Περίληψη : Η εσωτερική διαμάχη που υπέβοσκε στους κόλπους της αριστοκρατίας της Τραπεζούντας μετά το θάνατο του Μανουήλ Β Μεγάλου Κομνηνού ξέσπασε την περίοδο της βασιλείας της Ειρήνης Παλαιολογίνας (1340-1341). Το 1340 η οικογένεια των Σχολαρίων, που αντιπροσώπευαν την αυλική αριστοκρατία, με τη στήριξη και άλλων οικογενειών της Τραπεζούντας στράφηκε εναντίον της αυτοκράτειρας και της οικογένειας των Αμυτζανταρίων που την υποστήριζαν. Η εξέγερση έληξε τον Ιούλιο του ίδιου έτους, με την ήττα των στασιαστών και την επικράτηση των αυτοκρατορικών δυνάμεων. Χρονολόγηση Απρίλιος - 2 Ιουλίου 1340 Γεωγραφικός Εντοπισμός Τραπεζούς Πόντου 1. Ιστορικό πλαίσιο Το 14ο αιώνα οι μεγάλες αριστοκρατικές οικογένειες του Πόντου αποτέλεσαν τους πυρήνες οργάνωσης στασιαστικών κινημάτων τα οποία, λόγω και των μεταξύ τους διαφορών, πολλές φορές έλαβαν διαστάσεις εμφύλιου πολέμου και δίχασαν βαθιά την Αυτοκρατορία της Τραπεζούντας έως την περίοδο της βασιλείας του Αλεξίου Γ Μεγάλου Κομνηνού. Την περίοδο εκείνη οι μεγάλες οικογένειες της Τραπεζούντας (Δωρανίτες, Καβαζίτες, Μειζομάτες, Καμαχηνοί, Τζανιχίτες, Αμυτζαντάριοι, Σαμψών) είχαν αποκτήσει μεγάλη δύναμη, χάρη στην ανάπτυξη των γαιοκτησιών και στη δυνατότητα που απέκτησαν να ελέγχουν τις οδούς της ενδοχώρας, αλλά και εκείνες που συνέδεαν τη Γεωργία με τα τουρκομανικά εδάφη. Έτσι, οι αριστοκρατικές οικογένειες διαδραμάτιζαν σημαντικό ρόλο στην πολιτική σκηνή της αυτοκρατορίας. Ιδιαίτερα καθοριστικός ήταν ο ρόλος που έπαιζε στα πολιτικά δρώμενα του κράτους η οικογένεια των Σχολαρίων, που ανήκε στην αυλική αριστοκρατία και αντιπροσώπευε τη φιλική προς την Κωνσταντινούπολη μερίδα της αριστοκρατίας, προσβλέποντας σε μια στενή συνεργασία με τη Βυζαντινή Αυτοκρατορία. Οι αντιθέσεις που υπήρχαν μεταξύ των μεγάλων ιδιοκτητών γης στην ενδοχώρα και της αυλικής αριστοκρατίας έγιναν ιδιαίτερα αισθητές τον 14ο αιώνα και πολλές φορές τους οδήγησαν σε συγκρούσεις. Σε αυτές έλαβαν μέρος σχεδόν όλες οι οικογένειες του Πόντου, συντασσόμενες πότε με τη μία μερίδα και πότε με την άλλη. Η ισορροπία που είχε εδραιώσει στο εσωτερικό της αυτοκρατορίας ο Αλέξιος Β Μέγας Κομνηνός είχε διαταραχθεί από την πολιτική του διαδόχου του, του Ανδρονίκου Γ Μεγάλου Κομνηνού. Ο αδελφός του Βασίλειος Μέγας Κομνηνός, που με τη βοήθεια των Σχολαρίων και της Κωνσταντινούπολης ανέτρεψε το 1332 τον νόμιμο διάδοχο του θρόνου και ανιψιό του, τον Μανουήλ Β Μέγα Κομνηνό, αποπειράθηκε να επαναφέρει την εσωτερική ισορροπία στο κράτος της Τραπεζούντας, λαμβάνοντας αυστηρά μέτρα κατά των μελών της τοπικής