2. Ανθρώπινο δυναμικό 3. Καταγραφή της κινητής και ακίνητης περιουσίας του Ο.Τ.Α. 4. Έσοδα και δαπάνες του Ο.Τ.Α. 1.1.2 Η αξιολόγηση της υφιστάμενης κατάστασης A. Τα κρίσιμα ζητήματα ανάπτυξης, τα οποία είναι σκόπιμο να αντιμετωπιστούν από τον Ο.Τ.Α. κατά την επόμενη μεσοπρόθεσμη περίοδο, ιεραρχημένα κατά σειρά προτεραιότητας. B. Τα μειονεκτήματα και τα πλεονεκτήματα της περιοχής του Ο.Τ.Α. ως προς τα κρίσιμα ζητήματα, τις ανάγκες των πολιτών και την εκτιμώμενη ζήτηση για την παροχή δημοτικών ή κοινοτικών υπηρεσιών. Γ. Οι δυνατότητες και οι υφιστάμενες αδυναμίες των υπηρεσιών του Ο.Τ.Α. και των Νομικών Προσώπων του, σε σχέση με τις λειτουργίες που επιτελούν, το ανθρώπινο δυναμικό και την υλικοτεχνική υποδομή τους, την ποιότητα των παρεχόμενων υπηρεσιών, καθώς και σε σχέση με την οικονομική τους κατάσταση. Δ. Οι ευκαιρίες και οι περιορισμοί από εξωγενείς παράγοντες (όπως θεσμικό πλαίσιο, εθνικές και ευρωπαϊκές πολιτικές και χρηματοδοτήσεις). Κεφάλαιο 1.2: Στρατηγική του Ο.Τ.Α. και αναπτυξιακές προτεραιότητες. 4

1.2.1 Διατύπωση του αναπτυξιακού οράματος Η περιοχή αναφοράς οφείλει να προσδιορίσει το αναπτυξιακό της όραμα, το όραμα αποτελεί συνοπτική διατύπωση της μελλοντικής επιθυμητής κατάστασης της περιοχής του Ο.Τ.Α. και του ίδιου του Ο.Τ.Α., ως οργανισμού, για την επόμενη μεσοπρόθεσμη περίοδο, την οποία θα επιδιώξει με την εφαρμογή της στρατηγικής που θα επιλέξει και με την ευρύτερη δυνατή κοινωνική συναίνεση. Ο προσδιορισμός της στρατηγικής του Ο.Τ.Α. αναφέρεται πρωτίστως στη διατύπωση των γενικών στρατηγικών στόχων προκειμένου να πετύχει το όραμα του. Σύμφωνα με τις τεθείσες προδιαγραφές, ενδεικτικά, οι στρατηγικοί στόχοι αφορούν: i. Στην προώθηση της οικονομικής, κοινωνικής και πολιτιστικής ανάπτυξης της περιοχής. ii. Στην ικανοποίηση των αναγκών των αποδεκτών των υπηρεσιών του. iii. Στην αναβάθμιση της διοικητικής ικανότητας του (με τη βελτίωση της λειτουργίας των υπηρεσιών και των οργάνων του, την ανάπτυξη του ανθρώπινου δυναμικού και της υλικοτεχνικής υποδομής του). iv. Στη βελτίωση της οικονομικής του κατάστασης 1.2.3 Προσδιορισμός των αναπτυξιακών προτεραιοτήτων Ο προσδιορισμός των αναπτυξιακών προτεραιοτήτων, σύμφωνα με τις οποίες θα διαρθρωθεί το επιχειρησιακό πρόγραμμα, λαμβάνει υπόψη τις εθνικές και περιφερειακές αναπτυξιακές προτεραιότητες. Οι αναπτυξιακές προτεραιότητες εκφράζονται στο επιχειρησιακό πρόγραμμα με τη μορφή αξόνων. Ενδεικτικά, οι άξονες αυτοί μπορεί να είναι: i. «Φυσικό και Οικιστικό Περιβάλλον Προστασία του Περιβάλλοντος/ Τεχνικές υποδομές». ii. «Κοινωνική Μέριμνα, Παιδεία, Αθλητισμός και Πολιτισμός». iii. «Τοπική Οικονομικής Ανάπτυξης και Απασχόληση». iv. «Βελτίωση της Διοικητικής ικανότητας του Δήμου». Ο άξονας αυτός ενδεικτικά αφορά: α. Στη γενική οργάνωση και λειτουργία του Ο.Τ.Α., καθώς και σε ζητήματα αποτελεσματικότητας, αποδοτικότητας και χρηστής τοπικής διοίκησης. β. Στις οριζόντιες ή υποστηρικτικές λειτουργίες του Ο.Τ.Α. και των Νομικών Προσώπων του. γ. Στις ανάγκες υποστήριξης των οργάνων διοίκησης και των υπηρεσιών για την αποδοτικότερη και αποτελεσματικότερη άσκηση των αρμοδιοτήτων τους, καθώς και για τη γενικότερη βελτίωση της διοικητικής ικανότητας του Ο.Τ.Α. 5

β. Ενότητα 2: Επιχειρησιακός προγραμματισμός Η δεύτερη ενότητα του Επιχειρησιακού Προγράμματος στοχεύει στη συγκεκριμένη πλέον διατύπωση στόχων, δράσεων και έργων για την επόμενη τριετία. Ειδικότερα, σύμφωνα και με τις προδιαγραφές, η ενότητα αυτή περιλαμβάνει: Κεφάλαιο 2.1: Στόχοι και δράσεις. 2.1.1 Γενικοί και ειδικοί στόχοι Στο πρώτο κεφάλαιο του επιχειρησιακού προγραμματισμού εξειδικεύονται οι γενικοί στρατηγικοί στόχοι σε ειδικότερους στόχους. 2.1.2 Άξονες, μέτρα, προγράμματα δράσης και έργα Ακολούθως, κάθε άξονας εξειδικεύεται σε μέτρα, που αντιστοιχούν σε έναν ή περισσότερους ειδικότερους στόχους, που πρέπει να επιτευχθούν κατά προτεραιότητα από τον Ο.Τ.Α. την επόμενη τριετία. Ενδεικτικά, τα μέτρα μπορεί να αφορούν: Ύδρευση και Αποχέτευση, Διαχείριση Απορριμμάτων, Κοινωνική Φροντίδα, Πολιτισμό και Αθλητισμό, Απασχόληση, Τουριστική Ανάπτυξη, Οικονομικά του Ο.Τ.Α., καθώς και Ανάπτυξη του Ανθρώπινου Δυναμικού του Ο.Τ.Α. και των Νομικών Προσώπων του. Για την επίτευξη των στόχων του κάθε μέτρου σχεδιάζεται ένα ολοκληρωμένο υποπρόγραμμα δράσεων. Οι δράσεις είναι δυνατό να είναι κατηγορίες έργων ή μεγάλα έργα (όπου ως έργα νοούνται δράσεις που εκτελούνται εφάπαξ, με καθορισμένη χρονική έναρξη και πέρας υλοποίησης) ή να είναι συνεχώς επαναλαμβανόμενες λειτουργίες των υπηρεσιών και οργάνων διοίκησης. Τα έργα, ενδεικτικά, είναι δυνατό να περιλαμβάνουν τεχνικά έργα, μελέτες, έρευνες, ενέργειες κατάρτισης, ενέργειες δημοσιότητας, κανονιστικές ρυθμίσεις. Οι συνεχείς λειτουργίες είναι δυνατό να περιλαμβάνουν: α. Κύριες λειτουργίες, δηλ. δραστηριότητες μέσω των οποίων ασκούνται οι αρμοδιότητες και εκπληρώνεται ο σκοπός του Ο.Τ.Α. (όπως δραστηριότητες κοινωνικές, πολιτιστικές, αθλητισμού, προστασίας περιβάλλοντος). β. Υποστηρικτικές ή οριζόντιες λειτουργίες, των οποίων ο ρόλος συνίσταται στην παροχή υπηρεσιών υποστήριξης στις υπηρεσίες και τα όργανα διοίκησης του Ο.Τ.Α. και των Νομικών Προσώπων του (όπως διαχείριση θεμάτων προσωπικού, οικονομική διαχείριση, προμήθειες, διοικητική υποστήριξη, νομική υποστήριξη, υποστήριξη του προγραμματισμού, τεκμηρίωση πληροφοριών). Υπεύθυνοι υλοποίησης των δράσεων μπορεί να είναι υπηρεσίες του Ο.Τ.Α. και των Νομικών Προσώπων του. Μπορεί, επίσης, να είναι και σύνδεσμοι Ο.Τ.Α. στους οποίους συμμετέχει ο Ο.Τ.Α. ή οι δομές που ορίζονται ως φορείς υλοποίησης στις συμβάσεις συνεργασίας του Ο.Τ.Α. με άλλους φορείς. Σε ειδική παράγραφο του κεφαλαίου αυτού είναι δυνατό να προσδιορίζονται: α. Δράσεις διαδημοτικής σημασίας, εφόσον υπάρχει σχετική συμφωνία με τους γειτονικούς Ο.Τ.Α. β. Δράσεις υπερτοπικής σημασίας, ως προτάσεις προς τα υπερκείμενα επίπεδα προγραμματισμού. 6

