ΕΘΝΙΚΟ ΚΑΙ ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ ΣΧΟΛΗ ΝΟΜΙΚΩΝ, ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΜΗΜΑ ΝΟΜΙΚΗΣ ΘΕΜΑ: ΤΟ ΔΙΚΑΙΩΜΑ ΣΤΗΝ ΥΓΕΙΑ

ΕΘΝΙΚΟ ΚΑΙ ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ ΣΧΟΛΗ ΝΟΜΙΚΩΝ, ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΜΗΜΑ ΝΟΜΙΚΗΣ ΘΕΜΑ: ΤΟ ΔΙΚΑΙΩΜΑ ΣΤΗΝ ΥΓΕΙΑ ΜΑΘΗΜΑ: ΑΤΟΜΙΚΑ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΕΙΣΗΓΗΤΗΣ: ΑΝΔΡΕΑΣ ΔΗΜΗΤΡΟΠΟΥΛΟΣ ΕΞΑΜΗΝΟ: Δ ΟΝΟΜΑΤΕΠΩΝΥΜΟ: ΠΕΡΣΕΦΩΝΗ ΒΕΡΝΑΔΟΥ ΑΜ: 1340201100054 1

Πίνακας περιεχομένων 1 Πρόλογος... 2 Εισαγωγικές παρατηρήσεις... 3 3 Ιστορική αναδρομή... 4 4 Χαρακτηρισμός του δικαιώματος στην υγεία... 4 5 Φορείς του δικαιώματος στην υγεία... 6 6 Περιεχόμενο του δικαιώματος στην υγεία.. 6 7 Άσκηση του δικαιώματος... 10 8 Παραίτηση... 10 9 Δημόσια υγεία... 11 10 Διεθνής προστασία του δικαιώματος στην υγεία... 11 11 Κοινή νομοθεσία... 13 12 Ειδικά θέματα... 14 12.1 Δικαίωμα στην υγεία και ιατρικές επεμβάσεις... 14 12.2 Δικαίωμα στην υγεία και οικονομική ελευθερία... 15 12.3 Δικαίωμα στην υγεία και κατάσταση πολιορκίας... 15 13 Συμπεράσματα / Conclusions... 16 14 Βιβλιογραφία... 18 2

1 Πρόλογος Το δικαίωμα στην υγεία Στην παρούσα εργασία εξετάζεται το δικαίωμα στην υγεία, με έμφαση κυρίως στη συνταγματική του κατοχύρωση. Αρχικά, γίνεται μία συνοπτική αναφορά στη θέση του δικαιώματος στη συνταγματική ιστορία της Ελλάδας. Στη συνέχεια, αναλύεται η σύγχρονη θεμελίωση του δικαιώματος στο πλαίσιο του Συντάγματος. Έπειτα, γίνεται μια θεώρηση στη διεθνή προστασία του δικαιώματος, κατά κύριο λόγο σε ευρωπαϊκό επίπεδο. Ακολουθεί μια παρουσίαση ορισμένων νομοθετημάτων με εξέχουσα σημασία για την προστασία της υγείας και τέλος επισημαίνονται κάποια ειδικά θέματα αναφορικά με το δικαίωμα στην υγεία, μερικά από τα οποία αφορούν και τη σύγκριση του με άλλες συνταγματικές διατάξεις. 2 Εισαγωγικές παρατηρήσεις Το δικαίωμα στην υγεία ακολουθεί στην αξιολογική κλίμακα το δικαίωμα στη ζωή, με το οποίο και συνδέεται στενά. Επιπλέον, αποτελεί προϋπόθεση για την άσκηση πολλών ακόμη συνταγματικών δικαιωμάτων. Είναι λοιπόν προφανές ότι η προστασία της από το Σύνταγμα είναι αναγκαία, λόγω και των πολλών τρόπων με τους οποίους μπορεί να βλαβεί. Εξάλλου, η προστασία της υγείας είναι απαραίτητη για την εφαρμογή της καταστατικής αρχής της ανθρώπινης αξίας του άρθρου 2 παράγραφος 1 του Συντάγματος 1. Στο ισχύον Σύνταγμα το δικαίωμα στην υγεία αναφέρεται σε πλείονες διατάξεις, οι οποίες προστατεύουν μερικότερες όψεις του ίδιου δικαιώματος. Πιο συγκεκριμένα, οι διατάξεις που αναφέρονται στο δικαίωμα στην υγεία είναι του άρθρου 5 παράγραφος 5, του άρθρου 7 παράγραφος 2 και 21 παράγραφος 3. Σύμφωνα με τη πρώτη «Καθένας έχει δικαίωμα στην προστασία της υγείας και της γενετικής του ταυτότητας. Νόμος ορίζει τα σχετικά με την προστασία κάθε προσώπου έναντι των βιοϊατρικών παρεμβάσεων». Στο άρθρο 7 παράγραφος 2 αναφέρεται ότι «Τα βασανιστήρια, οποιαδήποτε σωματική κάκωση, βλάβη υγείας ή άσκηση ψυχολογικής βίας, καθώς και κάθε άλλη προσβολή της ανθρώπινης αξιοπρέπειας απαγορεύονται και τιμωρούνται, όπως νόμος ορίζει». Τέλος, το άρθρο 21 παράγραφος 3 ορίζει ότι «Το Κράτος μεριμνά για την υγεία των πολιτών και παίρνει ειδικά μέτρα για την προστασία της νεότητας, της αναπηρίας και για την περίθαλψη των απόρων». 1 Δημητρόπουλος, Συνταγματικά δικαιώματα (Β έκδοση), σ.409 3