αριστοκρατίας που δημιούργησαν εντάσεις στους κόλπους του. Η διαμάχη και ο ανταγωνισμός που επικρατούσαν στις τάξεις της αριστοκρατίας μετά τη δολοφονία του Μανουήλ Β Μεγάλου Κομνηνού και την άνοδο στο θρόνο του Βασιλείου Μεγάλου Κομνηνού εκδηλώθηκε λίγα χρόνια αργότερα, κατά την περίοδο της βασιλείας της πρώτης συζύγου του Βασιλείου Ειρήνης Παλαιολογίνας. Στην αριστοκρατία της Τραπεζούντας την περίοδο εκείνη πρωταγωνιστούσαν κυρίως δύο ομάδες, οι Σχολάριοι και οι Αμυτζαντάριοι. Η κωνσταντινουπολίτικη αντίληψη της εξουσίας που είχαν υιοθετήσει οι Σχολάριοι ήταν αντίθετη με τις πολιτικές αντιλήψεις και πεποιθήσεις 1 των Αμυτζανταρίων και τους έφερε πολλές φορές αντιμέτωπους. Με αφορμή το κενό εξουσίας που δημιουργήθηκε μετά το θάνατο του Βασιλείου Μεγάλου Κομνηνού και την ανικανότητα της αυτοκράτειρας να επιβληθεί, οι δύο παρατάξεις οδηγήθηκαν σε μετωπική σύγκρουση, καθώς επιδίωκαν η καθεμία ξεχωριστά την επιβολή της δικής τους κοινωνικοπολιτικής ισορροπίας. 2 Στη σύγκρουση που ξέσπασε συμμετείχαν και άλλες γνωστές αριστοκρατικές οικογένειες, όπως οι Δωρανίτες, οι Καβαζίτες, οι Μειζομάτες και οι Καμαχηνοί. Δημιουργήθηκε στις 7/2/2017 Σελίδα 1/7
2. Η εξέγερση Στις 6 Απριλίου 1340, μετά το θάνατο του Βασιλείου Μεγάλου Κομνηνού, 3 τη διακυβέρνηση της αυτοκρατορίας ανέλαβε η Ειρήνη Παλαιολογίνα, νόθα κόρη του Βυζαντινού αυτοκράτορα Ανδρονίκου Γ Παλαιολόγου (1328-1341). 4 Μετά την άνοδό της στο θρόνο της Τραπεζούντας, η Ειρήνη προσπάθησε να εδραιώσει την εξουσία της με τη βοήθεια των Αμυτζανταρίων και άλλων επιφανών αρχόντων. Ωστόσο, η αντιπαράθεση ανάμεσα στους Σχολάριους και τους Αμυτζαντάριους, που εκείνη την περίοδο αποτελούσαν τις δύο κύριες παρατάξεις της τοπικής αριστοκρατίας, είχε περιπλακεί λόγω προσωπικών ερίδων. Το αποτέλεσμα ήταν οι Σχολάριοι να αντιδράσουν άμεσα και να εξεγερθούν εναντίον της αυτοκράτειρας. Γύρω τους συσπειρώθηκαν και άλλες μεγάλες αριστοκρατικές οικογένειες, όπως οι Μειζομάτες, οι Δωρανίτες οι Καβαζίτες και οι Καμαχηνοί. Οι πηγές σημειώνουν τα ονόματα του Λέοντος Καβαζίτη, του μεγάλου δουκός Ιωάννη Καβαζίτη και του Κωνσταντίνου Δωρανίτη. Ωστόσο, δεν είναι γνωστό ποια ήταν η ακριβής ανάμειξη των προσώπων αυτών στα γεγονότα και ποια η κατάληξή τους μετά την ήττα που υπέστησαν από τις αυτοκρατορικές δυνάμεις. Οι Σχολάριοι και οι άλλες ευγενείς οικογένειες της Τραπεζούντας, με αρχηγό τον μέγα στρατοπεδάρχη και σεβαστό Τζανιχίτη, οχυρώθηκαν στη μονή του Αγίου Ευγενίου, που αποτέλεσε και το κέντρο των επιχειρήσεών τους εναντίον της Παλαιολογίνας. Από την άλλη, η αυτοκράτειρα κατάφερε με τη στήριξη των Αμυτζανταρίων να κρατήσει υπό τον έλεγχό της το λιμάνι και το κάστρο. 