Κεφάλαιο 2.2: Τριετής προγραμματισμός των δράσεων. Στο δεύτερο κεφάλαιο του επιχειρησιακού προγραμματισμού ιεραρχούνται οι δράσεις για την επίτευξη των στόχων του κάθε μέτρου και προσδιορίζονται οι δράσεις πρώτης προτεραιότητας. Τουλάχιστον για τις δράσεις αυτές συμπληρώνεται τυποποιημένο έντυπο προγραμματισμού, στο οποίο κατ ελάχιστον προσδιορίζονται: α. Ο άξονας και το μέτρο του επιχειρησιακού προγράμματος, όπου εντάσσεται η δράση. β. Οι στόχοι του μέτρου στην επίτευξη των οποίων θα συμβάλλουν τα αναμενόμενα αποτελέσματα της δράσης. γ. Οι εκροές που θα παραχθούν από την υλοποίηση της δράσης. δ. Οι φάσεις υλοποίησης της δράσης. ε. Η υπηρεσία του Ο.Τ.Α. και των Νομικών Προσώπων του που είναι υπεύθυνη για την υλοποίηση της δράσης. στ. Η χωροθέτηση της δράσης. ζ. Το χρονοδιάγραμμα υλοποίησης, ανά έτος. η. Οι αναγκαίοι ανθρώπινοι και υλικοί πόροι και άλλες προϋποθέσεις για την υλοποίηση της δράσης. θ. Ο προϋπολογισμός δαπανών και οι πηγές χρηματοδότησης. Για τη διευκόλυνση της κατάρτισης των ετήσιων προγραμμάτων δράσης του Ο.Τ.Α. και των Νομικών Προσώπων του, το χρονοδιάγραμμα υλοποίησης των δράσεων, το χρονοδιάγραμμα απόκτησης των απαιτούμενων πόρων και ο προϋπολογισμός δαπανών συντάσσονται για κάθε έτος της επόμενης τριετίας. Η διάρθρωση των ετήσιων προγραμμάτων δράσης του Ο.Τ.Α. και των Νομικών Προσώπων του αντιστοιχεί στην οργανωτική δομή των υπηρεσιών τους. Το περιεχόμενο των ετήσιων προγραμμάτων δράσης προκύπτει από την κατ έτος εξειδίκευση του επιχειρησιακού προγράμματος. Στο ετήσιο πρόγραμμα δράσης προσδιορίζονται οι δράσεις ή τμήματα πολυετών δράσεων του επιχειρησιακού προγράμματος, που θα υλοποιηθούν από τις υπηρεσίες του Ο.Τ.Α. και των Νομικών του Προσώπων. Για κάθε δράση προσδιορίζονται τουλάχιστον: α. Ο άξονας και το μέτρο του επιχειρησιακού προγράμματος όπου εντάσσεται η δράση. β. Ποσοτικά στοιχεία των εκροών που θα παραχθούν από τη δράση κατά το επόμενο έτος. γ. Το χρονοδιάγραμμα υλοποίησης της δράσης, ανά τρίμηνο. δ. Ο προϋπολογισμός δαπανών και οι πηγές χρηματοδότησης. ε. Οι αναγκαίες προϋποθέσεις για την υλοποίηση της δράσης. 7

Το ετήσιο πρόγραμμα δράσης του πρώτου έτους της δημοτικής περιόδου συντάσσεται μαζί με τον αντίστοιχο ετήσιο προϋπολογισμό και αποτελεί μαζί με το τεχνικό πρόγραμμα του ιδίου έτους, προσωρινό πρόγραμμα, που οριστικοποιείται με την ολοκλήρωση της κατάρτισης του επιχειρησιακού προγράμματος. Στο ετήσιο πρόγραμμα δράσης μπορεί να τροποποιείται ο προγραμματισμός υλοποίησης των δράσεων που έχουν προβλεφθεί στο επιχειρησιακό πρόγραμμα. Το ετήσιο πρόγραμμα μπορεί, επίσης, να περιλαμβάνει νέες δράσεις, οι οποίες δεν έχουν προβλεφθεί στο επιχειρησιακό πρόγραμμα, εφόσον εντάσσονται στη στρατηγική και στις αναπτυξιακές προτεραιότητες του Δήμου. γ. Ενότητα 3: Οικονομικός προγραμματισμός, δείκτες παρακολούθησης και αξιολόγησης. Η ενότητα αυτή περιλαμβάνει τα εξής: Κεφάλαιο 3.1: Οικονομικός προγραμματισμός. Στο κεφάλαιο «Οικονομικός προγραμματισμός» περιλαμβάνονται τα ακόλουθα: α. Εκτιμώνται τα έσοδα του Ο.Τ.Α. και των Νομικών Προσώπων του, ανά πηγή χρηματοδότησης για κάθε έτος της επόμενης τετραετίας. β. Υπολογίζονται συνοπτικά οι λειτουργικές και οι επενδυτικές δαπάνες των δράσεων του προγράμματος. γ. Καταρτίζονται οι χρηματοδοτικοί πίνακες του προγράμματος ανά άξονα και μέτρο. Κεφάλαιο 3.2: Δείκτες παρακολούθησης και αξιολόγησης του προγράμματος. 1. Στο κεφάλαιο «Δείκτες παρακολούθησης και αξιολόγησης του προγράμματος», καταρτίζονται δείκτες αποτελεσμάτων για την παρακολούθηση και αξιολόγηση του βαθμού επίτευξης των στόχων και δείκτες υλοποίησης ή εκροών για την παρακολούθηση και αξιολόγηση του βαθμού υλοποίησης των δράσεων του προγράμματος. 2. Οι προηγούμενοι δείκτες αξιοποιούνται για την ποσοτικοποίηση των στόχων, προκειμένου αυτοί να καταστούν μετρήσιμοι. 3.Αντικείμενο και Σκοπός του Επιχειρησιακού Προγράμματος Σύμφωνα με το ΥΠΕΣ, η υποχρέωση εκπόνησης Επιχειρησιακών Προγραμμάτων από τους ΟΤΑ προβλέπεται «στο πλαίσιο της διαδικασίας εκσυγχρονισμού της οργάνωσης και λειτουργίας της πρωτοβάθμιας Τοπικής Αυτοδιοίκησης και με απώτερο σκοπό τη δημιουργία μόνιμων δομών προγραμματισμού, υλοποίησης και παρακολούθησης των αποτελεσμάτων της δράσης των ΟΤΑ». Ομοίως, η σύνταξη Επιχειρησιακών Προγραμμάτων από τους ΟΤΑ, αποσκοπεί «στην εισαγωγή μόνιμων εσωτερικών διαδικασιών και συστημάτων προγραμματισμού στην πρωτοβάθμια Αυτοδιοίκηση. Στόχος είναι η διαδικασία του προγραμματισμού, της παρακολούθησης και της μέτρησης των αποτελεσμάτων των δράσεων του ΟΤΑ, να αποτελέσει μια σταθερή εσωτερική λειτουργία και διαδικασία, στην οποία θα συμμετέχει σε όλες τις φάσεις, με συγκεκριμένο ρόλο, το ανθρώπινο δυναμικό του. Το Επιχειρησιακό Πρόγραμμα των ΟΤΑ συνιστά ένα ολοκληρωμένο πρόγραμμα τοπικής και οργανωτικής - λειτουργικής ανάπτυξης, σε εναρμόνιση με τις κατευθύνσεις αναπτυξιακού σχεδιασμού σε Περιφερειακό και Εθνικό επίπεδο. Δηλαδή αφορά όχι μόνον στις υποδομές και τις τοπικές επενδύσεις, αλλά και στη βελτίωση της υφιστάμενης οργάνωσης και λειτουργίας των ΟΤΑ, στο πλαίσιο του γενικότερου περιβάλλοντος στο οποίο δρουν, μεριμνώντας για τη βελτίωση της διαβίωσης των πολιτών και την παροχή ποιοτικότερων 8