3 Ιστορική αναδρομή Τα επαναστατικά Συντάγματα της Επιδαύρου, του Άστρους και της Τροιζήνας δεν αναφέρονταν σε δικαίωμα στην υγεία. Παρεμφερές αναγνωριζόμενο στα Συντάγματα αυτά δικαίωμα μπορεί πιθανώς να θεωρηθεί το δικαίωμα στην ασφάλεια, το οποίο ωστόσο εμφανίζει διαφορετικό περιεχόμενο. Στα προηγούμενα ελληνικά συντάγματα του 1844, 1864, 1911 και 1952 η αναφορά στο δικαίωμα της υγείας περιοριζόταν σε ένα άρθρο το οποίο ανέφερε ότι «αι βάσανοι απαγορεύονται.» Εκτενής αναφορά στο δικαίωμα στην υγεία εμφανίζεται πρώτη φορά στην ελληνική συνταγματική ιστορία το 1975. Συγκεκριμένα, το δικαίωμα στην υγεία κατοχυρώνεται στα άρθρα 7 παράγραφος 2 και 21 παράγραφος 3, ενώ αναφορές στην υγεία βρίσκονται επίσης στην ερμηνευτική δήλωση του άρθρου 5, στην παράγραφο 3 του άρθρου 18 και στο άρθρο 22 παράγραφος 3 εδάφιο 2. Με την αναθεώρηση του Συντάγματος το 2001, προστέθηκε στο άρθρο 5 νέα παράγραφος, με την οποία αναδεικνύεται η προστατευτική διάσταση του δικαιώματος στην υγεία και επιπλέον εισάγεται μία νέα, ειδική μορφή του δικαιώματος, που αφορά το δικαίωμα κάθε προσώπου για προστασία έναντι των βιοϊατρικών επεμβάσεων. Η ανάγκη για ρητή πρόβλεψη αυτού του δικαιώματος προήλθε από τη ραγδαία ανάπτυξη του συγκεκριμένου τομέα τα τελευταία χρόνια. Οι διατάξεις που αφορούν το δικαίωμα στην υγεία δεν περιλαμβάνονται στις μη αναθεωρήσιμες διατάξεις που αναφέρονται στο άρθρο 110 παράγραφος 1 και επομένως είναι δυνατό να αναθεωρηθούν. 4 Χαρακτηρισμός του δικαιώματος στην υγεία Στην επιστήμη έχει αμφισβητηθεί ότι μπορεί να γίνει λόγος για δικαίωμα στην υγεία με τη νομική έννοια του όρου. Έχει διατυπωθεί η άποψη, επί παραδείγματι, ότι οι κρατικές υποχρεώσεις που θεσπίζονται στην παράγραφο 3 του άρθρου 21 του Συντάγματος δεν είναι αρκετά εξειδικευμένες, ώστε να αντιστοιχούν σε δικαιώματα των πολιτών. Ορθότερη φαίνεται η αποδοχή του δικαιώματος της υγείας ως πραγματικό. Υπέρ αυτής της εκδοχής φαίνεται να τάσσεται ο νομοθέτης, με το άρθρο 1 παράγραφος 1 του νόμου 1397/1983, οπού θεσπίζεται κρατική ευθύνη παροχής υπηρεσιών υγείας προς τον πολίτη. Αυτή η άποψη φαίνεται να υποστηρίζεται και από τη νομολογία 2. 2 ΣτΕ 400/1986 4

Το δικαίωμα στην προστασία της υγείας αποτελεί θεμελιώδες δικαίωμα, το οποίο, όπως έχει υποστηριχθεί, στρέφεται κατά του κράτους και των φορέων της δημόσιας διοίκησης ως προς την αξίωση αφενός αποχής από την προσβολή του και αφετέρου λήψης κατάλληλων μέτρων για την διασφάλιση σωματικής και ψυχικής και κοινωνικής ευεξίας των ατόμων 3. Επιπλέον, η κατοχύρωση του δικαιώματος στην υγεία στο Σύνταγμα είναι διφυής 4. Αφενός, προστατεύεται η υγεία αντικειμενικά, ως κοινωνικό αγαθό, στις διατάξεις 5 παράγραφος 5, 7 παράγραφος 2 και 21 παράγραφος 3 του Συντάγματος και αφετέρου υποκειμενικά, ως συνταγματικό δικαίωμα. Από την αντικειμενική διάσταση του δικαιώματος απορρέει και το ατομικό δικαίωμα στην υγεία. Το δικαίωμα στην υγεία δεν αποτελεί ατομικό δικαίωμα με την κλασσική έννοια του όρου, δηλαδή δεν ανήκει στον «κατάλογο» των κλασσικών δικαιωμάτων, αλλά με την έννοια ότι φορείς του είναι όλα τα φυσικά πρόσωπα και παρέχεται στον καθένα ατομικά. Το δικαίωμα στην υγεία αποτελεί ακόμη κοινωνικό δικαίωμα, καθώς δεν είναι ούτε οικονομικό ούτε πολιτικό, αλλά ανήκει «στον ευρύτερο κοινωνικό χώρο». Επιπλέον, εφόσον συνδέεται με την υπόσταση του ανθρώπου είναι «δικαίωμα υπόστασης», δεν έχει δηλαδή «ελευθέριο περιεχόμενο» με την κλασσική έννοια του όρου 5. Πρόκειται για απόλυτο αμυντικό δικαίωμα, καθώς η αξίωση αποχής από βλάβη της υγείας του ατόμου λειτουργεί erga omnes. Στρέφεται κατά κάθε ιδιώτη αλλά και κατά του κράτους, «αποκρούει κάθε επιθετική ενέργεια ανεξάρτητα από το είδος ή την προέλευση της απειλής» 6. Έχει διατυπωθεί η άποψη ότι το ατομικό δικαίωμα στην υγεία συγκρούεται με το κοινωνικό. Ωστόσο, τα κοινωνικά δικαιώματα δεν αποτελούν κοινωνικούς περιορισμούς και αιτία συρρίκνωσης των ατομικών δικαιωμάτων. Ως κοινωνικό το δικαίωμα της υγείας εκφράζει την πρόνοια του κράτους για την υγεία των πολιτών ως κοινωνικοπολιτική επιλογή, ενώ ως ατομικό καθορίζει όχι μόνο το σκοπό, αλλά και τα ουσιαστικά και διαδικαστικά όρια εκπλήρωσης του κοινωνικού κράτους. Επομένως, το κοινωνικό δικαίωμα στην υγεία έχει ως προϋπόθεση το σεβασμό του ατομικού και όχι μόνο δεν το περιορίζει, αλλά διευρύνει το προστατευτικό του πεδίο με θετικές παροχές. 3 Κρεμαλής, Το δικαίωμα για προστασία της υγείας (1987), σ.55-56 4 Δημητρόπουλος, Συνταγματικά δικαιώματα (Β έκδοση), σ.408 5 Δημητρόπουλος, Συνταγματικά δικαιώματα (Β έκδοση), σ.410 6 Δημητρόπουλος, Συνταγματικά δικαιώματα (Β έκδοση), σ.413 5

