Μιχαήλ Μέγας Κομνηνός

Transcript

1 Για παραπομπή : Βουγιουκλάκη Πηνελόπη,, 2003, Περίληψη : Γόνος της οικογένειας των Μεγάλων Κομνηνών και αυτοκράτορας της Τραπεζούντας. Τον Ιούλιο του 1341 ο Μιχαήλ επιχείρησε ανεπιτυχώς να ανατρέψει την αυτοκράτειρα Άννα Αναχουτλού ( ) και να ανέλθει στο θρόνο της Τραπεζούντας. Στις 24 Μαΐου του 1344 ωστόσο κατέλαβε το θρόνο ανατρέποντας τον γιο του Ιωάννη Γ' Μέγα Κομνηνό ( ). Παραιτήθηκε στις 13 Δεκεμβρίου του 1349 λόγω ασθενείας. Άλλα Ονόματα Τόπος και Χρόνος Γέννησης Γύρω στο 1285, Τραπεζούντα Τόπος και Χρόνος Θανάτου Μετά το 1355, Κωνσταντινούπολη (;) Κύρια Ιδιότητα Αυτοκράτορας Τραπεζούντας ( ) 1. Βιογραφικά στοιχεία Ο γεννήθηκε στην Τραπεζούντα γύρω στο Ήταν γιος του αυτοκράτορα της Τραπεζούντας Ιωάννη Β' ( / ) και της Ευδοκίας Παλαιολογίνας και αδελφός του μετέπειτα αυτοκράτορα Αλεξίου Β' Μεγάλου Κομνηνού ( ). Το 1297, μετά την άνοδο του αδελφού του στο θρόνο της Τραπεζούντας, ο Μιχαήλ στάλθηκε μαζί με τη μητέρα του στην Κωνσταντινούπολη. Eκεί τέθηκε υπό την προστασία του θείου του και Βυζαντινού αυτοκράτορα Ανδρόνικου Β' Παλαιολόγου ( ) και δέχθηκε την κωνσταντινουπολίτικη επιρροή. 1 Στις 30 Ιουλίου 1341 ο Μιχαήλ επέστρεψε στην Τραπεζούντα και επιχείρησε να ανατρέψει την Άννα Αναχουτλού ( ), χωρίς ωστόσο επιτυχία. Έτσι, στις 7 Αυγούστου συνελήφθη και τέθηκε υπό περιορισμό. Τον Μάιο του 1344 δραπέτευσε και επιχείρησε για δεύτερη φορά, επιτυχώς, με τη βοήθεια της οικογένειας των Σχολαρίων, να ανέλθει στον αυτοκρατορικό θρόνο, ανατρέποντας τον γιο του Ιωάννη Γ' Μέγα Κομνηνό ( ). Ο στέφθηκε αυτοκράτορας Τραπεζούντας στις 24 Μαΐου του ίδιου έτους. Στις 13 Δεκεμβρίου 1349 ο Μιχαήλ παραιτήθηκε λόγω ασθενείας. Ο Αλέξιος Γ' Μέγας Κομνηνός ( ) που τον διαδέχθηκε τον ανάγκασε να ενδυθεί το μοναχικό σχήμα, στο σπήλαιο-ναό του Αγίου Σάββα, όπου παρέμεινε για έναν χρόνο. Στη συνέχεια στάλθηκε στην Κωνσταντινούπολη μαζί με τον Μιχαήλ Σαμψών, με σκοπό να ζητήσει σε γάμο γόνο της οικογένειας των Παλαιολόγων για τον Αλέξιο Γ'. Το 1355 επιχείρησε ανεπιτυχώς να επανέλθει στο θρόνο της Τραπεζούντας και στη συνέχεια επέστρεψε στην Κωνσταντινούπολη. Δεν υπάρχουν στοιχεία για την περαιτέρω δράση του. 2. Άνοδος στο θρόνο 2.1. Τα γεγονότα Στις 30 Ιουλίου του 1341 ο Μιχαήλ, με την υποστήριξη του Βυζαντινού αυτοκράτορα Ιωάννη ΣΤ' Καντακουζηνού ( ), μετέβη από την Κωνσταντινούπολη στην Τραπεζούντα με τρία πολεμικά