υπηρεσιών». Μέσα σε αυτό το θεσμικό πλαίσιο η δημιουργία ενός Επιχειρησιακού Σχεδίου (Ε.Π.) αποτελεί ουσιαστικό μέσο για την αποτελεσματικότερη και αποδοτικότερη οργάνωση και διαχείριση των τοπικών αναγκών και προτεραιοτήτων, για την αναβάθμιση των παρεχόμενων υπηρεσιών, για την ενδυνάμωση της διαδικασίας του δημοκρατικού προγραμματισμού και της δημοκρατικής συμμετοχής Ειδικά μάλιστα για τη δημοτική περίοδο 2011-2014: α. Το Επιχειρησιακό Πρόγραμμα έχει τριετή διάρκεια. β. Για το έτος 2011, Ετήσιο Πρόγραμμα Δράσης αποτελεί ο οικονομικός προϋπολογισμός και το Τεχνικό Πρόγραμμα. γ. Το Ετήσιο Πρόγραμμα Δράσης για το 2012 συντάσσεται μαζί με το Επιχειρησιακό Πρόγραμμα. δ. Κατά τη μεταβατική περίοδο δεν συντάσσεται ενδιάμεση έκθεση αξιολόγησης. (άρθρο 11 απόφασης 18183/02.04.2007 (ΦΕΚ 534/13.04.2007 τεύχος Β ) ΥΠΕΣΔΔΑ, όπως τροποποιήθηκε με τις υπ αριθμ. 45038/08.08.2007 (ΦΕΚ 1613/17.08.2007 τεύχος Β ) και 71841/21.12.2007 (ΦΕΚ 19/14.01.2008 τεύχος Β ) αποφάσεις του ΥΠΕΣΔΔΑ και την υπ αριθμ. 16422/17.04.2008 (ΦΕΚ 699/21.04.2008 τεύχος Β ) απόφαση του ΥΦΥΠΟΥΡΓΟΥ ΕΣΩΤΕΡΙΚΩΝ, και αναδιατυπώθηκε από το άρθρο 9 της υπ. αριθμ. 5694/03.02.2011 απόφασης του ΥΠ.ΕΣ.Α&Η.Δ.) 4 Μεθοδολογία Υλοποίησης / Συγκρότηση της Ομάδας Έργου Το πρώτο μέρος Στρατηγικού Σχεδιασμού περιλαμβάνει τα ακόλουθα: Α : Συνοπτική περιγραφή και αξιολόγηση της κατάστασης της περιοχής. Μακροοικονομικά στοιχεία B : Συνοπτική περιγραφή και αξιολόγηση του Δήμου και των Νομικών του Προσώπων Γ : Στρατηγική του Δήμου και αναπτυξιακές προτεραιότητες γίνεται συνοπτική περιγραφή και αξιολόγηση της κατάστασης της περιοχής του Δήμου: Περιγραφή βασικών χαρακτηριστικών, χωροταξικής και διοικητικές ένταξης του Δήμου. Περιβάλλον και ποιότητα ζωής, όπου εξετάζονται τα θέματα του φυσικού και οικιστικού περιβάλλοντος καθώς των περιβαλλοντικών υποδομών. Πολιτισμός, κοινωνική πολιτική, παιδεία και αθλητισμός. Τοπική Οικονομία και απασχόληση. Η αξιολόγηση καταλήγει στον εντοπισμό των κρίσιμων ζητημάτων με τα οποία πρέπει να ασχοληθεί ο Δήμος την επόμενη περίοδο, με στόχο την ανάπτυξη της περιοχής του και την εξυπηρέτηση των πολιτών του. Εξετάζεται το εσωτερικό περιβάλλον του Δήμου και των Νομικών του προσώπων και αξιολογούνται: Η οργάνωση του Δήμου και οι συνεργασίες του. Οι δραστηριότητες και οι διαδικασίες των υπηρεσιών. Το ανθρώπινο δυναμικό και η υποδομή του Δήμου. Παρουσιάζεται η Στρατηγική, το Όραμα και οι προτεραιότητες του Δήμου για την περίοδο 2012-2014. 9

Η Στρατηγική είναι το σύνολο των στόχων τόσο για την ανάπτυξη της περιοχής και την ικανοποίηση των αναγκών των πολιτών, όσο και για βελτίωση της διοικητικής ικανότητας του Δήμου. Οι προτεραιότητες του Δήμου αντικατοπτρίζονται στους άξονες και τα μέτρα του Επιχειρησιακού Προγράμματος. Για την κατάρτιση του Στρατηγικού Σχεδίου λήφθηκαν υπόψη: Οι κατευθύνσεις της Δημοτικής Αρχής και το πρόγραμμα της διοίκησης Το Τεχνικό Πρόγραμμα του Δήμου Η εισήγηση για τον νέο Οργανισμό Εσωτερικής Υπηρεσίας (ΟΕΥ) Η Έκθεση Απογραφής Έναρξης του Δήμου 1/1/2011 Τα Ερωτηματολόγια/ Συναντήσεις εργασίας με φορείς της περιοχής, με σκοπό την καταγραφή στάσεων και προτάσεων για την ανάπτυξη της περιοχής Καταγραφή στοιχείων και συλλογή δευτερογενούς υλικού από πολεοδομικές, χωροταξικές και αναπτυξιακές μελέτες για την περιοχή. Συλλογή στοιχείων για τη δημογραφική, κοινωνική, παραγωγική και οικονομική διάρθρωση του Δήμου και του Νομού από δημόσιες υπηρεσίες και φορείς του Δήμου και του Νομού. Σύμφωνα με Το Προεδρικό Διάταγμα 185/2007 (ΦΕΚ 221/Α/2007) με το οποίο ορίζονταν τα όργανα και η διαδικασία κατάρτισης, παρακολούθησης και αξιολόγησης των Επιχειρησιακών Προγραμμάτων των ΟΤΑ α βαθμού, όπως τροποποιήθηκε με το Π. Δ/γμα89/2011 (ΦΕΚ 213/Α/ 29-09-2011) το οποίο ισχύει από την ημερομηνία δημοσίευσης. «Όργανα και διαδικασία κατάρτισης, παρακολούθησης και αξιολόγησης των επιχειρησιακών προγραμμάτων των Οργανισμών Τοπικής Αυτοδιοίκησης (Ο.Τ.Α.) α βαθμού» ορίζει στην παράγραφο 1 του άρθρου 3: «H εκτελεστική επιτροπή είναι αρμόδια για το συντονισμό της κατάρτισης και την παρακολούθηση της εκτέλεσης του επιχειρησιακού προγράμματος (άρθρο 63 περ.β Ν.3852/2010) το οποίο εγκρίνεται με απόφαση του δημοτικού συμβουλίου. Η αρμόδια, κατά τις οργανικές διατάξεις κάθε δήμου, υπηρεσία επί θεμάτων προγραμματισμού επικουρεί την εκτελεστική επιτροπή και το δημοτικό συμβούλιο στην άσκηση των πιο πάνω αρμοδιοτήτων τους». Η Εκτελεστική Επιτροπή του Δήμου Κυθήρων απαρτίζεται από: 1. Θεόδωρος Κουκούλης, Δήμαρχος 2. Μιχάλης Πρωτοψάλτης, Αντιδήμαρχος 3.Νικόλαος Μεγαλοκονόμος, Αντιδήμαρχος Την Εκτελεστική Επιτροπή επικουρεί η Ειδική Σύμβουλος του Δήμου μας κ. Σοφία Ευστρατίου. Ενδεικτικά η Εκτελεστική Επιτροπή, συμμετέχει : στην παροχή κάθε στοιχείου και πληροφορίας απαραίτητη για την υλοποίηση των Δράσεων (περιγραφή και αξιολόγηση της υφιστάμενης κατάστασης του Δήμου σε διοικητικό, οικονομικό και τεχνικό επίπεδο). στην οργάνωση, συντονισμό και υλοποίηση των εσωτερικών και εξωτερικών διαδικασιών διαβούλευσης που κρίνονται απαραίτητες για τον προσδιορισμό των Στρατηγικών Στόχων, στην επιλογή των Αξόνων Προτεραιότητας και στην διαμόρφωση των Προγραμματικών Δράσεων. 10

στη Μελέτη και στο σχολιασμό της πρότασης του Σχεδίου Ανάπτυξης με τις προτεινόμενες γενικές στρατηγικές επιλογές (άξονες προτεραιότητας, γενικοί και ειδικοί στόχοι, χρονοδιάγραμμα υλοποίησης) πριν την οριστικοποίηση - κατανομή τους μέχρι το 2014. Το Επιχειρησιακό Πρόγραμμα, στο τελικό του κείμενο, θα αποτελέσει ένα ολοκληρωμένο πρόγραμμα το οποίο θα εμπεριέχει τις βασικές αρχές ανάπτυξης του Δήμου Κυθήρων, με σκοπό τη βελτίωση της αναπτυξιακής της δομής και της ποιότητας ζωής των κατοίκων. Η μεθοδολογική προσέγγιση για την κατάρτιση τόσο του Στρατηγικού Σχεδίου όσο και του Επιχειρησιακού Προγράμματος γενικότερα βασίστηκε στα βήματα του «Οδηγού κατάρτισης ΕΠ ΟΤΑ, Ε.ΕΤ.Α.Α. Α.Ε., Σεπτέμβριος 2007». Σύμφωνα, μάλιστα και με το Κώδικα Δήμων και Κοινοτήτων (Ν. 3463/2006, ΦΕΚ 114Α 8/6/2006), στα άρθρα 203 207, διατυπώνεται η υποχρέωση των Ο.Τ.Α. για εκπόνηση ενός τέτοιου Επιχειρησιακού Προγράμματος, στο πλαίσιο της διαδικασίας εκσυγχρονισμού της οργάνωσης και λειτουργίας της πρωτοβάθμιας τοπικής αυτοδιοίκησης και με απώτερο σκοπό τη δημιουργία μόνιμων δομών προγραμματισμού, υλοποίησης και παρακολούθησης των αποτελεσμάτων της δράσης των Δήμων. Παράλληλα, σύμφωνα και με τον Καλλικράτη (παρ.1 άρθρο 266 Ν.3852/2010, όπως αναδιατυπώθηκε με την παρ.10κα του άρθρου 18 του N. 3870/2010 (ΦΕΚ 138/09.08.2010 τεύχος Α), για το μεσοπρόθεσμο Προγραμματισμό των Δήμων εκπονείται πενταετές Επιχειρησιακό Πρόγραμμα, το οποίο εξειδικεύεται κατ' έτος σε ετήσιο Πρόγραμμα Δράσης και Ετήσιο Προϋπολογισμό. Το Τεχνικό Πρόγραμμα καταρτίζεται μαζί με τοετήσιο Πρόγραμμα Δράσης, το οποίο αποτελεί μέρος του και επισυνάπτεται, σε αυτό, ως παράρτημα Σε ό,τι αφορά την πρώτη φάση του Επιχειρησιακού Προγράμματος, τον Στρατηγικό Σχεδιασμό, η Εκτελεστική Επιτροπή εισηγείται το Στρατηγικό Σχέδιο στο Δημοτικό Συμβούλιο για συζήτηση και ψήφιση. Το εγκεκριμένο από το δημοτικό συμβούλιο κείμενο στρατηγικού σχεδιασμού, τίθεται προς συζήτηση στη Δημοτική Επιτροπή Διαβούλευσης (άρθρο 76 ν.3852/2010), και παράλληλα δημοσιοποιείται για διαβούλευση τουλάχιστον επί δύο (2) εβδομάδες, με καταχώρηση στην ιστοσελίδα του δήμου, καθώς και με κάθε άλλο πρόσφορο μέσο. Κατά τη διάρκεια της δημοσιοποίησης υποβάλλονται προτάσεις, εγγράφως ή ηλεκτρονικά. Στη συνέχεια οι υπηρεσίες του δήμου και των νομικών προσώπων του, αφού λάβουν υπόψη τους το εγκεκριμένο κείμενο στρατηγικού σχεδιασμού, το οποίο αποτελεί προπαρασκευαστική πράξη της διαδικασίας κατάρτισης του επιχειρησιακού προγράμματος, προτείνουν, με γραπτή εισήγηση τους, κατ αντιστοιχία προς τους άξονες και τα μέτρα του στρατηγικού σχεδίου, τους στόχους της κάθε υπηρεσίας για την επόμενη περίοδο και τις δράσεις για την επίτευξη των στόχων αυτών, ιεραρχημένες κατά σειρά προτεραιότητας. Η αρμόδια, κατά τις οργανικές διατάξεις κάθε δήμου, υπηρεσία επί θεμάτων προγραμματισμού επεξεργάζεται τις προτάσεις των υπηρεσιών, των συμβουλίων των δημοτικών ή τοπικών κοινοτήτων του δήμου, τις αποφάσεις των νομικών προσώπων του δήμου και τις προτάσεις που προέκυψαν από τη διαδικασία διαβούλευσης και συντάσσει τo σχέδιο του επιχειρησιακού προγράμματος, το οποίο υποβάλει στην εκτελεστική επιτροπή. 11