5 Φορείς του δικαιώματος στην υγεία Φορείς του δικαιώματος στην υγεία, ως προς το αμυντικό και προστατευτικό περιεχόμενο του δικαιώματος, είναι όλα τα φυσικά πρόσωπα 7. Η διατύπωση του Συντάγματος στα άρθρα 5 παράγραφος 5 και 7 παράγραφος 2, περιλαμβάνει και τους αλλοδαπούς και τους ανιθαγενείς. Όσον αφορά στα νομικά πρόσωπα, αυτά δεν περιλαμβάνονται στο προστατευτικό πεδίο των διατάξεων για την υγεία, καθώς δεν τίθεται θέμα υγείας των νομικών προσώπων. Αντίθετα όμως από τις διατάξεις των άρθρων 5 παράγραφος 5 και 7 παράγραφος 2, η διάταξη του άρθρου 21 παράγραφος 3 αναφέρεται στην «υγεία των πολιτών». Επομένως, ως προς το διασφαλιστικό περιεχόμενο του δικαιώματος, φορείς του είναι μόνο οι Έλληνες πολίτες. 6 Περιεχόμενο του δικαιώματος στην υγεία Προστατευόμενο αγαθό στις διατάξεις του Συντάγματος είναι η υγεία. Ως υγεία ορίζεται «η φυσική, σωματική και πνευματική κατάσταση του ανθρώπου» ή αρνητικά η «έλλειψη κάθε ανώμαλης κατάστασης του σώματος ή του πνεύματος, που δημιουργεί ανάγκη θεραπείας, ανικανότητα για εργασία ή και τα δύο μαζί» 8. Η Παγκόσμια Οργάνωση της Υγείας στο προοίμιο του καταστατικού της χάρτη όρισε ως υγεία «την κατάσταση πλήρους σωματικής, ψυχικής και κοινωνικής ευεξίας κι όχι μόνο την απολύτρωση από ασθένεια και αναπηρία». Κοινό χαρακτηριστικό των παραπάνω ορισμών αποτελεί η παραδοχή ότι η υγεία έχει δύο υποστάσεις, την υλική και τη πνευματική. Η υλική υπόσταση, δηλαδή η σωματική υγεία, αποτελεί το corpus του δικαιώματος, ενώ η πνευματική υπόσταση, δηλαδή η ψυχική υγεία αποτελεί το animus του δικαιώματος. Πέρα από τη διάκριση σε σωματική και ψυχική, η υγεία ως αγαθό διακρίνεται και σε ατομική και δημόσια, η οποία συνδέεται με το κοινωνικό σύνολο. Η εξουσία που παρέχεται από το δικαίωμα στην υγεία ορίζεται από το προστατευόμενο αγαθό του δικαιώματος. Η εξουσία αυτή έχει σε σημαντικό ποσοστό θετικό περιεχόμενο και είτε ενεργητική είτε αρνητική μορφή. Στο φορέα του δικαιώματος δίνεται η ευχέρεια να προβαίνει αλλά και να δέχεται τις αναγκαίες ενέργειες για τη προστασία της υγείας του. 7 Δημητρόπουλος, Συνταγματικά δικαιώματα (Β έκδοση), σ.410 8 Κρεμαλής, Το δικαίωμα για προστασία της υγείας, 1987, σ.45 6

Οι διατάξεις των άρθρων 5 παράγραφος 5, 7 παράγραφος 2 και 21 παράγραφος 3 του Συντάγματος είναι παραπληρωματικές και συνθέτουν το δικαίωμα στην υγεία. Διαφοροποιούνται ως προς περιεχόμενό τους, καθώς η πρώτη αναφέρεται πρωτίστως στη προστατευτική διάσταση του δικαιώματος, η δεύτερη στην αμυντική, ενώ η τρίτη έχει διασφαλιστικό περιεχόμενο. Η διάταξη του άρθρου 5 παράγραφος 5 αναδεικνύει κυρίως, όπως προαναφέρθηκε, την προστατευτική όψη του δικαιώματος, καθώς ρητά αναφέρεται η «προστασία της υγείας και της γενετικής ταυτότητας». Στην υποχρέωση του κράτους για προστασία της υγείας περιλαμβάνεται, πέρα από τη παροχή δημόσιων υπηρεσιών υγείας, η δημιουργία κατάλληλου θεσμικού πλαισίου και παροχή κινήτρων αλλά και ο διοικητικός έλεγχος ποιότητας υπηρεσιών στους ιδιωτικούς φορείς παροχής υπηρεσιών υγείας. Το γεγονός, δηλαδή, ότι οι παροχές υπηρεσιών υγείας προσφέρονται σε όλους αδιακρίτως από το κράτος δε συνεπάγεται την επιβολή κρατικού μονοπωλίου και αποκλεισμό της ιδιωτικής πρωτοβουλίας. Η ανάγκη για προστασία της γενετικής ταυτότητας έχει αναδειχθεί πρόσφατα λόγω της ραγδαίας εξέλιξης της ιατρικής και της βιολογίας. Ως γενετική ταυτότητα ορίζεται «η γενετική ιδιοσυστασία του ατόμου, τα κληρονομούμενα γενετικά στοιχεία του, που αποτελούν το βιολογικό υπόβαθρο της προσωπικότητας του» 9. Στην προστασία της γενετικής ταυτότητας περιλαμβάνεται κάθε προσπάθεια μεταβολής των στοιχείων αυτών χωρίς τη θέληση του ατόμου και διασφαλίζει τον αυτόνομο έλεγχο του ατόμου στα γενετικά του χαρακτηριστικά 10. Η αξίωση του ατόμου στρέφεται προς το κράτος, το οποίο πρέπει αφενός να απέχει από κάθε βλάβη της υγείας ή δημιουργίας επικίνδυνων για την υγεία καταστάσεων και αφετέρου να προστατεύει την υγεία από επιβλαβείς ή επικίνδυνες ανθρώπινες ενέργειες τρίτων. Αυτή η προστασία έγκειται «στη λήψη όλων των απαραίτητων νομοθετικών μέτρων για την προστασία της υγείας, όπως είναι η ποινική και η αστική προστασία» 11. Στο άρθρο 7 παράγραφος 2 του Συντάγματος προστατεύεται το δικαίωμα της σωματικής και ψυχικής ακεραιότητας του ανθρώπου 12. Η υγεία προστατεύεται σε αυτή τη διάταξη ως αμυντικό δικαίωμα, που παρέχει στο φορέα του την αξίωση κατά των υπόλοιπων προσώπων, αλλά και του κράτους, να απέχουν από οποιαδήποτε ενέργεια προς βλάβη της υγείας του φορέα. Με τη συγκεκριμένη διάταξη απαγορεύεται «οποιαδήποτε βλάβη υγείας». Επομένως, στο πεδίο της διάταξης 9 Βιδάλη, Νέα δικαιώματα στο Σύνταγμα, Το Νέο Σύνταγμα, 2001, σ.80 10 Βιδάλη, Νέα δικαιώματα στο Σύνταγμα, Το Νέο Σύνταγμα, 2001, σ.80 11 Δημητρόπουλος, Συνταγματικά δικαιώματα (Β έκδοση), σ.414 12 Δαγτόγλου, Ατομικά Δικαιώματα Α (2005), σ.248επ. 7