πλοία συνοδευόμενος από τους Νικήτα Σχολάρη, Γρηγόριο Μειζομάτη και άλλα μέλη της αριστοκρατίας, με σκοπό να παντρευτεί την αυτοκράτειρα Ειρήνη Παλαιολογίνα (1340), χήρα του Βασιλείου Μεγάλου Κομνηνού ( ), και να αναλάβει τη διακυβέρνηση της αυτοκρατορίας. Ωστόσο πριν φτάσει στην Τραπεζούντα είχε ήδη ξεσπάσει στάση κατά της Ειρήνης, υποκινούμενη από την Άννα Αναχουτλού, κόρη του αυτοκράτορα Αλεξίου Β' Μεγάλου Κομνηνού ( ), η οποία κατέληξε στην αναγκαστική παραίτηση της Ειρήνης και την άνοδο της Άννας ( ) στο θρόνο. 2 Το βράδυ της άφιξής του στην Τραπεζούντα ο Δημιουργήθηκε στις 13/3/2017 Σελίδα 1/6

2 Για παραπομπή : Βουγιουκλάκη Πηνελόπη,, 2003, Μιχαήλ έγινε δεκτός ως αυτοκράτορας από τους άρχοντες και τον μητροπολίτη Τραπεζούντας Ακάκιο. Ωστόσο δεν αναγορεύτηκε επίσημα. Την επόμενη ημέρα ο λαός εξεγέρθηκε εναντίον του, οι Λαζοί της Άννας Αναχουτλού πυρπόλησαν τα πλοία του και σκότωσαν μέλη της ακολουθίας του. Στις 7 Αυγούστου του 1341 συνελήφθη και τέθηκε υπό περιορισμό αρχικά στο Οίναιο και έπειτα στα Λίμνια. Το Μάρτιο του 1344 ο Μιχαήλ δραπέτευσε με τη βοήθεια του Νικήτα Σχολάρη. Ήρθε στην Τραπεζούντα στις 3 Μαΐου του ίδιου χρόνου και στις 24 ανακηρύχθηκε αυτοκράτορας, ανατρέποντας τον γιο του Ιωάννη Γ', τον οποίο εξόρισε στο σπήλαιοναό του Αγίου Σάββα. Στην προσπάθειά του αυτή είχε στο πλευρό του και τον λαό της Τραπεζούντας, ο οποίος, αγανακτισμένος επειδή ο Ιωάννης Γ Μέγας Κομνηνός ( ) ανεχόταν και υπέθαλπε το καθεστώς αιχμαλωσίας του πατέρα του, που είχε επιβληθεί από την Άννα Αναχουτλού ( ), μεταστράφηκε εναντίον του. Ο Μιχαήλ στέφθηκε στο ναό της Παναγίας Χρυσοκεφάλου Τα αίτια Η πρώτη, αποτυχημένη προσπάθεια ανόδου του Μιχαήλ στο θρόνο και η ανάρρησή του το 1344 εντάσσονται στο πλαίσιο των διενέξεων που υπήρχαν την περίοδο εκείνη μεταξύ των μελών της αριστοκρατίας, τα οποία επιδίωκαν να αποκτήσουν εξουσία. Η αριστοκρατία της Tραπεζούντας αντιπροσωπευόταν κυρίως από δύο ομάδες, τους Σχολάριους, με κωνσταντινουπολίτικη παράδοση, και τους αυτόχθονες Αμυτζαντάριους. Οι ομάδες αυτές επιδίωκαν η καθεμία χωριστά την επιβολή της κοινωνικοπολιτικής τους ισχύος και την απόκτηση όσο το δυνατόν μεγαλύτερης πολιτικής εξουσίας. 