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1.1: ΣΥΝΟΠΤΙΚΗ ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΚΑΙ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ ΤΗΣ ΥΦΙΣΤΑΜΕΝΗΣ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗΣ Τα βασικά χαρακτηριστικά της περιοχής του Ο.Τ.Α. Περιληπτικό προφίλ του δήμου Κυθήρων: Ο νέος Καλλικρατικός δήμος Κυθήρων προέρχεται από τη συνένωση δύο πρώην νησιωτικών ΟΤΑ ΠΡΩΗΝ ΟΤΑ Δ. ΚΥΘΗΡΩΝ Κοινότητα ΑΝΤΙΚΥΘΗΡΩΝ ΔΗΜΟΣ ΚΥΘΗΡΩΝ 12

Παραθέτουμε την Χωρική ανάλυση και οπτικοποίηση της πληθυσμιακής εξέλιξης των Κυθήρων Μυρίδης, Μ., Νάκος, Β. και Φιλιππακοπούλου, Β. Πρακτικά Α Διεθνούς Συνεδρίου Κυθηραϊκών Μελετών, Κύθηρα: Μύθος και Πραγματικότητα, Κύθηρα, 28-29 Σεπτ., 2000, σελ. 251-259. Η εργασία εντάσσεται σε ένα ευρύτερο πρόγραμμα έρευνας των δυο ιδρυμάτων Ε.Μ.Π. και Α.Π.Θ. και ιδιαίτερα των τμημάτων των Τοπογράφων Μηχανικών, που μέσα στα πλαίσια των χαρτογραφικών και γεωγραφικών δραστηριοτήτων τους, προσπαθούν να μελετήσουν τους τρόπους χαρτογραφικής απεικόνισης των γεωγραφικών συνιστωσών του χώρου, φυσικού και ανθρωπογεννούς. Με έναν τέτοιο τρόπο προσπαθήσαμε να αντιμετωπίσουμε την δημογραφικά προκλητική περίπτωση των Κυθήρων. (1862 : 14.000 κάτοικοι 1991 : 3.000 κάτοικοι, δηλαδή σε 130 χρόνια 80% μείωση του πληθυσμού τους). Χρησιμοποιώντας ψηφιακές τεχνικές θελήσαμε να δώσουμε τις εικόνες του νησιού σε ότι αφορά την συγκρότηση του φυσικού γεωγραφικού χώρου καθώς και αυτές που οπτικοποιούν την δραματική ως γνωστό, πληθυσμιακή ιστορία του. Η Δημογραφική Ιστορία των Κυθήρων Το να αντιμετωπίσει κανείς τη Δημογραφική Ιστορία ενός νησιού όπως τα Κύθηρα, που η Ιστορία του χάνεται πίσω στους αιώνες, ούτε δυνατό είναι, ούτε αντιστοιχεί στις απαιτήσεις που βάζουν οι σχετικές Επιστήμες με τις μεθόδους και τις τεχνικές τους. Για την αναλυτική λοιπόν επεξεργασία δεδομένων και καταστάσεων αναγκαστικά περιοριστήκαμε στα όρια του εικοστού αιώνα για τον οποίο διαθέτουμε στοιχεία ικανά να στηρίξουν την ανάλυσή μας. Όμως αυτή η τομή στο χρόνο, που μπορεί βέβαια να λειτουργήσει αυτοδύναμα, αλλά που χρειάζεται επίσης σημείο εκκίνησης, μας οδηγεί σε μια χωροχρονική προσέγγιση, στη Γεωγραφία και στην Ιστορία του Τόπου, συνοπτική αλλά θέλουμε να πιστεύουμε κατατοπιστική για τους λίγους από εσάς που δεν θα είχατε ίσως την εποπτεία αυτών των δεδομένων. Ας σημειωθεί ωστόσο ότι για τη δική μας δουλειά θεωρήσαμε ότι ήταν απαραίτητη. Από βιβλιογραφικές πηγές και ιδιαίτερα τις εργασίες του Καθηγητή Τ. Ν. Λεοντσίνη, αναζητήσαμε πληροφορίες που θα είχαν σχέση με μεταβολές και μετακινήσεις πληθυσμών, αλλά και την οργάνωση του οικιστικού δικτύου, και τις οποίες θα μπορούσαμε να τακτοποιήσουμε στη ροή του χρόνου κατά τις μεγάλες ή μικρές ιστορικές περιόδους του νησιού. Η επιλογή του χρονικού σημείου εκκίνησης σε τέτοιες περιπτώσεις είναι πάντα ένα δύσκολο βήμα. Προσπαθώντας να είμαστε πρακτικοί επιλέξαμε σαν τέτοιο την αρχή της Βενετοκρατίας στο νησί. Με αφετηρία λοιπόν το 1207 μπορεί να διακρίνει κανείς μια πρώτη περίοδο, μια πρώτη δημογραφική φάση μεταξύ 1207 και 1363 που χαρακτηρίζεται κυρίως από οξύ δημογραφικό πρόβλημα και μια ενδιαφέρουσα, διοικητικού χαρακτήρα, παρέμβαση στην οργάνωση του χώρου με το χωρισμό του νησιού σε 24 διαμερίσματα (canetti). Στη διάρκεια αυτής της περιόδου πρωτεύουσα του νησιού γίνεται ο Άγιος Δημήτριος Παλιοχώρα. Στα χρόνια 1363 1365 εντοπίζεται η μεγαλύτερη μετανάστευση από την Κρήτη προς τα Κύθηρα. Με το τέλος αυτής της περιόδου οριστικοποιείται η Βενετική κατοχή και οργανώνεται το γαιοκτητικό καθεστώς με τη δημιουργία των Φεουδαλίων. Η οργάνωση και ανάπτυξη του Καψαλίου δεν συμβαίνει τυχαία αυτή την εποχή, αλλά σαν αποτέλεσμα της ενίσχυσης της βενε- 13