υπάγονται κατ αρχήν όλες οι βλάβες της υγείας, άμεσες ή έμμεσες, που προκαλούνται από άλλο πρόσωπο, ανεξάρτητα από τον τρόπο ή το σκοπό για τον οποίο έγιναν. Βλάβη της υγείας δεν μπορεί να δικαιολογηθεί ούτε στο πλαίσιο ειδικών κυριαρχικών σχέσεων, επί παραδείγματι ως ποινή για κάποιο αδίκημα. Ποινές που προκαλούσαν βλάβη της υγείας και επιβάλλονταν παλιότερα, για παράδειγμα μαστίγωμα ή ακρωτηριασμοί, δεν είναι επιτρεπτές υπό το σημερινό καθεστώς, καθώς προσκρούουν όχι μόνο στο δικαίωμα της υγείας, αλλά και στην αρχή της ανθρώπινης αξιοπρέπειας του άρθρου 2 παράγραφος 1 του Συντάγματος και στο δικαίωμα της προσωπικότητας του άρθρου 5 παράγραφος 1. Η παράγραφος 2 του άρθρου 7 αναφέρει ξεχωριστά τα βασανιστήρια, παρά το γεγονός ότι θα μπορούσαν να παραλειφθούν, καθώς υπάγονται στην απαγόρευση «οποιασδήποτε σωματικής κάκωσης, βλάβης της υγείας ή άσκησης ψυχολογικής βίας, καθώς και κάθε άλλης προσβολής της ανθρώπινης αξιοπρέπειας». Η ιδιαίτερη μνεία καταδεικνύει την έντονη αποδοκιμασία της έννομης τάξης προς τα βασανιστήρια. Τα βασανιστήρια απαγορεύονται απόλυτα, είτε ως ποινή είτε ως ανακριτικό μέσο. Ως βασανιστήριο ορίζεται στο άρθρο 137Α του Ποινικού Κώδικα παράγραφος 2 «κάθε μεθοδευμένη πρόκληση έντονου σωματικού πόνου ή σωματικής εξάντλησης επικίνδυνης για την υγεία ή ψυχικού πόνου ικανού να επιφέρει σοβαρή ψυχική βλάβη, καθώς και κάθε παράνομη χρησιμοποίηση χημικών, ναρκωτικών ή άλλων φυσικών ή τεχνικών μέσων, με σκοπό να κάμψουν τη βούληση του θύματος». Ως άσκηση ψυχολογικής βίας θεωρείται και ο ανιχνευτής ψεύδους και συνεπώς απαγορεύεται. Στην παράγραφο 1 του ίδιου άρθρου προβλέπεται η ποινή της κάθειρξης σε όποιον υποβάλει κάποιο πρόσωπο σε βασανιστήριο. Γενικά, η αμυντική αξίωση του δικαιώματος στην υγεία διαφέρει από τη προστατευτική κυρίως σε δύο σημεία. Κατ αρχάς, οι αποδέκτες είναι διαφορετικοί. Στην πρώτη περίπτωση η αξίωση στρέφεται τόσο κατά των ιδιωτών όσο και κατά του κράτους, έχει δηλαδή και διαπροσωπική ενέργεια, ενώ στη δεύτερη μόνο κατά του κράτους. Ακόμη, διαφέρει ο τρόπος που η κάθε αξίωση στρέφεται στο κράτος, καθώς η πρώτη στρέφεται κατά του κράτους ενώ η δεύτερη προς το κράτος. Πιο συγκεκριμένα, όσον αφορά τη προστατευτική ενέργεια του δικαιώματος, το κράτος θεωρείται εγγυητής της υγείας και όχι απειλή, όπως συμβαίνει με την αμυντική διάσταση. Η αμυντική διάσταση του δικαιώματος πέρα από την παράγραφο 2 του άρθρου 7 συμπληρώνεται και από τις διατάξεις των άρθρων 5 παράγραφος 5 και 21 παράγραφος 3. Στο άρθρο 21 παράγραφος 3 του Συντάγματος αναδεικνύεται κυρίως η διασφαλιστική όψη του δικαιώματος στην υγεία. Σύμφωνα με τη διάταξη αυτή, «το κράτος μεριμνά για την υγεία των πολιτών και παίρνει ειδικά μέτρα για την προστασία της νεότητας, του γήρατος, της αναπηρίας και 8

για την περίθαλψη των απόρων». Με αυτή τη διάταξη προστατεύεται η υγεία του ανθρώπου από απειλές που προέρχονται όχι μόνο από τον ανθρώπινο παράγοντα, αλλά και από τυχαίες αιτίες ή άλλα περιστατικά, επί παραδείγματι ασθένειες και ατυχήματα. Μέσω της διατύπωσης της διάταξης δίνεται έμφαση στο αποτέλεσμα της κρατικής δράσης, δηλαδή την προστασία της υγείας των πολιτών και όχι στα μέτρα που θα ληφθούν προκειμένου να υλοποιηθεί. Αυτό στο οποίο επικεντρώνεται η προσοχή είναι η αποκατάσταση και η φροντίδα της υγείας και η κάλυψη του κόστους που απαιτείται για αυτές τις διαδικασίες. Επιπλέον, πέρα από την αξίωση για αποκατάσταση και περιποίηση της υγείας, το ευρύτερο διασφαλιστικό πεδίο του δικαιώματος περιλαμβάνει και την υποχρέωση του κράτους για διασφάλιση τουλάχιστον των βασικών μέσων ιατροφαρμακευτικής περίθαλψης που ανταποκρίνονται στις σύγχρονες τεχνολογικές και ιατρικές εξελίξεις. Επιπρόσθετα, το κράτος έχει την υποχρέωση να εξασφαλίσει την ύπαρξη και συνεχή λειτουργία υγειονομικών φορέων, καθώς διαφορετικά η προστασία της υγείας δυσχεραίνει ουσιωδώς. Ωστόσο, το Σύνταγμα δεν προβλέπει το δικαίωμα δωρεάν υγείας των πολιτών. Σε αντιδιαστολή με το άρθρο 16 παράγραφος 4 του Συντάγματος, όπου προβλέπεται το δικαίωμα της δωρεάν παιδείας, στο άρθρο 21 παράγραφος 3 αναφέρεται η «μέριμνα» που το κράτος έχει υποχρέωση να επιδείξει για την υγεία των πολιτών του. Ο ορισμός και ο τρόπος άσκησης της μέριμνας αυτής δεν αναφέρονται στο Σύνταγμα και ανατίθεται επομένως στην πολιτική εξουσία. Επομένως, δεν μπορεί να γίνει λόγος για «υγειονομικό κεκτημένο» 13. Το ότι στο Σύνταγμα όμως δεν κατοχυρώνεται η εξασφαλιστική πλευρά του δικαιώματος δε σημαίνει κατ ανάγκη ότι το κράτος δεν μπορεί να εξασφαλίσει το δικαίωμα στην υγεία. Αντιθέτως, το κράτος μπορεί να λάβει μέτρα για την εξασφάλιση του δικαιώματος στην υγεία, τα οποία μπορεί να κατευθύνονται σε τρεις κύριες κατευθύνσεις. Κατ αρχάς, θα μπορούσε να προσφέρει σε όλους και με τους ίδιους όρους δωρεάν υγεία, πράγμα που με τις σημερινές οικονομικές συνθήκες φαντάζει ουτοπικό. Πιο προσιτή στην πράξη φαίνεται η δεύτερη κατεύθυνση, σύμφωνα με την οποία το κράτος θα μπορούσε να ενισχύσει τις ασθενέστερες ομάδες του πληθυσμού μέσω της κοινωνικής πρόνοιας. Η τρίτη κατεύθυνση είναι και η πιο εφαρμοσμένη στη πράξη και έχει ως επίκεντρο την αρχή της ανταποδοτικότητας, η οποία επιτυγχάνεται με την κοινωνική ασφάλιση. Το δικαίωμα στην υγεία απειλείται από ποικίλους κινδύνους, τόσο φυσικούς όσο και από ανθρώπινες ενέργειες, του κράτους ή και ιδιωτών, άμεσα ή εμμέσως. 13 Δημητρόπουλος, Συνταγματικά δικαιώματα (Β έκδοση), σ.416 9