5 Η εξέγερση των στασιαστών έλαβε τέλος στις 2 Ιουλίου 1340, όταν προς ενίσχυση της αυτοκράτειρας έφθασε στην Τραπεζούντα από την Κωνσταντινούπολη ο ευνούχος και μέγας δουξ Ιωάννης. Οι δυνάμεις του Ιωάννη ενώθηκαν με τα αυτοκρατορικά στρατεύματα και κατόπιν επιτέθηκαν από κοινού στη μονή του Αγίου Ευγενίου, η οποία παραδόθηκε στις φλόγες. Οι Σχολάριοι ηττήθηκαν, οι αρχηγοί τους αρχικά συνελήφθησαν και οδηγήθηκαν στο φρούριο των Λιμνίων, ενώ το επόμενο έτος (Ιούλιος 1341) ορισμένοι εκτελέσθηκαν. 3. Συνέπειες Η επικράτηση της Ειρήνης Παλαιολογίνας και της παράταξης των Αμυτζανταρίων δεν σήμανε και το τέλος των εμφύλιων διενέξεων στο εσωτερικό της αυτοκρατορίας. Οι αντιθέσεις μεταξύ των μεγάλων ιδιοκτητών γης και της αριστοκρατίας των ανακτόρων συνέχισαν να οδηγούν τις δύο παρατάξεις σε αιματηρές συγκρούσεις έως τα πρώτα έτη της βασιλείας του Αλεξίου Γ Μεγάλου Κομνηνού. Στη δίνη αυτή των εμφύλιων διενέξεων πολλές οικογένειες δέχθηκαν καίρια πλήγματα σε ανθρώπινο δυναμικό, που επηρέασαν άμεσα και την ισχύ τους στο πολιτικό προσκήνιο της αυτοκρατορίας. Το 1352 πολλά μέλη της οικογένειας των Δωρανιτών εκτελέσθηκαν, ενώ η σφαγή των Αμυτζανταρίων το 1342 σήμανε ταυτόχρονα και νίκη της φιλοκωνσταντινουπολίτικης μερίδας της Τραπεζούντας απέναντι σε κάθε αντικωνσταντινουπολίτικη πολιτική. 6 Κατά τις εμφύλιες διαμάχες που ακολούθησαν, οι οικογένειες παρατάσσονταν πότε με τη μία και πότε με την άλλη μερίδα και αντιπολιτεύονταν ή υποστήριζαν τον εκάστοτε αυτοκράτορα, ανάλογα με τα συμφέροντά τους. Έτσι, το 1351 οι οικογένειες των Δωρανιτών και των Σχολαρίων, που το 1340 συμμετείχαν μαζί στην εξέγερση κατά της αυτοκράτειρας Ειρήνης Παλαιολογίνας, εμφανίζονται αντιμέτωπες. Από την άλλη, κατά τη διάρκεια των εμφύλιων συγκρούσεων οι αυτοκράτορες διαδέχονταν ο ένας τον άλλον, αδύναμοι να αντιμετωπίσουν αποτελεσματικά τις εσωτερικές αναταραχές. Ωστόσο, οι αριστοκρατικές οικογένειες της Τραπεζούντας δεν απέκτησαν ποτέ τόση ισχύ ώστε να επικρατήσουν πλήρως. Μάλιστα, κατά τη βασιλεία ισχυρών ηγεμόνων οι οικογένειες στάθηκαν αδύναμες να επιβάλουν τα συμφέροντά τους. Έτσι, η ήττα των Σχολαρίων το 1356 και των Καβαζιτών το 1363 από τον Αλέξιο Γ αποτέλεσε και το τέλος των ταραχών αυτών, που είχαν ταλαιπωρήσει και διχάσει βαθιά το κράτος των Μεγάλων Κομνηνών. Οι στασιαστικές κινήσεις των αριστοκρατικών οικογενειών είχαν άμεσο αντίκτυπο και στις εξωτερικές σχέσεις του κράτους. Η εξέγερση των Σχολαρίων εναντίον