3 Η επικράτηση των Αμυτζανταρίων, μετά την άνοδο της Άννας Αναχουτλού ( ), εξώθησε τους Σχολάριους σε επανειλημμένες προσπάθειες ανατροπής της, με την υποστήριξη και άλλων αριστοκρατικών οικογενειών. Οι ενέργειες των τελευταίων είχαν και τη στήριξη της Κωνσταντινούπολης, που ήταν δυσαρεστημένη από την πτώση της Ειρήνης Παλαιολογίνας (1340) και την άνοδο της Άννας Αναχουτλού, ενώ σε αυτές ενεπλάκησαν και οι δυνάμεις των Βενετών και των Γενουατών. Ο Μιχαήλ και στη συνέχεια ο γιος του Ιωάννης Γ' τέθηκαν επικεφαλής των προσπαθειών για απομάκρυνση της Άννας Αναχουτλού από το θρόνο. Οι διαμάχες ανάμεσα στις αριστοκρατικές οικογένειες συνεχίστηκαν και στα χρόνια της βασιλείας του Μιχαήλ, λόγω της εύνοιας που έδειξε ο αυτοκράτορας προς την οικογένεια των Σχολαρίων, η οποία ουσιαστικά είχε υποκινήσει και στηρίξει τις προσπάθειες ανάρρησής του στο θρόνο. 3. Βασιλεία 3.1. Εσωτερική πολιτική Κατά τη διάρκεια της βασιλείας του ο Μιχαήλ τίμησε όσους άρχοντες τον είχαν βοηθήσει στις προσπάθειές του να ανέλθει στο θρόνο της Τραπεζούντας αποδίδοντας σε αυτούς τους υψηλότερους τίτλους και αξιώματα της αυτοκρατορίας, όπως το αξίωμα του μεγάλου δουκός στον Νικήτα Σχολάρη, του μεγάλου δομέστικου στον Λέοντα Καβαζίτη, του πρωτοβεστιάριου στον Κωνσταντίνο Δωρανίτη, του σχολαρίου στον γιο του Ιωάννη, του μεγάλου λογαριαστή στον Μιχαήλ Μειζομάτη. Η εύνοια που έδειξε προς τους Σχολάριους και τις οικογένειες που τάχθηκαν με το μέρος τους προκάλεσε τη δυσαρέσκεια και την αντίδραση των Αμυτζανταρίων. Λίγο αργότερα, τον Νοέμβριο του 1345, ο Μιχαήλ, φοβούμενος νέες εμφύλιες συγκρούσεις και συνωμοσίες εναντίον του, ακόμα και από άτομα που είχαν υποστηρίξει την ανάρρησή του στο θρόνο, διέταξε τη σύλληψη του μεγάλου δούκα Νικήτα Σχολάρη και του μεγάλου δομέστικου Λέοντος Καβαζίτη, καθώς και άλλων μελών της αριστοκρατίας, και έστειλε τον γιο του Ιωάννη στην Κωνσταντινούπολη Εξωτερική πολιτική Την περίοδο της βασιλείας του ο Μιχαήλ είχε να αντιμετωπίσει, εκτός από τις εσωτερικές διαμάχες, και τις τουρκομανικές απειλές. Το 1346 Τουρκομάνοι κατέλαβαν τον Άγιο Ανδρέα και το Οίναιο, ενώ στις 29 Ιουνίου 1348 επιτέθηκαν χωρίς επιτυχία κατά της πόλης της Τραπεζούντας. Eπίσης, ο αυτοκράτορας έπρεπε να δώσει λύση και στις συγκρούσεις μεταξύ των Τραπεζούντιων και των Γενουατών εμπόρων. Από τις αρχές του 14ου αιώνα οι σχέσεις των ντόπιων κατοίκων με τους Δημιουργήθηκε στις 13/3/2017 Σελίδα 2/6