7 Άσκηση του δικαιώματος Η άσκηση του δικαιώματος στην υγεία οριοθετείται, όπως όλα τα δικαιώματα, από τις γενικές συνταγματικές αρχές της νομιμότητας, της κοινωνικότητας και της χρηστότητας, σύμφωνα με τα άρθρα 5 και 25 του Συντάγματος. Οποιαδήποτε δράση που αποσκοπεί στην προστασία της υγείας δεν πρέπει να αντιτίθεται στο Σύνταγμα και τους σύμφωνους με το Σύνταγμα νόμους, να προσβάλλει δικαιώματα άλλων ή να αντιβαίνει στα χρηστά ήθη. Επιπλέον, πρέπει να τηρούνται οι αρχές της ισότητας και της ελευθερίας της προσωπικότητας των άρθρων 4 παράγραφος 1 και 5 παράγραφος 1 του Συντάγματος αντίστοιχα. 8 Παραίτηση Το δικαίωμα στην υγεία συνδέεται άμεσα με την υπόσταση και την αξιοπρέπεια του ανθρώπου, συνεπώς παραίτηση από αυτό δεν είναι νοητή. Η παραίτηση από το δικαίωμα στην υγεία, είτε γενική είτε ειδική, αντιβαίνει στην κοινή νομοθεσία, συγκεκριμένα στα άρθρα 178-179ΑΚ, καθώς δεσμεύει υπερβολικά την ελευθερία του ατόμου και κατ επέκταση αντιβαίνει στη χρηστά ήθη και κυρίως στο Σύνταγμα. Επομένως, τυχόν παραίτηση από το δικαίωμα στην υγεία είναι άκυρη. Ως μερική παραίτηση από το δικαίωμα στην υγεία μπορεί να θεωρηθεί η συναίνεση του παθόντος στη βλάβη της υγείας του. Σε αυτό το σημείο είναι απαραίτητο να γίνει μια διάκριση των γενικών από τις ειδικές κυριαρχικές σχέσεις. Όσον αφορά τις γενικές σχέσεις, η συναίνεση του παθόντος δεν αποτελεί λόγο άρσης του παρανόμου στις περιπτώσεις σοβαρής σωματικής βλάβης, καθώς «το Σύνταγμα δεν παρέχει στο άτομο εξουσία βλάβης της υγείας του» 14. Διαφορετική είναι η αντιμετώπιση της βλάβης της υγείας στις ειδικές κυριαρχικές σχέσεις. Οι παράμετροι που πρέπει να εξεταστούν σε αυτές τις περιπτώσεις είναι αφενός ο σκοπός για τον οποίο προκαλείται η σωματική βλάβη και αφετέρου ο θεσμός στα πλαίσια του οποίου υφίσταται το άτομο σωματική βλάβη. Ένα παράδειγμα σωματικής βλάβης που δεν αντιβαίνει στο Σύνταγμα για τους παραπάνω λόγους είναι η χειρουργική επέμβαση. Επιπλέον, στο πλαίσιο του θεσμού της οικογένειας και μόνο υπό ορισμένες προϋποθέσεις και όρια, η ελαφρά σωματική βλάβη δεν αποτελεί παραβίαση του Συντάγματος, αλλά επιτρεπτό σωφρονιστικό μέτρο κατά το άρθρο 1518ΑΚ, το οποίο ορίζει 14 Δημητρόπουλος, Συνταγματικά δικαιώματα (Β έκδοση), σ.411 10

ότι «η λήψη σωφρονιστικών μέτρων επιτρέπεται μόνο εφόσον αυτά είναι παιδαγωγικώς αναγκαία και δεν θίγουν την αξιοπρέπεια του τέκνου». 9 Δημόσια υγεία Σύμφωνα με την ερμηνευτική δήλωση του άρθρου 5 του Συντάγματος, η οποία συμπληρώνει την παράγραφο 4 του ίδιου άρθρου, ατομικά διοικητικά μέτρα που περιορίζουν σε οποιονδήποτε Έλληνα την ελεύθερη κίνηση ή εγκατάσταση στη Χώρα, καθώς και την ελεύθερη έξοδο και είσοδο σ αυτήν είναι δυνατόν κατ εξαίρεση να επιβληθούν με λήψη μέτρων που επιβάλλονται για την προστασία της δημόσιας υγείας ή της υγείας ασθενών, όπως νόμος ορίζει. Η δημόσια υγεία επομένως προβλέπεται στο Σύνταγμα ως ειδική κυριαρχική σχέση. Κατά τη συγκεκριμένη διάταξη η ασθένεια αποτελεί κίνδυνο για την υγεία των άλλων προσώπων και της δημόσιας υγείας, με συνέπεια να γεννάται μία ιδιαίτερη κατάσταση που επιτρέπει αποκλίσεις από τη γενική ρύθμιση. Μία τέτοια απόκλιση αποτελεί ο περιορισμός του αμυντικού περιεχομένου του δικαιώματος της υγείας αλλά και άλλων δικαιωμάτων στο πλαίσιο της ειδικής κυριαρχικής σχέσης της δημόσιας υγείας. Το δικαίωμα στην υγεία, δηλαδή, περιορίζεται θεμιτά, πιθανώς με τη μορφή αναγκαστικής εξέτασης και θεραπείας, ακόμη και ενάντια στη βούληση του φορέα, κυρίως όταν πρόκειται για μεταδοτικά νοσήματα. Παραδείγματα περιορισμών που τίθενται χάριν της δημόσιας υγείας βρίσκονται επίσης στα άρθρα 5 σχετικά με την ελευθερία κίνησης, 18 παράγραφος 3 όπου προβλέπεται η δυνατότητα επίταξης αγαθών και 22 παράγραφος 4 σχετικά με την επίταξη προσωπικών υπηρεσιών. 10 Διεθνής προστασία του δικαιώματος στην υγεία Η αποτελεσματική προστασία του δικαιώματος στην υγεία θα ήταν ανεδαφική χωρίς διεθνείς συμβάσεις για την προστασία του, δεδομένης της σύγχρονης τεχνολογικής ανάπτυξης. Στην κατοχύρωση του δικαιώματος στην υγεία στο πλαίσιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης έχουν συμβάλει σε αξιοσημείωτο βαθμό η Ευρωπαϊκή Σύμβαση για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα και τη Βιοϊατρική και ο Χάρτης Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Αναλυτικότερα, ως προς τη αμυντική διάσταση του δικαιώματος, στο άρθρο 3 παράγραφος 1 του Χάρτη Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης αναφέρεται ότι «κάθε πρόσωπο έχει δικαίωμα στη σωματική και διανοητική ακεραιότητά του». Η παράγραφος 2 του ίδιου 11