τοκρατίας. Είναι προς τα μέσα του 16ου αιώνα, που εξαιτίας της επιδρομής του Βαρβαρόσσα (1537) και της αναγκαστικής μετακίνησης της πρωτεύουσας νότια, στο Καψάλι Χώρα, μπορούμε να πούμε οτι διακρίνουμε την επόμενη φάση, της πληθυσμιακής αναστάτωσης των Κυθήρων. Η μεταφορά της πρωτεύουσας αποτελεί προφανώς ένα σημαντικό γεωγραφικό ζήτημα για το νησί τόσο σε επίπεδο πληθυσμιακών ανακατατάξεων, όσο βέβαια και σ αυτό της οργάνωσης του χώρου και του οικιστικού δικτύου, δημιουργώντας έτσι μια τομή στην παλιά κοινωνική οργάνωση του νησιού με την ανάδειξη μιας καινούργιας. Παραμένει ωστόσο γεγονός η μεγάλη αύξηση του πληθυσμού στη διάρκεια του 16ου αιώνα, με τις μαρτυρίες της απογραφής του 1583 όπου καταγράφονται 14 χωριά και συνοικισμοί, στις αγροτικές περιοχές, με πληθυσμό της τάξεως των 20 60 κατοίκων, ενώ ο Μυλοπόταμος αριθμεί 559 κατοίκους. Στα μέσα του 17ου αιώνα και ως αποτέλεσμα του τουρκοβενετικού πολέμου (1645 1669), το νησί γνωρίζει σημαντική πληθυσμιακή αύξηση, παρουσιάζοντας ενδιαφέρουσα αστική ανάπτυξη εξ αιτίας της ιδιαίτερης αύξησης του αστικού του πληθυσμού. Νέα μετανάστευση πληθυσμών από την Κρήτη με εγκατάσταση σημαντικού α- ριθμού οικογενειών στη Χώρα όπου ιδρύουν συνοικία με το όνομα «Σφακιανά». Το τέλος του 17ου και η αρχή του 18ου αιώνα σημαδεύουν τα Κύθηρα με έντονες μεταναστευτικές κινήσεις πληθυσμών από άλλες περιοχές. Είναι η εποχή που Κρήτες και Πελοποννήσιοι μεταναστεύουν προς τα Επτάνησα και σ ότι αφορά τα Κύθηρα, έχουμε εγκατάσταση Κρητών στο νότιο τμήμα και Πελοποννησίων στο βόρειο. Στην ίδια περίοδο και με το τέλος της βενετοκρατίας (1727) τα Κύθηρα παρουσιάζουν ένα οργανωμένο σε τέσσερις διοικητικές περιφέρειες οικιστικό δίκτυο με είκοσι σημαντικά χωριά και 50 μικροοικισμούς. Ενδιαφέρον έχει γι αυτή την περίοδο και η ενσωμάτωση στην τέταρτη διοικητική περιφέρεια του νησιού, εξ αιτίας δημογραφικών μεταβολών, της περιοχής Λειβαδίου, στην οποία υπάγεται, μεταξύ άλλων, και το νεότερο κάστρο του νησιού, το Καστέλλι του Αυλαίμονα. Από το τέλος του 18ου έως τις αρχές του 19ου αιώνα, κινήματα και επαναστάσεις αναστατώνουν τη ζωή του νησιού, συντελούν όμως στην αναδιάταξη των κοινωνικών σχέσεων και σχηματισμών με ανατροπές και ανακατατάξεις στη δομή της κοινωνίας και του χώρου. Στην περίοδο αυτή, περί το 1770, πολλοί Σπετσιώτες πρόσφυγες ε- γκαθίστανται στον Μυλοπόταμο, επιστρέφουν όμως στις Σπέτσες το 1772. Αλλά και άλλοι πρόσφυγες από τη Μικρά Ασία, την Κρήτη και την Πελοπόννησο εγκαθίστανται την περίοδο αυτή στα Κύθηρα και τα Αντικύθηρα. Οι περισσότεροι επιλέγουν ως τόπο εγκατάστασης τη Χώρα, τον Ποταμό και τα Αντικύθηρα. Το μεγαλύτερο τμήμα του 19ου αιώνα (1817 1863) χαρακτηρίζεται από την παρουσία των Βρετανών στην περιοχή. Η «Βρετανική Προστασία», συμπίπτει με την Ελληνική Επανάσταση και τις μεγάλες μετακινήσεις πληθυσμών (ελληνικών και τουρκικών) προς τα Κύθηρα. Είναι η εποχή μιας σημαντικής πληθυσμιακής αύξησης για την περιοχή και ιδιαίτερα για τα Κύθηρα. Οι απογραφές στο τέλος της Επανάστασης δείχνουν 10 15% πρόσφυγες στο σύνολο του Κυθηραϊκού πληθυσμού: σε σύνολο 10.000 κατοίκων μετρώνται περίπου 1.000 πρόσφυγες το 1825. 14

Χάρτες 2-4: Εξέλιξη του πληθυσμού κατά τα έτη 1760-1825-1862. Η οργάνωση του οικιστικού δικτύου στον φυσικό χώρο Χάρτης 5: Το οικιστικό δίκτυο του νησιού Η εικόνα που προκύπτει ως προς την οργάνωση του οικιστικού δικτύου των Κυθήρων είναι ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα Μια επιμήκης ανάπτυξη που ακολουθεί την ίδια την ανάπτυξη του κεντρικού οροπεδίου, ένθεν κακείθεν του κυρίου οδικού άξονα, με μερικές περιορισμένες ακόμα προεκτάσεις επηρεαζόμενες κυρίως από την ύπαρξη της καλής γεωργικής γης και την παρουσία υδατικών πηγών. Πόλοι αυτής της γραμμικής μπορούν να θεωρηθούν βόρεια ο Καραβάς με την αγία Πελαγία, κεντρικά η σημαντική ημιαστική παρουσία του Ποταμού και του 15

συμπλέγματος των οικισμών που τον περιβάλλουν και νότια βεβαίως το σύμπλεγμα Λειβάδι Χώρα Καψάλη. Οι περιπτώσεις του Αυλέμωνα ανατολικά και του Μυλοποτάμου, δυτικά αποτελούν αποσχίσεις αυτού του συνεκτικού κεντρικού επιμήκη άξονα. Η ανάπτυξη του οδικού δικτύου σε όλο το πλέγμα των οικισμών, προϊόν σε μεγάλο βαθμό της βρετανικής περιόδου, ακολουθεί και ενισχύει τη συνεκτικότητα του οικιστικού δικτύου. Όσο για το ιδιαίτερα ενδιαφέρον φυσικό ανάγλυφο του νησιού, μια σειρά χαμηλών οροπεδίων, που επιτρέπει στον επισκέπτη να έχει συνεχή εποπτεία μεγάλης επιφάνειας και ανοιχτούς ορίζοντες, τονίζει με σκηνογραφικό σχεδόν τρόπο, την συνέχεια του οικιστικού και φυτικού τοπίου. Η Σύγχρονη Εποχή Οι εκτενέστερες και ακριβέστερες, κατά τεκμήριο, απογραφές της Ε.Σ.Υ.Ε. στη διάρκεια του 20ου αιώνα, δείχνουν ότι ήδη στο γύρισμα του αιώνα τα Κύθηρα γνωρίζουν την εκκίνηση αυτού που θα ονομάζαμε μεγάλης διάρκειας πληθυσμιακό μαρασμό. Για την πλειοψηφία των σημαντικών οικισμών, όπως ο Ποταμός, ο Μυλοπόταμος, ο Καραβάς, τα Μητάτα, τα Φριλιγκιάνικα και μερικοί ακόμα, το τέλος του αιώνα σηματοδοτεί και το τέλος της ανάπτυξής τους. Από την απογραφή του 1889 και μετά γνωρίζουν μια συστηματική μείωση του πληθυσμού τους. Υπάρχει μια μικρότερη ομάδα οικισμών, μεταξύ των οποίων και η πρωτεύουσα του νησιού, που συνεχίζουν την ανάπτυξή τους έως τα τέλη της δεκαετίας του 30 και μερικοί λίγο αργότερα, λίγο πριν τον δεύτερο πόλεμο, όπως είναι η περίπτωση του Λειβαδιού. Από εκεί και μετά, με την απογραφή του 1951, το σύνολο των οικισμών του νησιού έως και την απογραφή του 1991 παρουσιάζουν συστηματική μείωση του πληθυσμού τους. Σχετική σταθεροποίηση, στα σημερινά χαμηλά τους επίπεδα παρουσιάζουν ο Ποταμός έχοντας σήμερα χάσει περισσότερο από το 90% του πληθυσμού που είχε την εποχή της ένωσης του νησιού με την Ελλάδα (1862), και η Χώρα στο πολύ χαμηλό επίπεδο που βρίσκεται σήμερα με μόλις 15% του πληθυσμού που διέθετε την ίδια εποχή. Μικρή εξαίρεση σ αυτόν το θλιβερό κανόνα αποτελούν μερικοί οικισμοί που γνωρίζουν πολύ τελευταία μια ανατροπή της μέχρι πρόσφατα γενικής πτωτικής τάσης: πρώτη η Αγία Πελαγία με θεαματική αύξηση 75% μεταξύ 81 και 91 και ακολουθούν ο Κάλαμος, το Άνω Λειβάδι, ο Αβλέμονας και τα Μητάτα, με ποσοστά μεταξύ 10% και 20%. Επίλογος Τα Κύθηρα δεν είναι βέβαια η μόνη περιοχή της Χώρας που γνώρισε τέτοια δημογραφική κατάρρευση, εξάλλου το σύνολο της Ελλάδας σήμερα χαρακτηρίζεται από «δημογραφική κατατονία». Η περίπτωσή τους όμως έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον αν σκεφτούμε ότι, εκτός της Κέρκυρας, τα Εφτάνησα αποτελούν σήμερα μαζί με μερικές ακόμα περιοχές όπως η Ήπειρος, τις προβληματικότερες δημογραφικά περιοχές της Ελλάδας. Η αναζήτηση των αιτίων δεν μπορεί να αναπτυχθεί τώρα, όμως οι 16