της αυτοκράτειρας Ειρήνης Παλαιολογίνας έδωσε την ευκαιρία στους Τουρκομάνους της Άμιδας (Αμιτιώτες) 7 να στραφούν εναντίον του Πόντου, προκαλώντας σημαντικές καταστροφές. Η πόλη της Τραπεζούντας πολιορκήθηκε και πυρπολήθηκε, ενώ ακολούθησε εκτεταμένη σφαγή των κατοίκων. Ανάλογες συνέπειες προκάλεσαν και οι εμφύλιες αναταραχές που ξέσπασαν στην αυτοκρατορία τα επόμενα έτη (κατάληψη του Αγίου Ανδρέα και του Οιναίου από τους Τουρκομάνους το 1346 και της Κερασούντος από τους Γενουάτες το 1348). Δημιουργήθηκε στις 7/2/2017 Σελίδα 2/7
1. Βλ. Λυμπερόπουλος, B., O Bυζαντινός Πόντος. H αυτοκρατορία της Tραπεζούντας (Aθήνα 1999), σελ. 138. 2. Βλ. Λυμπερόπουλος, B., O Bυζαντινός Πόντος. H αυτοκρατορία της Tραπεζούντας (Aθήνα 1999), σελ. 150. 3. Εικάζεται ότι ο θάνατος του Βασιλείου Μεγάλου Κομνηνού προκλήθηκε από την Ειρήνη Παλαιολογίνα. Βλ. Miller, W., Trebizond. The Last Greek Empire (London 1926), σελ. 46. 4. Η αυτοκράτειρα είχε διωχθεί από τον σύζυγό της προκειμένου ο τελευταίος να νυμφευθεί την Ειρήνη Τραπεζουντία, γόνο της τοπικής αριστοκρατίας, με την οποία διατηρούσε παράνομες σχέσεις. 5. Ο Λυμπερόπουλος, B., O Bυζαντινός Πόντος. H αυτοκρατορία της Tραπεζούντας (Aθήνα 1999), σελ. 174, υποστηρίζει ότι η αυτοκράτειρα είχε συλληφθεί από τους Αμυτζαντάριους και κρατούνταν στο κάστρο παρά τη θέλησή της. 6. Βλ. Ahrweiler, Ε., «Η αυτοκρατορία της Τραπεζούντας», στο Iστορία του Eλληνικού Έθνους 9 (Αθήνα 1980), σελ. 328. 7. Για τους Αμιτιώτες και την ονομασία αυτών βλ. Zachariadou, E.A., Trebizond and the Turks (1352-1402), Αρχείον Πόντου 35 (1979), σελ. 340-341. Βιβλιογραφία : Χρύσανθος Φιλιππίδης, μητροπολίτης Τραπεζούντος, "Η Εκκλησία Τραπεζούντος", Αρχείον Πόντου, 4/5, 1933, 1-1.070 Λυμπερόπουλος Β.Χ., Ο Βυζαντινός Πόντος. Η Αυτοκρατορία της Τραπεζούντας (1204-1261), ο χώρος, οι άνθρωποι, η οικονομία, Αθήνα 1999 Λαμψίδης Ο., "Μιχαήλ του Παναρέτου περί των Μεγάλων Κομνηνών", Αρχείον Πόντου, 22, 1958, 5-128 Νικηφόρος Γρηγοράς, Ρωμαϊκής Ιστορίας Λόγοι, Shopen, L. (ed.), Nicephori Gregorae Historia Byzantina 1-3, Corpus Scriptorum Historiae Byzantinae, Bonn 1829-1855 Janssens E., Trébizonde en Colchide, Université Libre de Bruxelles, Bruxelles 1969, Travaux de la Faculté de Philosophie et Lettres XL Miller W., Trebizond. The Last Greek Empire of the Byzantine Era, 1204-1461, London 1926 Ahrweiler H., "Η Αυτοκρατορία της Τραπεζούντας", Ιστορία του Ελληνικού Έθνους Θ': Υστεροβυζαντινοί χρόνοι (1204-1453), Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 1980, 325-334 Bredenkamp F., "The