άρθρου εξειδικεύοντας ορίζει ότι στους τομείς της ιατρικής και βιολογίας τηρείται η ελεύθερη και εν επιγνώσει συναίνεση του ατόμου και απαγορεύονται οι ευγονικές πρακτικές, η μετατροπή του ανθρώπινου σώματος και των μερών του σε πηγές κέρδους και η αναπαραγωγική κλωνοποίηση του ανθρώπου. Η απαρίθμηση αυτών των θεμελιωδών κανόνων στην ιατρική και τη βιολογία είναι ενδεικτική, όπως φαίνεται και από τη χρήση της λέξης «ιδίως» στη διατύπωση του άρθρου 15. Το άρθρο 4 του Χάρτη, ομοίως με το άρθρο 7 παράγραφος 2 του Συντάγματος. απαγορεύει τα βασανιστήρια και τις απάνθρωπες ή εξευτελιστικές ποινές ή μεταχείριση. Πρόκειται για διατύπωση πανομοιότυπη με αυτή του άρθρου 3 της Ευρωπαϊκής Σύμβασης για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου 16. Όσον αφορά στη διασφαλιστική όψη του δικαιώματος στην υγεία, σε αντιστοιχία με την αναφορά στην προστασία του γήρατος και της αναπηρίας του άρθρου 21 παράγραφος 3 του Συντάγματος βρίσκονται τα άρθρα 25 και 26 του Χάρτη Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης 17. Ακόμη, στο άρθρο 34 του Χάρτη προβλέπονται η κοινωνική ασφάλεια, όπως στην παράγραφο 5 του άρθρου 22 του Συντάγματος 18. Η κυριότερη αναφορά στο δικαίωμα στην υγεία στον Χάρτη Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης εντοπίζεται στο άρθρο 35, το οποίο προβλέπει ότι «κάθε πρόσωπο δικαιούται να έχει 15 Χάρτης Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης, άρθρο 3 παράγραφος 2, «Στο πεδίο της ιατρικής και της βιολογίας, πρέπει να τηρούνται ιδίως τα εξής: - η ελεύθερη και εν επιγνώσει συναίνεση του ενδιαφερομένου, σύμφωνα με τις λεπτομερέστερες διατάξεις που ορίζονται στο νόμο - η απαγόρευση των ευγονικών πρακτικών, ιδίως όσων αποσκοπούν στην επιλογή των προσώπων - η απαγόρευση της μετατροπής του ανθρώπινου σώματος και των μερών του καθαυτών σε πηγή κέρδους - η απαγόρευση του αναπαραγωγικού κλωνισμού των ανθρώπινων όντων 16 Ευρωπαϊκή Σύμβαση των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου, άρθρο 3, «ουδείς επιτρέπεται να υποβληθή εις βασάνους ούτε εις ποινάς ή μεταχείρισην απανθρώπους ή εξευτελιστικάς» 17 Χάρτης Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης, άρθρο 25, «Η Ένωση αναγνωρίζει και σέβεται το δικαίωμα των ηλικιωμένων προσώπων να διάγουν μια αξιοπρεπή και ανεξάρτητη ζωή και να συμμετέχουν στον κοινωνικό και πολιτιστικό βίο» και άρθρο 26, «Η Ένωση αναγνωρίζει και σέβεται το δικαίωμα των ατόμων με ειδικές ανάγκες να επωφελούνται μέτρων που θα τους εξασφαλίζουν την αυτονομία, την κοινωνική και επαγγελματική ένταξη και τη συμμετοχή στο κοινοτικό βίο» 18 Χάρτης Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης, άρθρο 34, «1.Η Ένωση αναγνωρίζει και σέβεται το δικαίωμα πρόσβασης στις παροχές κοινωνικής ασφάλειας και στις κοινωνικές υπηρεσίες που εξασφαλίζουν προστασία σε περιπτώσεις όπως η μητρότητα, η ασθένεια, το εργατικό ατύχημα, η εξάρτηση ή το γήρας, καθώς και σε περίπτωση απώλειας της απασχόλησης, σύμφωνα με τις λεπτομερέστερες διατάξεις που ορίζονται στο κοινοτικό δίκαιο και τις εθνικές νομοθεσίες και πρακτικές. 2.Κάθε πρόσωπο που διαμένει και διακινείται νομίμως εντός της Ένωσης έχει δικαίωμα στις παροχές κοινωνικής ασφάλειας και στα κοινωνικά πλεονεκτήματα, σύμφωνα με το κοινοτικό δίκαιο και τις εθνικές νομοθεσίες και πρακτικές. 3.Η Ένωση, προκειμένου να καταπολεμηθεί ο κοινωνικός αποκλεισμός και η φτώχεια, αναγνωρίζει και σέβεται το δικαίωμα αρωγής και στεγαστικής βοήθειας προς εξασφάλιση αξιοπρεπούς διαβίωσης σε όλους όσους δεν διαθέτουν επαρκείς πόρους, σύμφωνα με τις λεπτομερέστερες διατάξεις που ορίζονται στο κοινοτικό δίκαιο και τις εθνικές νομοθεσίες και πρακτικές. 12