παράγοντες που επηρεάζουν και διαμορφώνουν μια τέτοια κατάσταση είναι σίγουρα εντοπίσιμοι, αρκεί να μπορέσουν να γίνουν κάποτε και αντιμετωπίσιμοι. Πληθυσμιακά στοιχεία : Στην απογραφή του 2011 εμφανίζονται 3936 κάτοικοι, ενώ στην απογραφή του 2001 έχουμε 3.354 μόνιμους κατοίκους στο νησί. 1.1.1.1 Βασικά χαρακτηριστικά, χωροταξική ένταξη & Διοικητική Οργάνωση Γεωγραφία μορφολογία εδάφους: Τα Κύθηρα αποτελούν εδαφολογική προέκταση της ΝΑ Πελοποννήσου και βρίσκονται σε απόσταση 12,5 ν.μ. από τον κάβο-μαλιά. Η θάλασσα, που περιβάλλει το νησί, αποτελείται από τρία πελάγη, που ενώνονται στα Κύθηρα, κάνοντας τα να αποτελούν κομβικό σημείο από και προς την ανατολική Μεσόγειο. Οι ακτές του νησιού εκτείνονται σε μήκος 43 ν.μ. και σχηματίζουν δεκάδες μικρούς και μεγάλους κολπίσκους. Ο Δήμος Κυθήρων, έχει την ιδιαιτερότητα να διαθέτει 64 οικισμούς, προήλθε από την συνένωση των 13 κοινοτήτων του νησιού, σύμφωνα με τις διατάξεις του ν.2539/1997 (νόμος Ι. Καποδίστρια) και από 1-1-2011 μαζί με τα Αντικυθήρα, αποτελούν τον Καλλικρατικό Δήμο Κυθήρων. Τελευταίες εκλογές έγιναν τον Νοέμβριο του 2010 όπου δήμαρχος επανεξελέγη ο Θεόδωρος Κουκούλης. Το κτίριο του Δημαρχείου βρίσκεται στην πλατεία της Χώρας (πρωτεύουσας) των Κυθήρων ενώ γραφείο του Δήμου υπάρχει και στον Ποταμό. (κεντρική πλατεία) 17

Γεωλογία των Κυθήρων Το νησί των Κυθήρων καταλαμβάνει έκταση 284 km2. Το νησί έχει μήκος 29 km και πλάτος 18 km. Oι γεωτεκτονικές ενότητες οι οποίες δομούν το νησί των Κυθήρων εμφανίζονται στην Μακεδονία, Θεσσαλία, Στερεά Ελλάδα, Πελοπόννησο και Κρήτη. Το ανάγλυφο του νησιού είναι ορεινό, με απότομες ακτές και μία λεκάνη στο ανατολικό μέρος του νησιού. Τα Κύθηρα ανήκουν στο Αλπικό σύστημα και πιο συγκεκριμένα στο νότιο κλάδο του ορογενετικού συστήματος της Τηθύος (Παπανικολάου, 1986). Ο νότιος κλάδος του ορογενετικού συστήματος της Τηθύος περιλαμβάνει τα Απέννινα, τις Νότιες Άλπεις, τις Δειναρίδες, τις Ταυρίδες, τις Ιρανίδες και στη συνέχεια τμήματα άλλων οροσειρών έως τα Ιμαλάϊα. Το γεωλογικό υπόβαθρο των Κυθήρων αποτελούν σχηματισμοί οι οποίοι ανήκουν στις εξής γεωτεκτονικές ενότητες: την ενότητα Άρνας, την ενότητα Τρίπολης και την ενότητα Πίνδου, ενώ το ανατολικό τμήμα του νησιού καλύπτεται από Νεογενείς αποθέσεις. Γεωλογικός χάρτης Κυθήρων,(κλίμαξ:1:1.000.000, ΙΓΜΕ 2001) Οι πηγές των Κυθήρων Στο νησί των Κυθήρων υπάρχουν πολλές πηγές, από τις οποίες οι περισσότερες κείνται στο κεντρικό και βόρειο τμήμα. Μάλιστα αρκετές στο βόρειο τμήμα είναι σιδηρούχες. Οι σημαντικότερες από αυτές βρίσκονται στο Μυλοπόταμο, τα Μητάτα, τα Βιαράδικα, τις Γωνιές, την Κρύα Βρύση, τον Περάτη, τις Ώχελες, το Πετρούνι και τον Καραβά. Γεωτεκτονικές Ενότητες Αναλυτικότερα οι ενότητες οι οποίες εμφανίζονται στο νησί των Κυθήρων περιγράφονται παρακάτω: ΠΡ1: Φυλλιτική σειρά Πελοποννήσου-Κρήτης [Ενότητα Άρνας] (Περμοτριαδική ηλικία, 280.000.000 έως 200.000.000 χρόνια. Αποτελείται από μεταμορφωμένα πετρώματα (χαλαζιακούς και μαρμαρυγιακούς σχιστόλιθους) που βρίσκονται τοποθετημένα στο βόρειο τμήμα του νησιού. Παρατηρούνται επίσης αρκετές παρεμβολές χαλαζιτών, υπό μορφή φακών 18

ή οριζόντων. Εμφανίζεται στην δυτική πλευρά των Κυθήρων και δημιουργεί τα βουνά του "Μερμηγκαρίου", "Λέσκας", Μυρτιδίων", "Αγ. Ελέσας" και "Κάστρου Χώρας". ΠΙ2 :Πελαγικοί ασβεστόλιθοι [Ενότητα Πίνδου] (Ηλικία Ανωτ.Κρητιδικό, 100.000.000 έως 65.000.000 χρόνια). Εμφανίζεται στο κεντρικό και ΝΑ τμήμα του νησιού. ΓΤ4: Δολομίτες, ασβεστόλιθοι κυρίως δολομιτικοί [Ενότητα Τρίπολης] (Ηλικία Μέσο Τριαδικό-Ιουρασικό, 210.000.000 έως 141.000.000 χρόνια) ΓΤ2: Ασβεστόλιθοι Ενότητας Τρίπολης (Ηλικία Παλαιόκαινο-Μέσο Ηώκαινο, 65.000.000 έως 55.000.000 χρόνια). Η Ενότητα Τρίπολης εμφανίζεται κυρίως στο ΒΑ και Δυτικό τμήμα του νησιού. Οι δύο οροσειρές του νησιού δομούνται από την ενότητα Τρίπολης. ΜΒ8: Θαλάσσιες και υφάλμυρες αποθέσεις: κροκαλοπαγή, άμμοι, ψαμμίτες, μάργες (Ηλικία Ανωτ.Μειόκαινο-Πλειόκαινο, 10 έως 2 εκατ. χρόνια). Καλύπτουν το βόρειο- ανατολικό τμήμα των Κυθήρων, που εκτείνεται μεταξύ των δύο οροσειρών, καθώς και άλλες περιοχές στο Νότιο και Βόρειο τμήμα του νησιού. Συντάχθηκε από τον Δρ. Δημήτριο Αλεξάκη Γεωλόγο-Γεωχημικό Περιβάλλοντος, Επιστημονικό Συνεργάτη Πανεπιστημίου Αθηνών-Λέκτορα (Π.Δ.407/80) Τοπικές Κοινότητες Οι Τοπικές Κοινότητες από τις οποίες αποτελείται ο Δήμος Κυθήρων με τους αντίστοιχους οικισμούς τους είναι τα παρακάτω : ΚΥΘΗΡΩΝ : Χώρα, Καψάλι, Κάλαμος, Στραπόδι, Πούρκο ΛΙΒΑΔΙΟΥ : Άνω Λιβάδι, Κάτω Λιβάδι, Σκουλιάνικα, Τραβασαριάνικα, Κατούνι ΚΟΝΤΟΛΙΑΝΙΚΩΝ : Κοντολιάνικα, Τσικαλαρία, Φατσάδικα, Γουδιάνικα ΜΥΡΤΙΔΙΩΝ : Μυρτίδια, Καλοκαιρινές, Δρυμώνας, Καλησπεριάνικα ΚΑΡΒΟΥΝΑΔΩΝ : Καρβουνάδες, Κεραμωτό, Πιτσινιάνικα,Άγιος Ηλιάς, Αλεξανδράδες ΦΡΑΤΣΙΩΝ : Φράτσια, Δόκανα ΜΥΛΟΠΟΤΑΜΟΥ : Μυλοπόταμος, Κάτω Χώρα, Αραιοί,Πίσω Πηγάδι ΑΡΩΝΙΑΔΙΚΩΝ : Αρωνιάδικα, Πιτσινάδες ΜΗΤΑΤΩΝ : Μητάτα, Βιαράδικα, Αυλαίμονας, Παλαιόπολη ΦΡΙΛΙΓΚΙΑΝΙΚΩΝ : Φριλιγκιάνικα, Διακόφτι, Καστρισιάνικα,Αλοϊζιάνικα, Κυπριωτιάνικα ΛΟΓΟΘΕΤΙΑΝΙΚΩΝ : Λογοθετιάνικα, Χριστοφοριάνικα, Σταβλί Περλεκιάνικα, Λιανιάνικα, Ντουριάνικα ΠΟΤΑΜΟΥ : Ποταμός, Αγία Πελαγία, Τριφυλλιάνικα,Ζαγλανιακιάνικα ΚΑΡΑΒΑ : Βουνό, Γερακάρι, Πετρούνι, Καραβάς, Κρυονέρι, Πλατειά Άμμος, Προγκί και την Δημοτική Κοινότητα ΑΝΤΙΚΥΘΗΡΩΝ 19