3 Για παραπομπή : Βουγιουκλάκη Πηνελόπη,, 2003, Γενουάτες εμπόρους που ήταν εγκατεστημένοι στην πόλη ήταν τεταμένες και πολλές φορές είχαν καταλήξει σε γενικευμένες συγκρούσεις. Οι βιαιότητες στις οποίες προέβησαν οι Γενουάτες για άγνωστο λόγο εναντίον του πληθυσμού της Χερσώνος, καθώς και η απαξιωτική συμπεριφορά τους προς τους Τραπεζούντιους οδήγησαν τους τελευταίους να πολιορκήσουν τη συνοικία τους και να σκοτώσουν μεγάλο αριθμό ατόμων. Στη συνέχεια, το 1348, οι Γενουάτες κατέλαβαν την Κερασούντα και κατέστρεψαν τις ναυτικές δυνάμεις που είχαν σταλεί εναντίον τους, 4 ενώ μετά τη νέα επίθεση των Τραπεζουντίων στη συνοικία των Γενουατών στάλθηκαν ιταλικές δυνάμεις προς ενίσχυση των τελευταίων. Οι νέες συνθήκες που διαμορφώθηκαν ανάγκασαν τον Μιχαήλ να συνθηκολογήσει τον Ιανουάριο του ίδιου χρόνου. Με τη συνθήκη αυτή επέτρεψε την επανεγκατάσταση των Γενουατών στο Λεοντόκαστρο, το οποίο είχαν αναγκαστεί να εγκαταλείψουν το 1316 ύστερα από συνθήκη ειρήνης που είχαν υπογράψει με τον τότε αυτοκράτορα Αλέξιο Β' Μέγα Κομνηνό ( ). 1. Οι ισχυροί δεσμοί που αναπτύχθηκαν μεταξύ Κωνσταντινούπολης και Τραπεζούντας ως συνέπεια και της επιγαμίας αποτέλεσαν έναν από τους βασικούς παράγοντες που συνέβαλαν στη μετέπειτα ανάρρησή του στο θρόνο της Τραπεζούντας. 2. Βλ. Χρύσανθος, μητροπολίτης Τραπεζούντος, «Η Εκκλησία της Τραπεζούντος», Αρχείον Πόντου 4-5 (Αθήνα 1933), σελ Βλ. Λυμπερόπουλος, B., O Bυζαντινός Πόντος. H αυτοκρατορία της Τραπεζούντας (Αθήνα 1999), σελ Σύμφωνα με τους συντάκτες της Εγκυκλοπαίδειας του Ποντιακού Ελληνισμού οι Γενουάτες το 1348 κατέστρεψαν το στόλο της αυτοκρατορίας και σκότωσαν τους Ιωάννη Καβαζίτη και Μιχαήλ Τζανιχίτη. Βλ. Γεωργιάδης, Θ. (επιμ.), Εγκυκλοπαίδεια του Ποντιακού Ελληνισμού. Ο Πόντος. Ιστορία, Λαογραφία και Πολιτισμός 1 (Θεσσαλονίκη 1991), σελ Βιβλιογραφία : Χρύσανθος Φιλιππίδης, μητροπολίτης Τραπεζούντος, "Η Εκκλησία Τραπεζούντος", Αρχείον Πόντου, 4/5, 1933, Λυμπερόπουλος Β.Χ., Ο Βυζαντινός Πόντος. Η Αυτοκρατορία της Τραπεζούντας ( ), ο χώρος, οι άνθρωποι, η οικονομία, Αθήνα 1999 Bryer A.A.M., Winfield D., The Byzantine Monuments and Topography of the Pontos, 1 (With Maps and Plans by R. Anderson and Drawings by J. Winfield), Washington D.C. 1985, Dumbarton Oaks Studies 20 Janssens E., Trébizonde en Colchide, Université Libre de Bruxelles, Bruxelles 1969, Travaux de la Faculté de Philosophie et Lettres XL Miller W., Trebizond. The Last Greek Empire of the Byzantine Era, , London 1926 Γεωργιάδης Θ. (επιμ.), Εγκυκλοπαίδεια του Ποντιακού Ελληνισμού. Ο Πόντος. Ιστορία, Λαογραφία και Πολιτισμός, 1, Θεσσαλονίκη 1991 Kuršanskis M., "L usurpation de Théodora Grande Comnène", Revue des Études Byzantines, 33, 1975, "Κομνηνός Μιχαήλ", Trapp, E. Beyer, H. Leontiades, I., Prosopographisches Lexicon der Palaiologenzeit, 5, Wien 1981, 230 Δημιουργήθηκε στις 13/3/2017 Σελίδα 3/6