πρόσβαση στην πρόληψη σε θέματα υγείας και να απολαύει ιατρικής περίθαλψης, σύμφωνα με τις προϋποθέσεις που ορίζονται στις εθνικές νομοθεσίες και πρακτικές. Κατά τον καθορισμό και την εφαρμογή όλων των πολιτικών και δράσεων της Ένωσης εξασφαλίζεται υψηλού επιπέδου προστασία της υγείας του ανθρώπου». 11 Κοινή νομοθεσία Η προστασία του δικαιώματος στην υγεία θα ήταν ανεπαρκής και αναποτελεσματική αν δεν εκδίδονταν νομοθετήματα που να διασφαλίζουν στην πράξη την εφαρμογή των επιταγών του Συντάγματος. Εξάλλου, και το ίδιο το Σύνταγμα παραπέμπει στον κοινό νομοθέτη για τη ρύθμιση θεμάτων υγείας. Πιο συγκεκριμένα, το δεύτερο εδάφιο της πέμπτης παραγράφου του άρθρου 5 αναφέρει ότι «νόμος ορίζει τα σχετικά με την προστασία κάθε προσώπου έναντι των βιοϊατρικών επεμβάσεων», το άρθρο 7 παράγραφος 2 παραπέμπει στον κοινό νομοθέτη για την απαγόρευση και την τιμώρηση των βασανιστηρίων, οποιασδήποτε σωματικής κάκωσης, βλάβης υγείας, άσκηση ψυχολογικής βίας και κάθε άλλη προσβολή της ανθρώπινης αξιοπρέπειας, ενώ η παράγραφος 3 του άρθρου 21 ορίζει ότι «το κράτος παίρνει ειδικά μέτρα για την προστασία της νεότητας, του γήρατος, της αναπηρίας και για την περίθαλψη των απόρων». Στο πλαίσιο της εξουσιοδότησης του άρθρου 3 παράγραφος 21 προς τον κοινό νομοθέτη από τον συντακτικό έχει εκδοθεί ο νόμος 1397/1983, ο οποίος αποβλέπει κυρίως στην διασφαλιστική πλευρά του δικαιώματος στην υγεία. Σύμφωνα με το άρθρο 1 παράγραφος 1 του νόμου, «το κράτος έχει ευθύνη για την παροχή υπηρεσιών υγείας στο σύνολο των πολιτών». Επιπλέον, στην παράγραφο 2 του ίδιου άρθρου κατοχυρώνεται η ισότιμη μεταχείριση των πολιτών στην παροχή υπηρεσιών υγείας 19. Στη συνέχεια του άρθρου διατυπώνεται η οργάνωση των υπηρεσιών για την υγεία στο πλαίσιο του Εθνικού Συστήματος Υγείας. Ο νόμος ανέφερε μεταξύ άλλων την ένταξη νοσοκομείων που έχουν ιδρυθεί με δωρεά ή διάταξη τελευταίας βούλησης κατά τα άρθρα 108επ. του Αστικού Κώδικα στο Εθνικό Σύστημα Υγείας (ΕΣΥ). Λόγω αυτής της διάταξης του νόμου είχε προκύψει το ζήτημα τυχόν παραβίασης του άρθρου 109 παράγραφος 1 του Συντάγματος, η οποία προβλέπει ότι «δεν επιτρέπεται η μεταβολή του περιεχομένου ή των όρων διαθήκης, 19 Ν. 1397/1983 άρθρο 1 παράγραφος 2 «Οι υπηρεσίες υγείας παρέχονται ισότιμα σε κάθε πολίτη, ανεξάρτητα από την οικονομική, κοινωνική και επαγγελματική του κατάσταση, μέσα στο ενιαίο και αποκεντρωμένο εθνικό σύστημα υγείας, που οργανώνεται σύμφωνα με τις διατάξεις του νόμου αυτού». 13

κωδικέλλου ή δωρεάς, ως προς τις διατάξεις τους υπέρ του Δημοσίου ή υπέρ κοινωφελούς σκοπού». Σύμφωνα με απόφαση του Συμβουλίου της Επικρατείας, συγκεκριμένα την 400/1986, κρίθηκε ότι οι διατάξεις του νόμου δεν αντιτίθενται στο άρθρο 109 του Συντάγματος, καθώς το άρθρο αυτό δεν εξαιρεί περιουσίες από «το ρυθμιστικό πεδίο γενικών νομοθετικών διατάξεων οι οποίες αποσκοπούν στην εξυπηρέτηση γενικότερου δημοσίου συμφέροντος και συνιστούν εκπλήρωση της συνταγματικής επιταγής του άρθρου 21 παράγραφος 3 του Συντάγματος περί παροχής υψηλού επιπέδου υπηρεσιών υγείας 20». Η παράγραφος 3 του άρθρου 21 χρησιμοποιήθηκε, δηλαδή, ως ερμηνευτικό κριτήριο για την εφαρμογή του άρθρου 109 παράγραφος 1 21. Συνταγματικού ενδιαφέροντος θέματα σχετικά με το δικαίωμα της υγείας θέτει και ο νόμος 3089/2002, με τον οποίο τέθηκε ένα νέο κεφάλαιο στον ΑΚ με τίτλο «Ιατρική υποβοήθηση στην ανθρώπινη αναπαραγωγή». Με την εισαγωγή αυτού του νόμου επιτρέπεται η ιατρική υποβοήθηση στην ανθρώπινη αναπαραγωγή υπό ορισμένες προϋποθέσεις, απαγορεύεται η ανθρώπινη κλωνοποίηση, η οποία άλλωστε παραβαίνει και τη συνταγματική αρχή της ανθρώπινης αξιοπρέπειας και θεσπίζεται η ανωνυμία του δότη γενετικού υλικού. Ο νόμος συμπληρώθηκε με τον ειδικότερο νόμο 3305/2005 για την εφαρμογή της ιατρικώς υποβοηθούμενης αναπαραγωγής. 12 Ειδικά θέματα 12.1 Δικαίωμα στην υγεία και ιατρικές επεμβάσεις Οι ιατρικές επεμβάσεις ανήκουν στις λίγες περιπτώσεις όπου κατ εξαίρεση επιτρέπεται ο περιορισμός του δικαιώματος στην υγεία, με τη συναίνεση του φορέα του δικαιώματος. Πρόκειται περί ειδικής κυριαρχικής σχέσης, συγκεκριμένα της υγειονομικής σχέσης, η οποία κατοχυρώνεται στην παράγραφο 3 του άρθρου 21 του Συντάγματος και προκαλείται από «μία ιδιαίτερη κατάσταση» 22, την ασθένεια του φορέα. Εξάλλου, στο πλαίσιο της γενικής σχέσης ο περιορισμός του δικαιώματος στην υγεία θα ήταν ανεπίτρεπτος. Το δικαίωμα στην υγεία στο πλαίσιο της ειδικής αυτής σχέσης περιορίζεται με την έννοια ότι η συναίνεση του ατόμου «νομιμοποιεί την επέμβαση ιατρικού και νοσηλευτικού προσωπικού επί της υποστάσεως 20 ΣτΕ 400/1986 21 Δημητρόπουλος, Συνταγματικά δικαιώματα (Β έκδοση), σ.420 22 Δημητρόπουλος, Συνταγματικά δικαιώματα (Β έκδοση), σ.417 14