Doranites Family of the 14th Century Byzantine Empire of Trebizond", Βυζαντιακά, 19, 1999, 239-261 Bryer A.A.M., "The Estates of the Empire of Trebizond. Evidence for their Resources, Products, Agriculture, Ownership and Location", Αρχείον Πόντου, 35, 1979, 370-477 Zachariadou E.A., "Trebizond and the Turks (1352-1402)", Mαύρη Θάλασσα: 12ον Συμπόσιον Bυζαντινών Σπουδών (Birmingham, 18-20 Mαρτίου 1978) Aρχείον Πόντου 35, Αθήνα 1979, 333-358 Δημιουργήθηκε στις 7/2/2017 Σελίδα 3/7
Γεωργιάδης Θ., Εγκυκλοπαίδεια του Ποντιακού Ελληνισμού. Πόντος. Ιστορία, Λαογραφία και Πολιτισμός, Θεσσαλονίκη 1991 Λαμψίδης Ο., Ανδρέου Λιβαδηνού βίος και έργα, Αθήνα 1975 Bryer A.A.M., "The faithless Kabazitai and Scholarioi", Moffatt, A. (ed.), Maistor. Classical, Byzantine and Renaissance Studies for Robert Browning, Canberra 1984, 309-327 Μιχαήλ Πανάρετος, Περί των της Τραπεζούντος βασιλέων, Λάμπρος, Σ. (επιμ.), Νέος Ελληνομνήμων 4, Αθήνα 1907 Σαββίδης Α. (επιμ.), Eγκυκλοπαιδικό Προσωπογραφικό Λεξικό Bυζαντινής Iστορίας και Πολιτισμού 1, Αθήνα 1996 Δικτυογραφία : Irene Palaiologina http://en.wikipedia.org/wiki/irene_palaiologina Γλωσσάριo : μέγας δουξ/δούκας, ο Ο επικεφαλής του αυτοκρατορικού στόλου από το 1092 και μετά. Κατά την Ύστερη Βυζαντινή περίοδο, ο τίτλος του μεγάλου δούκα απονεμόταν στους πλέον υψηλόβαθμους πολιτικούς/στρατιωτικούς αξιωματούχους της αυτοκρατορίας. μέγας στρατοπεδάρχης, ο Υψηλό στρατιωτικό αξίωμα που δημιουργήθηκε επί Θεοδώρου Β Λασκάρεως και αφορούσε κυρίως τον εξοπλισμό και τις προμήθειες των στρατιωτικών δυνάμεων της αυτοκρατορίας. Με το αξίωμα αυτό τιμήθηκε για πρώτη φορά στα μέσα του 13ου αιώνα ο Γεώργιος Μουζάλων. Το 14ο και 15ο αιώνα ο μέγας στρατοπεδάρχης ήταν επικεφαλής στρατιωτικών μονάδων. Στην Aυτοκρατορία της Τραπεζούντας δήλωνε τον αρχηγό των πεζικών δυνάμεων. σεβαστός, ο Τιμητικός τίτλος. Αποδόθηκε πρώτη φορά ως «σεβαστή» από τον αυτοκράτορα Κωνσταντίνο Θ Μονομάχο (1042-1055) στην ερωμένη του Σκλήραινα. Αργότερα τον τίτλο τον υιοθέτησαν οι αυτοκράτορες Ισαάκ Κομνηνός (1057-1059) και Αλέξιος Α (1081-1118). Από το 12ο αιώνα χρησιμοποιούνται ευρέως δύο συνώνυμες μορφές του βασικού επιθέτου: πανσέβαστος-σεβαστός και σεβαστός. Η σημασία τους είναι συγκεχυμένη, αλλά τις περισσότερες φορές ο όρος χρησιμοποιείται με την έννοια του τίτλου διάφορων διοικητικών αξιωμάτων ή αξιωματικών ταγμάτων ξένων μισθοφόρων. Στην υστεροβυζαντινή ιεραρχία των τιμητικών αξιωμάτων βρισκόταν σε πολύ χαμηλή θέση, ενώ στην αυλή της Τραπεζούντας ο τίτλος του σεβαστού δήλωνε τους ανώτατους άρχοντες