4 Για παραπομπή : Βουγιουκλάκη Πηνελόπη,, 2003, Γλωσσάριo : Λαζοί, οι Έθνοτική ομάδα των παραλίων της Μαύρης Θάλασσας με γλωσσικό ιδίωμα που ανήκει στις γλώσσες του Νοτίου Καυκάσου. Στα μεσαιωνικά χρόνια οι Λαζοί κατοικούσαν στις ακτές του βορειοανατολικού Εύξεινου Πόντου, στα βορειοανατολικά εδάφη της Αυτοκρατορίας της Τραπεζούντας, στη Λαζία ή Λαζική (όπου οργανώθηκε και το βάνδον της Μεγάλης Λαζίας) και στη δυτική Ιβηρία (Γεωργία). Ήταν σύμμαχοι των Μεγάλων Κομνηνών. Διαδραμάτισαν πολλές φορές σημαντικό ρόλο στα πολιτικά δρώμενα της Αυτοκρατορίας της Τραπεζούντας. Σήμερα ζουν στην Τουρκία (οι περισσότεροι) και στη Γεωργία. Λίμνια, τα Βυζαντινή πόλη στα παράλια του Εύξεινου Πόντου κοντά στην Κερασούντα (σε μεταγενέστερους χρόνους έπαψε να είναι παραλιακή, λόγω των προσχώσεων των παρακείμενων ποταμών). Υπήρξε σημαντικό εμπορικό λιμάνι. μέγας δομέστικος, ο Ανώτατος στρατιωτικός διοικητής. Το αξίωμα του μεγάλου δομεστίκου αντικατέστησε σε απροσδιόριστο χρόνο το αξίωμα του δομεστίκου των σχολών της Μέσης Βυζαντινής περιόδου. Κατά τον 11ο-12ο αιώνα ο μέγας δομέστικος διοικούσε τα ξεχωριστά στρατεύματα της Ανατολής και της Δύσης. Το 13ο αιώνα, ωστόσο, ο διαχωρισμός αυτός είχε εκλείψει. Ιεραρχικά τοποθετείται μετά τον πρωτοβεστιάριο και το μέγα στρατοπεδάρχη, ενώ το 14ο αιώνα μετά τον καίσαρα. Ως ανώτατος τίτλος δινόταν επίσης σε στενούς συγγενείς του αυτοκράτορα. μέγας δουξ/δούκας, ο Ο επικεφαλής του αυτοκρατορικού στόλου από το 1092 και μετά. Κατά την Ύστερη Βυζαντινή περίοδο, ο τίτλος του μεγάλου δούκα απονεμόταν στους πλέον υψηλόβαθμους πολιτικούς/στρατιωτικούς αξιωματούχους της αυτοκρατορίας. μέγας λογαριαστής, ο Ανώτατος αυτοκρατορικός αξιωματούχος. Το αξίωμα θεσπίστηκε από τον Αλέξιο Α' Κομνηνό ( ). Ο μέγας λογαριαστής είχε το ρόλο ανώτατου συντονιστή και ελεγκτή των οικονομικών υπηρεσιών. πρωτοβεστιάριος, ο (και πρωτοβεστιαρίτης) Ανώτερος αυλικός, υπεύθυνος του βασιλικού βεστιαρίου, της βασιλικής ιματιοθήκης. Το αξίωμα απονεμόταν σε ανώτατους αξιωματούχους και μελλοντικούς αυτοκράτορες. Αρχικά ο πρωτοβεστιάριος ήταν υπεύθυνος για το αυτοκρατορικό ιματιοφυλάκιο. Από