1.1.1.2 Περιβάλλον και Ποιότητα Ζωής Αναπτυξιακά Στοιχεία Δήμου / Νησιού Τα Κύθηρα αποτελούν ένα νησί με μεγάλες αναπτυξιακές προοπτικές και δυνατότητες. Σε επίπεδο υποδομών, τα Κύθηρα διαθέτουν σύγχρονο και πλήρως εξοπλισμένο και επανδρωμένο αεροδρόμιο αλλά και δύο λειτουργικά λιμάνια, στο Διακόφτι και την Αγία Πελαγία, ενώ διαθέτουν επίσης και ένα εκτενές οδικό δίκτυο. Η ύπαρξη των λιμανιών και του αεροδρομίου καλύπτουν πλήρως τις ανάγκες του νησιού σε επίπεδο θαλάσσιων και εναέριων μεταφορών, καθιστούν δε τα Κύθηρα στην προνομιακή θέση να είναι από τα λίγα αναλογικά νησιά της χώρας με τέτοιες υποδομές, σε τέτοιο μέγεθος. Η ύπαρξη αυτών των υποδομών επιτρέπει την ανάπτυξη διαφόρων μέσων σύνδεσης του νησιού με την ηπειρωτική Ελλάδα, είτε μέσω Πειραιά, είτε μέσω των νοτίων λιμανιών της Πελοποννήσου. Η διασφάλιση συνεχούς σύνδεσης με την ηπειρωτική Ελλάδα και την Κρήτη είναι ένα σημαντικό θέμα, το οποίο καλούνται να αντιμετωπίσουν σε ετήσια βάση οι τοπικές αρχές. Το οδικό δίκτυο διαφέρει από αυτό των υπολοίπων νησιών ως προς το γεγονός ότι δεν έχει σχεδιαστεί να καλύπτει περιμετρικά το νησί, όπως συμβαίνει στην πλειονότητα των ελληνικών νησιών, αλλά το διανύει κάθετα, ενώνοντας με αυτόν τον τρόπο τα δύο σημαντικότερα διοικητικά, εμπορικά και δημογραφικά κέντρα του νησιού, τη Χώρα και τον Ποταμό. Ο σχεδιασμός αυτός μειώνει, από τη μια, τις αποστάσεις ανάμεσα στα χωριά του κεντρικού άξονα, αλλά αυξάνει τις αποστάσεις ανάμεσα στα χωριά που ενώνονται με κάθετους οδικούς άξονες με την κεντρική οδική αρτηρία. Παράλληλα, αποτέλεσμα αυτού του σχεδιασμού είναι η αύξηση της κυκλοφορίας και της συμφόρησης στον κεντρικό άξονα κατά τους θερινούς μήνες. 20

Ο σχεδιασμός του οδικού δικτύου καθιστά δύσκολη την ανάπτυξη χερσαίων δημοσίων συγκοινωνιών, πέραν του κεντρικού οδικού άξονα. Η ύπαρξη, όμως, πολλών λιμανιών στο νησί, πιθανώς να ευνοεί την ανάπτυξη ενός περιμετρικού θαλάσσιου συστήματος δημοσίων συγκοινωνιών, για τη σύνδεση των παραλιών και των παραλιακών χωριών μεταξύ τους. Η οικονομία του νησιού στηρίζεται στον τουρισμό και την παραγωγή γεωργικών προϊόντων και την αλιεία. Η αγροτική δραστηριότητα είναι μικρή αλλά σταθερή και ποιοτική. Η Βιολογική Γεωργία αναπτύσσεται διαρκώς. Στο νησί παράγονται αρκετά προϊόντα που διατίθενται στην εντόπια αγορά. Τα τελευταία χρόνια έχουν αυξηθεί οι εξαγωγές σε κύρια είδη όπως το λάδι, το μέλι κ.α. Από τα σιτηρά παράγεται το παξιμάδι Κυθήρων που είναι από τα πιο γνωστά προϊόντα. Γαλακτοκομικά προϊόντα που παράγονται είναι το φρέσκο γάλα, το ξινόγαλο, το κεφαλοτύρι, η μυζήθρα, το ανθότυρο, το βούτυρο. Στο νησί διατίθεται κρέας μοσχαρίσιο, χοιρινό, αρνίσιο, κατσικίσιο, άγρια γίδα, κοτόπουλο, πάπια, γαλοπούλα, φραγκόκοτα. Δεν υπάρχει μεγάλη επάρκεια σε κρέας γι αυτό γίνεται και εισαγωγή. Στα Κύθηρα παράγονται και ζυμαρικά όπως ο ξινόχοντρος, χυλοπίτες και άλλα. Στα Κύθηρα επίσης παράγεται αλάτι. Υπάρχουν αλυκές σε διάφορα σημεία του νησιού, όπως στον Αβλέμονα. Τα καλλιεργούμενα φυτά είναι τα σιτηρά όπως κριθάρι, σιτάρι και καλαμπόκι, καθώς επίσης και τα όσπρια όπως κουκιά, ρεβίθια, φακές, βίκος και λαθούρι (φάβα). Η αμπελουργία είναι και σήμερα μία από τις βασικές ασχολίες των γεωργών. Τα δέντρα που καλλιεργούνται είναι η ελιά, η χαρουπιά, η συκιά, η δαμασκηνιά, η αμυγδαλιά, η αχλαδιά. Οι άγριες αχλαδιές είναι από τα πιο γνωστά δέντρα. Πολύ παλαιότερα υπήρχαν πολύ μικρές καλλιέργειες σε λινάρι, βαμβάκι και καπνό. Στην κτηνοτροφία των Κυθήρων υπάρχουν τα πρόβατα οι κατσίκες και οι χοίροι, ενώ στα βοοειδή υπάρχει περιορισμένη δραστηριότητα. Επίσης υπάρχουν και ορνιθοτροφεία. Από το γάλα των αιγοπροβάτων παράγεται τυρί το οποίο είναι πολύ καλής ποιότητας και διατίθεται στην αγορά. Το κρασί που παράγεται στα Κύθηρα, προορίζεται κυρίως για τις ανάγκες του σπιτιού, καθώς η παραγωγή δεν είναι μεγάλη. Καλλιεργούνται κυρίως δύο ποικιλίες. Ο αρικαράς, που είναι κόκκινο σταφύλι και ο πετρολανός που είναι λευκό σταφύλι και δίνει ωραίο άρωμα στο κρασί. Άλλες δύο ποικιλίες είναι το τοκουμάκι και ο ροδίτης. Από τα στέμφυλα των σταφυλιών παράγεται η ντόπια τσιπούρα, που είναι πολύ καλής ποιότητας και παραδοσιακό ποτό των Κυθήρων. Το μέλι των Κυθήρων είναι το πιο φημισμένο προϊόν και αυτό το δικαιολογεί στην καλύτερη ποιότητά του. Το θυμάρι που ευδοκιμεί στο νησί, είναι η βασική τροφή της μέλισσας και δίνει μία άλλη γεύση στο μέλι. Η μελισσοκομία πρέπει να ήλθε στα Κύθηρα από τους Μινωίτες. Επίσης στα Κύθηρα παράγεται και μία άλλη ποικιλία μελιού. Είναι το μέλι Ερείκης όπου οι μέλισσες τρέφονται με γύρη από αυτό το φυτό. Παράλληλα, έντονη κατασκευαστική δραστηριότητα έχει παρατηρηθεί τα τελευταία χρόνια, τόσο σε ιδιωτικές κατοικίες όσο και σε επίπεδο ξενοδοχειακών μονάδων. Ο τουρισμός, όμως, και οι γύρω από αυτόν αναπτυσσόμενες υπηρεσίες, παραμένει ένα σημαντικό κομμάτι της τοπικής οικονομικής δραστηριότητας. Ένα σημαντικό στοιχείο της οικονομικής δραστηριότητας του νησιού αποτελεί και ο σημαντικός αριθμός μονίμων παραθεριστών, δηλαδή ανθρώπων με κατοικίες στο νησί, που έρχονται σε ετήσια βάση αλλά δεν αποτελούν τμήμα του μόνιμου πληθυσμιακού δυναμικού 21