του κράτους. Πηγές Μιχαήλ Πανάρετος, Περί των της Τραπεζούντος βασιλέων, Λάμπρος, Σ. (επιμ.), «Το τραπεζουντιακόν χρονικόν του πρωτοσεβαστού και πρωτονοταρίου Μιχαήλ Παναρέτου», Νέος Ελληνομνήμων 4 (1907), σελ. 271.20 272.18. Νικηφόρος Γρηγοράς, Ρωμαϊκή Ιστορία, Bekker, I. (ed.), Nicephori Gregorae Historia Byzantina 2 (Bonn 1855), σελ. 550.17 551.18. Ανδρέας Λιβαδηνός, Περιήγησις, Λαμψίδης, Ο. (επιμ.), Ανδρέου Λιβαδηνού βίος και έργα (Αθήνα 1975), σελ. 63.6 64.8. Παραθέματα Ο τοπικός χρονογράφος Μιχαήλ Πανάρετος μνημονεύει τη στάση των αριστοκρατικών οικογενειών της Τραπεζούντας (1340): Ἐκοιμήθη ὁ βασιλεὺς κῦρ Βασίλειος ὁ μέγας Κομνηνὸς μηνὶ Ἀπριλίῳ εἰς τὰς Ϛ, ἡμέρᾳ ε, ἰνδικτιῶνος η, ἔτους Ϛωμη. Δημιουργήθηκε στις 7/2/2017 Σελίδα 4/7
Ἐβασίλευσεν ἔτη ζ καὶ μῆνας Ϛ. Οἱ δὲ παῖδες αὐτοῦ κῦρ Ἀλέξιος καὶ κῦρ Καλοϊωάννης ἐστάλθησαν εἰς τὴν Πόλιν σὺν τῇ μητρί. Καὶ ἐκράτησε τὴν βασιλείαν ἡ Παλαιολογίνα κυρὰ Εἰρήνη, χήρα οὖσα. Καὶ εὐθέως ἐταράχθησαν οἱ ἄρχοντες καὶ ἐγένοντο δύο μέρη. Καὶ ὁ μὲν Τζανιχίτης, ὁ μέγας στρατοπεδάρχης κῦρ Σεβαστὸς σὺν τοῖς Σχολαρίοις καὶ Μειζομάταις καὶ κῦρ Κωνσταντῖνος ὁ Δωρανίτης καὶ οἱ Καβαζῖται καὶ ὁ Καμαχηνὸς καί τινες τοῦ κοινοῦ καὶ τῶν ἀλλαγίων τῶν βασιλικῶν ἐκράτησαν τὸν Ἅγιον Εὐγένιον, οἱ δ Ἀμυτζανταράνται καί τινες τῶν ἀρχόντων καὶ τοῦ βασιλικοῦ ἀλλαγίου ἐκράτησαν σὺν τῇ δεσποίνῃ τὸν κουλᾶν. Μιχαήλ Πανάρετος, Περί των της Τραπεζούντος βασιλέων, Λάμπρος, Σ. (επιμ.), «Το τραπεζουντιακόν χρονικόν του πρωτοσεβαστού και πρωτονοταρίου Μιχαήλ Παναρέτου», Νέος Ελληνομνήμων 4 (1907), σελ. 271.20 272.12. Η καταστολής της στάσης, όπως περιγράφεται από τον Μιχαήλ Πανάρετο: Κατὰ δὲ Ἰούλιον μῆνα β, ἡμέρᾳ α, ἔτους Ϛωμη, ἐλθὼν ὁ μέγας δοὺξ Ἰωάννης ὁ ἐκτομίας ἐκ τῶν Λιμνίων μετὰ φωσσᾶτον πολὺ, ἐγένετο πόλεμος, σύραντες καὶ τὸ μάγγανον κατὰ τῆς μονῆς καὶ ἐπυρπολήθη ἡ μονὴ, καὶ πάντα τὰ ὡραῖα αὐτῆς ἀπεκαύθησαν. Καὶ ὁ Τζανιχίτης καὶ ἕτεροι ἄρχοντες ἐπεριωρίσθησαν εἰς τὰ Λιμνία καὶ ἐκεῖ τὸ ζῆν ἀπέδωκαν. Μιχαήλ Πανάρετος, Περί των της Τραπεζούντος βασιλέων, Λάμπρος Σ. (επιμ.), «Το τραπεζουντιακόν χρονικόν του πρωτοσεβαστού και πρωτονοταρίου Μιχαήλ Παναρέτου», Νέος Ελληνομνήμων 4 (1907), σελ. 272.13 18. Ο Βυζαντινός ιστορικός Νικηφόρος Γρηγοράς εξιστορεί τα γεγονότα του εμφυλίου στην Τραπεζούντα: Διατριβῆς δὲ μεταξὺ γινομένης καὶ τῆς τῶν Τραπεζουντίων ἡγεμονίας ὑπὸ γυνακὶ διοικεῖσθαι καλῶς καὶ βεβαίως οὐ δυναμένης, στασιάζειν τινὲς ἐπεχείρουν καὶ ἀνασείειν τὸν δῆμον. ὅθεν ἀναγκασθεῖσα Εἰρήνη ἡ βασιλὶς τῶν Τραπεζουντίων ἐξέπεμψε ταχυναυτοῦσαν τριήρη μετὰ πρέσβεων ἄλλων, καὶ σύν γε