του» 23. Ισχύει δηλαδή η αρχή volenti non fit injuria, και η επέμβαση στην υπόσταση της υγείας παύει να αποτελεί παραβίαση του συνταγματικού δικαιώματος λόγω της συναίνεσης του παθόντος. Πέρα όμως από τη συναίνεση του παθόντος, προϋπόθεση για την άρση του παράνομου χαρακτήρα της επέμβασης αποτελεί και η αιτιώδης συνάφεια μεταξύ του δικαιώματος και του θεσμού στο πλαίσιο του οποίου περιορίζεται. Εν προκειμένω πρέπει να υπάρχει ασθένεια και η επέμβαση στην υγεία να είναι επιβεβλημένη κατά τους κανόνες της ιατρικής επιστήμης. Πρόκειται για θεσμική προσαρμογή του δικαιώματος, η οποία στην πραγματικότητα το διασφαλίζει, καθώς οι επεμβάσεις στο δικαίωμα έχουν στόχο την προστασία της υγείας. Από αυτό καθίσταται σαφές ότι οι αισθητικές επεμβάσεις αντιμετωπίζονται διαφορετικά, καθώς γίνονται για αισθητικούς λόγους και όχι με στόχο την προστασία της υγείας. Ιδιαίτερης προσοχής χρίζει επίσης το ειδικότερο θέμα της μεταμόσχευσης ανθρώπινων οργάνων και ιστών, κυρίως όσον αφορά τους δότες. Στις περιπτώσεις οικειοθελούς προσφοράς δε γεννώνται ζητήματα. Σχετικά με τις μεταμοσχεύσεις ανθρώπινων ιστών και οργάνων έχει εκδοθεί ο νόμος 2737/1999, ο οποίος όμως δεν ασχολείται επαρκώς με το πρόβλημα που δημιουργεί η παραμορφωτική σε ορισμένες περιπτώσεις εφαρμογή του θεσμού. Ωστόσο, η εκμετάλλευση και η εμπορία των ανθρώπινων ιστών και οργάνων που επικρατούν αλλοιώνουν το θεραπευτικό χαρακτήρα που έχουν οι μεταμοσχεύσεις και προσβάλλουν όχι μόνο το δικαίωμα υγείας του δότη αλλά και την καταστατική αρχή της ανθρώπινης αξιοπρέπειας. 12.2 Δικαίωμα στην υγεία και οικονομική ελευθερία Έχει κριθεί από τη νομολογία ότι η οικονομική ελευθερία μπορεί να περιοριστεί θεμιτά για την προστασία της δημόσιας υγείας 24. Συγκεκριμένα, είχε απαγορευτεί με την απόφαση 2412/1993 η κυκλοφορία των προοριζόμενων για χρήση από παιδιά προϊόντων που έστω κι αν δεν είναι καθαυτά επικίνδυνα για τα παιδιά, εντούτοις θα μπορούσαν να τους προκαλέσουν εθισμό χρήσης προϊόντων, τα οποία ίσως δεν είναι υπό απαγόρευση, είναι όμως επιβλαβή για την υγεία τους. 12.3 Δικαίωμα στην υγεία και κατάσταση πολιορκίας Σύμφωνα με το άρθρο 48 του Συντάγματος, «σε περίπτωση πολέμου, επιστράτευσης εξαιτίας εξωτερικών κινδύνων ή άμεσης απειλής της εθνικής ασφάλειας, καθώς και αν εκδηλωθεί ένοπλο κίνημα για την 23 Δημητρόπουλος, Συνταγματικά δικαιώματα (Β έκδοση), σ.417 24 ΣτΕ 2412/1993 15

ανατροπή του δημοκρατικού πολιτεύματος, η Βουλή, με απόφασή της, που λαμβάνεται ύστερα από πρόταση της Κυβέρνησης, θέτει σε εφαρμογή, σε ολόκληρη την Επικράτεια ή σε τμήμα της το νόμο για την κατάσταση πολιορκίας». Η κατάσταση πολιορκίας συνιστά μία εξαιρετική περίπτωση που προβλέπεται από το Σύνταγμα, όπου για λόγους εθνικής ασφάλειας είναι δυνατό να συσταθούν ειδικά δικαστήρια και να ανασταλεί η ισχύς όλων ή μέρους κάποιων διατάξεων του Συντάγματος. Οι διατάξεις των οποίων η εφαρμογή είναι δυνατό να ανασταλεί κατά την κατάσταση πολιορκίας απαριθμούνται περιοριστικά στο άρθρο 48 παράγραφος 1. Οι διατάξεις αυτές είναι οι εξής: το άρθρο 5 παράγραφος 4, τα άρθρα 6, 8, 9, 11, οι παράγραφοι 1 ως 4 του άρθρου 12, τα άρθρα 14, 19, η παράγραφος 3 του άρθρου 22, το άρθρο 23, η παράγραφος 4 του άρθρου 96 και το άρθρο 97. Εφόσον λοιπόν οι διατάξεις που αφορούν το δικαίωμα στην υγεία, δηλαδή το άρθρο 5 παράγραφος 5, το άρθρο 7 παράγραφος 2 και το άρθρο 21 παράγραφος 3, δεν αναφέρονται στην απαρίθμηση του άρθρου για την πολιορκία, το δικαίωμα στην υγεία δεν υφίσταται καμία υποχώρηση κατά την κατάσταση πολιορκίας. Η δικαιολόγηση της παράλειψης του δικαιώματος στην υγεία ανάγεται σε ιστορικούς λόγους. Η παραβίαση του δικαιώματος στην υγεία ήταν συχνά συνδεδεμένη με την κατάσταση πολιορκίας, καθώς σε τέτοιες ιστορικές περιόδους η τακτική των βασανιστηρίων υπήρξε διαδεδομένη. Γι αυτό το λόγο η παράλειψη των διατάξεων που αφορούν το δικαίωμα στην υγεία από την περιοριστική απαρίθμηση της παραγράφου 1 του άρθρου 48 έχει ιδιαίτερη σημασία 25. 13 Συμπεράσματα / Conclusions Το δικαίωμα στην υγεία αποτελεί θεμελιώδες συνταγματικό δικαίωμα και προϋποτίθεται για την απόλαυση των υπόλοιπων συνταγματικών δικαιωμάτων. Συνδέεται άμεσα με το δικαίωμα στη ζωή και την καταστατική αρχή της ανθρώπινης αξιοπρέπειας, επομένως φορείς του είναι όλα τα φυσικά πρόσωπα, ανεξαρτήτως ιθαγένειας. Για την αποτελεσματικότερη προστασία του απαιτείται, πέρα από την αναφορά στο Σύνταγμα, αφενός συνεργασία μεταξύ των κρατών, με σύναψη διεθνών συμβάσεων και αφετέρου πρόνοια από το κοινό νομοθέτη για την αντιμετώπιση των επιμέρους θεμάτων προστασίας του. 25 Δημητρόπουλος, Συνταγματικά δικαιώματα (Β έκδοση), σ.417 16

Conclusions The right to health is a fundamental constitutional right and also essential for the proper establishment of the other constitutional rights. It is attached to the right of life and the constitutional principle of human dignity. The right to health is also stated in international treaties and particularized by laws in order to be more effectively protected. 17

14 Βιβλιογραφία Δημητρόπουλος, Συνταγματικά Δικαιώματα, Β έκδοση Δαγτόγλου, Ατομικά Δικαιώματα Α (2005) Κρεμαλής, Το δικαίωμα για προστασία της υγείας, 1987 Νομολογία: ΣτΕ 2412/1993 ΣτΕ 400/1986 Ηλεκτρονική βιβλιογραφία: http://www.europarl.europa.eu/charter/pdf/text_el.pdf http://hrconvention.wordpress.com/ 18