του νησιού. Οι επισκέπτες αυτοί αποτελούν μια πολύ σημαντική βάση πάνω στην οποία στηρίζεται και η εμπορική δραστηριότητα αλλά και οι παράπλευρες τουριστικές υπηρεσίες (εστίασης, διασκέδασης). Ιδιαίτερα αναφορικά με τον τουρισμό, η μορφολογία και η ιστορία του νησιού ευνοούν την ανάπτυξη πολλών μορφών εναλλακτικής τουριστικής δραστηριοποίησης, με έμφαση είτε στο θρησκευτικό, είτε στον ιστορικό, είτε στο φυσιολατρικό περιηγητικό τουρισμό. Θαλάσσια Πανίδα στα Κύθηρα Η θάλασσα Κυθήρων είναι γνωστή για την πλούσια πανίδα της και τα πολύ καθαρά νερά της. Ο βυθός της είναι βραχώδης και άγριος, με μεγάλα βάθη. Σε απόσταση 40 έως 50 ναυτικών μιλίων δυτικά των Κυθήρων συναντούμε βάθη που αγγίζουν τις 3000 και 4000 μέτρα, ενώ νοτιοδυτικά του Ακρωτηρίου Ταίναρο εντοπίζεται το μεγαλύτερο βάθος της Μεσογείου που φτάνει τα 4500 μέτρα περίπου. Τα πολύ δυνατά θαλάσσια ρεύματα, σε συνδυασμό με τους δυνατούς ανέμους δεν ευνοούν τη δημιουργία ιχθυοκαλλιέργειας στις ακτές του νησιού. Τα ψάρια που υπάρχουν στη θάλασσα των Κυθήρων είναι το μπαρμπούνι, το φαγκρί, η συναγρίδα, ο ροφός, η σκόρπαινα, η γόπα, η μαρίδα, το μελανούρι, η τσιπούρα, το λαβράκι, ο σκάρος, το λυθρίνι, η πέρκα, ο χάνος, η σμέρνα κ.α. Τα κεφαλόποδα που ζουν στην περιοχή είναι το χταπόδι, η σουπιά, το καλαμάρι. Από τα Καρκινοειδή συναντούνται ο αστακός, ο κάβουρας και η καραβίδα. Το πιο διαδεδομένο οστρακοειδές είναι η πορφύρα, γνωστή από την αρχαιότητα, για την βαθυκόκκινη χρωστική ουσία που παραγόταν από την επεξεργασίας της και χρησίμευε στη βαφή υφασμάτων. Θαλάσσια Ζώα Η Φώκια Monachus Monachus είναι το πιο γνωστό είδος φώκιας που συχνάζει στις ακτές του νησιού, όπου υπάρχουν και αρκετές φωλιές. Δυστυχώς σήμερα στην περιοχή ζουν ελάχιστες, δεν ξεπερνούν τις δέκα με δεκαπέντε. Επίσης στη θάλασσα Κυθήρων συναντούνται μερικές φορές δελφίνια και ένα είδος φάλαινας. Συνήθως τα δελφίνια περνούν από την περιοχή του Ακρωτηρίου Σπάθι ως τις νησίδες Δραγονάρες όπου υπάρχει αρκετή τροφή γι αυτά. Αμφίβιο που συναντάται στη θάλασσα των Κυθήρων είναι η χελώνα Caretta Caretta. Η φυσική ομορφιά των Κυθήρων Τα Κύθηρα είναι ένα μετρίου μεγέθους νησί. Γεωλογικά, αποτελεί το μεγαλύτερο τμήμα της γέφυρας που ένωνε κάποτε την Πελοπόννησο με την Κρήτη. Η γενική γεωμορφολογική τους εικόνα είναι ημιορεινή, όπου κυριαρχεί ένα χαμηλό οροπέδιο 200-300 μέτρων, το οποίο πολύ συχνά διακόπτεται από λαγκάδια μικρά και μεγάλα χαράδρες και ορισμένες διαμορφώσεις που θυμίζουν κοιλάδες. Το οροπέδιο αυτό καταλήγει στα δυτικά και στα νότια σε απότομους γκρεμούς, ενώ στα ανατολικά και βόρεια, σε ομαλότερους και χαμηλότερους σχηματισμούς, με πολλές παραλίες. Υπάρχουν αρκετές νησίδες και βραχονησίδες γύρω-γύρω, με σπουδαιότερες τις Δραγονάρες στα ανατολικά και το Αβγό ή Χύτρα στα νότια. Η ποικιλία της μορφολογίας του εδάφους συνεπάγεται και μια ανάλογη ποικιλία στα είδη βλάστησης που ευδοκιμούν στο νησί. Έτσι, στα πεδινά επικρατούν τα ελαιόδεντρα που καλλιεργούνται συστηματικά ως βασική αγροτική απασχόληση των κατοίκων, στα προστατευμένα από τους ανέμους λαγκάδια συχνότερα είναι τα οπωροφόρα, ενώ γενικά επικρατεί η χαμηλή θαμνώδης βλάστηση. Από τα πιο διαδεδομένα είδη, το θυμάρι, που προσδίδει την ιδιαιτερότητα του αρώματός του στο τοπικό μέλι. 22

Επιπλέον, στα Κύθηρα έχουν καταγραφεί πολλά μοναδικά είδη λουλουδιών και βοτάνων. Σήμα κατατεθέν του νησιού, η Σεμπρεβίβα (sempre viva=πάντα ζωντανή), το μικρό κίτρινο λουλούδι που διατηρείται για πολύ καιρό. Απαράμιλλης ομορφιάς και οι άγριες κόκκινες τουλίπες, με την τοπική ονομασία «Καστανιόλες», που ανθίζουν τον Απρίλιο. Η φύση προίκισε το νησί με εξαιρετικής ομορφιάς σημεία. Οι ρεματιές του Μυλοποτάμου και του Καραβά, τα υπέροχα σπήλαια, οι μοναδικές παραλίες με τις θαλασσοσπηλιές τους είναι μερικά μόνο από τα σημεία αυτά. Τα Κύθηρα γεωγραφικά αποτελούν μεταναστευτικό σταθμό στη διαδρομή των αποδημητικών πουλιών που το χειμώνα αφήνουν την Ελλάδα και κατευθύνονται νοτιότερα, προς την Αφρική. Στο νησί έχουν παρατηρηθεί πάνω από 200 είδη πτηνών, από τα οποία τα περισσότερα είναι αποδημητικά ενώ υπάρχουν πάνω από 20 διαμένουν σε αυτό μόνιμα. Μερικά από τα μόνιμα είναι ο σπουργίτης (Passer domesticus), η καρδερίνα (Carduelis carduelis), η πετροπέρδικα (Alectoris graeca), το κοράκι (Corvus corax), το κοτσύφι (Monticola), ο αιγαιόγλαρος (Larus audolinii), η γερακίνα (Buteo buteo), ο μαυροπετρίτης (Falco eleonorae). Μερικά από τα μεταναστευτικά είναι ο τσαλαπετεινός, η ασπροκώλα, ο κεφαλάς (Lanius), ο κίρκος (circus), ο τσίφτης (milvus migrans), ο αετός (Aquila), ο πετρίτης (Falco Pelegrinus), η μπεκάτσα (Scolopax rusticola), η τσίχλα (Turdus philomelos), το ορτύκι (Coturnix coturnix), η σαρσέλα (Anas querquedula), το τρυγόνι (streptopelia turtur), το χελιδόνι (Hirundo rustica), η σουσουράδα (Motacilla), ο συκοφάγος (Oriolus oriolus). Αντικύθηρα Σε απόσταση 28 ναυτικών μιλίων από τα Κύθηρα βρίσκονται τα Αντικύθηρα, μικρό άγονο νησάκι που στην αρχαιότητα ονομαζόταν Αίγιλα. Το πρωτοκατοίκησαν Δόλοπες και αργότερα Κρήτες και Δρύοπες. Στη συνέχεια ήρθαν Ρωμαίοι, Βυζαντινοί και Βενετσιάνοι, που το ονόμασαν Τσιριγότο, Οι σημερινοί κάτοικοι ήρθαν από τα Σφακιά της Κρήτης κατά το τέλος του 18ου αιώνα. Στα νερά του, κατά τις αρχές του 20ου αιώνα, βρέθηκε το περίφημο χάλκινο άγαλμα του Εφήβου των Αντικυθήρων (340 πχ.), καθώς και o μηχανισμός για αστρονομικούς και ημερολογιακούς υπολογισμούς (περί το 80 π.χ.), που βρίσκονται σήμερα στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, Το νησί έχει έκταση 20 τετ. χλμ. και μήκος ακτών 24 χλμ. Το νησί των Αντικυθήρων, που οι ντόπιοι ονομάζουν "Λιοί " είναι ένας βράχος μέσα στη θάλασσα, νότια της Πελοποννήσου, ανάμεσα στα Κύθηρα και την Κρήτη. Στo νησί υπάγονται οι ακατοίκητες βραχονησίδες Ναυτίλος, Πόρι, Πορέτι, Θερμόνες και Ψειρά. Οι παραθεριστές είναι λίγοι και ζουν μακριά από τον πολιτισμό. Οι περισσότεροι από αυτούς έρχονται στο νησί λόγω καταγωγής. Το τελευταίο διάστημα όμως όλο και περισσότεροι ανακαλύπτουν τα Αντικύθηρα. Ιδιαίτερη γοητεία του νησιού είναι ο πρωτογονισμός του. Παρόλο που η συγκοινωνία θεωρείται το μεγαλύτερο πρόβλημα για τον τόπο αν και τα τελευταία χρόνια έχει βελτιωθεί σημαντικά η κατάσταση, το μικρό αυτό νησί με τους λιγοστούς κατοίκους, αρκετοί από τους οποίους πλησιάζουν τον έναν αιώνα ζωής, αποτελεί παράδεισο ηρεμίας για τους επισκέπτες μέρος για αληθινές διακοπές χωρίς θόρυβο και πολυκοσμία. Πρωτεύουσα του νησιού και λιμάνι είναι ο Πoταμός μέρος όπου δεν ξεχνούν ποτέ τα μελτέμια, άλλοι παλιοί οικισμοί είναι τα Χαρχαλιανά και τα Γαλανιανά. Το σύνολο σχεδόν του πληθυσμού κατοικεί στο Πόταμο. Το σχολείο(δημοτικό) έκλεισε το 1995 λόγω έλλειψης παιδιών. Οι ντόπιοι ασχολούνται κυρίως με την κτηνοτροφία την αλιεία και τελευταία με τον τουρισμό, μάλιστα στο νησί κυκλοφορούν ελεύθερα 2.500 με 3.000 πρόβατα και κατσίκια. 23