αὐτοῖς τὸν τῆς Τραπεζοῦντος ἀρχιθύτην, κατεπείξοντες τὴν προτέραν ζήτησιν αὐτῆς πρὸς τοῦ βασιλέως Ρωμαίων. οἳ δὴ καταπλεύσαντες ἐς Βυζάντιον καὶ τὸν βασιλέα οὐχ εὑρηκότες ἀποστέλλουσιν ἐς βασιλέα ἱππέας ὀλίγους, οἳ καὶ γένει καὶ ἀξιώματι προέχειν τῶν ἄλλων ἐδόκουν. οἷς ἐνδημήσασι τῇ τῶν Θεσσαλονικέων μητροπόλει οὐκ ἐγένετο ἐντυχεῖν παρόντι τῷ βασιλεῖ. ῥαΐσας γὰρ πρὸ βραχέος ἐκεῖνος, ὡς εἴρηται, ἀπῄει πολιορκήσων τὴν τῶν Ἀκαρνάνων μητρόπολιν. ὅθεν ἔδοξε κατὰ χώραν μείνασι, γράμμασι μηνύειν τῷ βασιλεῖ τὴν τῆς ἀφίξεως αἰτίαν αὐτῶν. Ἐπεὶ δ ἐξουσίας κολακευούσης τὸ ἐπιθυμητικὸν τῆς γυναικείας ὀρέξεως πάντα χαλινὰ διαῤῥήγνυται, λανθανούσαις μίξεσι χρῆσθαι τὴν βασιλίδα Εἰρήνην ἐψιθυρίζετο πρὸς τὸν μέγαν δομέστικον τῶν Τραπεζουντίων. τοῦτο δὲ διατρέχον τὰς τῶν πολλῶν ἀκοὰς κατεστασίαζε τόν τε δῆμον καὶ μάλιστα τοὺς εὐγενείᾳ προὔχοντας καὶ οἱ μὲν προσεχώρουν τῷ Τζανυχίτῃ, πλούτῳ καὶ δόξῃ τηνικαῦτα δυναμένῳ τὰ μέγιστα οἱ δὲ τῷ μεγάλῳ δομεστίκῳ. οὕτω δὲ στασιασθείσης καὶ εἰς δύο σχισθείσης τῆς τῶν Τραπεζουντίων πόλεως, εἰς μάχην ἐμφύλιον ἐτελεύτα τὸ πρᾶγμα ὅτε δὴ καὶ κατακοπῆναί φασι πλείστους τε ἄλλους ἐξ ἑκατέρων τῶν μερῶν καὶ ἐπὶ τούτοις Τζανυχίτην. Νικηφόρος Γρηγοράς, Ρωμαϊκή Ιστορία, Bekker, I. (ed.), Nicephori Gregorae Historia Byzantina 2 (Bonn 1855), σελ. 550.17 551.18. Ο Βυζαντινός λόγιος Ανδρέας Λιβαδηνός περιγράφει την εμφύλια διαμάχη στην Τραπεζούντα και τις επιπτώσεις της στον ίδιο: Ἐπεὶ γὰρ ἀληθείᾳ καθάπαξ τὴν ἱστορίαν πᾶσαν ἐφέπεσθαι προεπηγγειλάμεθα, γυμναῖς αὐταῖς ἀληθείαις ὅση δύναμις ταύτης ἐχώμεθα. Εὐροοῦσι τοίνυν καὶ καλῶς ἔχουσι περὶ τῇδε φθάνει τελευτὴ Κομνηνοῦ Βασιλείου δεινὸν ἐπελθοῦσα οἷά τις συμφορῶν κυκεὼν καὶ ὀλέθρων, Αἰγυπτίων πληγαῖς ἄλλη δεκάπληγος μείζων ἡμῖν βαρυτέρα τῆς εὐδαιμονίας ἡμῖν καὶ τῇ πόλει τοῦ βασκάνου διαφθονήσαντος. Ἄρτι γὰρ ἐκείνου πρὸς θεὸν μεταστάντος ἡμῖν καὶ ἀμφοῖν τὰ δεινὰ τῶν κακῶν ἐπεισέφρησεν οὔπω γὰρ τὸ πένθος ἐλώφησε, καὶ ἡ τῶν ἐν τέλει ἄστατος ἔρις, οἴμοι, καθ ἑαυτῶν ἀνηγείρετο, πρᾶγμά τι πᾶσιν ἀνθρώποις ἀῤῥήτου θείας ἐκτὸς προνοίας λύειν ἀμήχανον. Τοῦτο τοίνυν οὕτως ἔχον εἰδὼς καὶ ὡς ἐπὶ κακῷ τὰ παρόντα τῇδ ἐπιῤῥεύσει κατὰ νοῦν γε βαλλόμενος ἀπαίρειν τῆσδε κατήπειγμαι πάσῃ χρώμενος πείρᾳ, πάντα Δημιουργήθηκε στις 7/2/2017 Σελίδα 5/7
δηλονότι τῷ λόγῳ κινούμενος κάλων καὶ οὐδ οὕτως ἀπήλλαγμαι. Μέσος τοίνυν ἐναπολειφθεὶς ξυμφορῶν οὐκ εἶχον ὅ,τι καὶ γένοιμι, ἐδεόμην δε τοῦ θεοῦ μάλα καὶ θερμὸν ἠντιβόλουν διὰ τῆς θεομήτορος ἀπαλλαγῆναι τῶν δυσχερῶν. Ἀλλ εἰ ἐκκακοίημεν ἀμως γέ πως ἐπὶ μυρίαις ταῖς συμφοραῖς, ὑπό γε προνοίας πάλιν ἀνείμεθα. Τίς τοίνυν ἑώρακε τῶν ἀστικῶν τε καὶ ἐπηλύδων τότε τὸν ἐμφύλιον πόλεμον καὶ ἀδακρυτὶ παρῆλθε τὴν ἀνάγκην τοῦ πτώματος; ἣν δὴ κατ ἀλλήλων ἐμφύλων ὁμοῦ καὶ πιστῶν τῷ θεῷ μοῖρά τις τῶν κακῶν ἐσχεδίασε καὶ τοῦτο ξυνέβαινε τῶν ἐν τέλει μᾶλλον τοῖς προὔχουσι. Τίς τὴν συμφορὰν οὐκ ἐπένθησεν; ἢ τίς ἰδὼν ἢ ἀκούσας καὶ μαθὼν τὸ μύσος τῆς ἀλληλοφονίας οὐ θρηνῶν ἀνῳμώξατο; Οἶδεν Εὐγενίου καλλινίκου μονὴ ταῦτα τοῦ μάρτυρος καὶ οἱ τὸν Εὔξεινον τουτονὶ Κόλχον ἁπλῶς ναιετάωντες ἄνθρωποι, ὥς τι φάναι κατ ἔπος, τῷ γεγονέναι πᾶσι ταῦτα περίπυστα. Ἔγωγε δ οὖν καὶ ταύτης εἴσω τότε τυχὼν τῆς ἀνάγκης ἑάλων, οἴμοι, καὶ τῆς πείρας ἔργον γεγένημαι, ὅτιπερ ἐν μέρει θεσμοῖς φιλίας προσηταιρικὼς τοῖς πεπτωκόσι πεφώραμαι πάλαι γὰρ τοῖσδε νόμῳ φιλίας ἀληθοῦς συνέῤῥαμμαι ἥκιστα σκαιὰ φάσκουσιν, ὡς ἐγᾦμαι, εἰρήσεται γὰρ τἀληθῆ. Ὅθεν καὶ διώκταις ἠπείλημαι μάλ οὐκ ἀγαθῶς καὶ τούτοις δ οὐσίαν μὲν πᾶσαν ἀφῄρημαι, ὕβρεως δὲ καὶ πλησίον κατήντηκα νὴ τοὺς λόγους, ὦ φίλτατοι, μηδὲν ἥκιστα ξυνεγνωκὼς ἐμαυτῷ δράσαντι δεινόν, εἰδέναι δὲ μάλιστα πεποιθὼς τοὺς περιϊόντας, ὡς εὐθυδικίας χάριν ὀρθῆς ἦν τουτὶ τὸ κακόν. Ανδρέας Λιβαδηνός, Περιήγησις, Λαμψίδης, Ο. (επιμ.), Ανδρέου Λιβαδηνού βίος και έργα (Αθήνα 1975), σελ. 63.6 64.8. Χρονολόγιο 1332: Δολοφονία του Μανουήλ Β Μεγάλου Κομνηνού από τον θείο του Βασίλειο 6 Απριλίου 1340: Θάνατος του αυτοκράτορα Βασιλείου Μεγάλου Κομνηνού. Στο θρόνο τον διαδέχεται η πρώτη σύζυγός του, Ειρήνη Παλαιολογίνα. Μέλη πολλών αριστοκρατικών οικογενειών εξεγείρονται εναντίον της αυτοκράτειρας και οχυρώνονται στη μονή του Αγίου Ευγενίου 2 Ιουλίου 1340: Οι αυτοκρατορικές δυνάμεις καταλαμβάνουν τη μονή του Αγίου Ευγενίου και συλλαμβάνουν τους στασιαστές Ιούλιος 1341: Εκτέλεση ορισμένων αιχμαλώτων στασιαστών στα Λίμνια Βοηθ. Κατάλογοι Κατάλογος αυτοκρατόρων Τραπεζούντος Αλέξιος Α Μέγας Κομνηνός 1204 1222 Ανδρόνικος Α Γίδων 1222 1235 Ιωάννης Α Αξούχος 1235 1238 Μανουήλ Α Μέγας Κομνηνός 1238 1263 Ανδρόνικος Β Μέγας Κομνηνός 1263 1266 Γεώργιος Μέγας Κομνηνός 1266 1280 Ιωάννης Β Μέγας Κομνηνός 1280 1285 Θεοδώρα 1285 1297 Αλέξιος Β Μέγας Κομνηνός 1297 1330 Δημιουργήθηκε στις 7/2/2017 Σελίδα 6/7
Ανδρόνικος Γ Μέγας Κομνηνός 1330 1332 Μανουήλ Β Μέγας Κομνηνός 1332 Βασίλειος Μέγας Κομνηνός 1332 1340 Ειρήνη Παλαιολογίνα 1340 1341 Άννα 1341 Μιχαήλ Μέγας Κομνηνός 1341, 1344 1349 Ιωάννης Γ Μέγας Κομνηνός 1342 1344 Αλέξιος Γ Μέγας Κομνηνός 1349 1390 Μανουήλ Γ Μέγας Κομνηνός 1390 1417 Αλέξιος Δ Μέγας Κομνηνός 1417 1429 Ιωάννης Δ Μέγας Κομνηνός 1429 1458 Δαβίδ Μέγας Κομνηνός 1458 1461 Δημιουργήθηκε στις 7/2/2017 Σελίδα 7/7