τον 9ο έως τον 11ο αιώνα, οπότε το αξίωμα εξελίσσεται σε τιμητικό τίτλο, ο ρόλος του πρωτοβεστιαρίου μεταβάλλεται: εμφανίζεται πλέον ως επικεφαλής στρατευμάτων, ως υπεύθυνος για τη διεξαγωγή διαπραγματεύσεων με σκοπό την υπογραφή ειρήνης, καθώς και για τη διερεύνηση υποθέσεων συνωμοσίας κατά του αυτοκράτορα. Το 14ο αιώνα ο τίτλος παραχωρείται ιεραρχικά ανάμεσα σε αυτούς που έχουν τα υψηλότερα αξιώματα. Πηγές Νικηφόρου Γρηγορά, Ρωμαϊκή Ιστορία, B.G. Niebuhr (επιμ.), Nicephori Gregorae, Byzantina Historia 1 (CSHB, Bonnae 1830). Λαμψίδης, Ο. (επιμ.), «Μιχαήλ του Παναρέτου περί των Mεγάλων Κομνηνών», Aρχείον Πόντου 22 (1958), σελ Λαμψίδης, Ο. (επιμ.), Ανδρέου Λιβαδηνού, Bίος και Έργα (Αθήνα 1975). Rosenquist, J.O. (επιμ.), The Ηagiographical Dossier of St. Eugenios of Trevizond in Codex Athous Dionysiou 154. A Critical Edition with Introduction, Translation, Commentary and Indexes (Acta Universitatis Upsaliensis 3, Uppsala 1996). Χρονολόγιο 1297: Ο Μιχαήλ Μέγας Κομνηνός στέλνεται με τη μητέρα του Ευδοκία Παλαιολογίνα στην Κωνσταντινούπολη από τον αυτοκράτορα και αδελφό του Αλέξιο Βʹ Μέγα Κομνηνό 30 Ιουλίου 1341: Ο Μιχαήλ, με την υποστήριξη του Βυζαντινού αυτοκράτορα Ιωάννη ΣΤʹ Καντακουζηνού, μεταβαίνει στην Τραπεζούντα για να διεκδικήσει το θρόνο Δημιουργήθηκε στις 13/3/2017 Σελίδα 4/6

5 Για παραπομπή : Βουγιουκλάκη Πηνελόπη,, 2003, 1341: αυτοκράτειρα Τραπεζούντας η Άννα Αναχουτλού ( ) 7 Αυγούστου 1341: Ο Μιχαήλ συλλαμβάνεται από την αυτοκράτειρα Άννα Αναχουτλού και τίθεται υπό περιορισμό στο Οίναιο και ακολούθως στα Λίμνια 1342: αυτοκράτορας Τραπεζούντας ο Ιωάννης Γ Μέγας Κομνηνός ( ), γιος του Μιχαήλ Μάρτιος 1344: Ο Μιχαήλ Μέγας Κομνηνός δραπετεύει από τα Λίμνια 3 Μαΐου 1344: Επιστροφή του Μιχαήλ στην Τραπεζούντα 24 Μαΐου 1344: Ανατροπή του Ιωάννη Γʹ και ενθρόνιση του Μιχαήλ Μεγάλου Κομνηνού ( ) Νοέμβριος 1345: Ο Μιχαήλ διατάζει τη σύλληψη του μεγάλου δούκα Νικήτα Σχολάρη και του μεγάλου δομέστικου Λέοντος Καβαζίτη 1346: Οι Τουρκομάνοι καταλαμβάνουν τον Άγιο Ανδρέα και το Οίναιο 29 Ιουνίου 1348: Οι Τουρκομάνοι επιτίθενται στην Τραπεζούντα 13 Δεκεμβρίου 1349: Παραίτηση του Μιχαήλ Μεγάλου Κομνηνού από το αυτοκρατορικό αξίωμα Μετά το 1349: Μετάβαση του Μιχαήλ Μεγάλου Κομνηνού στην Κωνσταντινούπολη με αποστολή τη σύναψη επιγαμίας μεταξύ των οίκων των Μεγάλων Κομνηνών και των Παλαιολόγων 1355: Ο Μιχαήλ Μέγας Κομνηνός προσπαθεί ανεπιτυχώς να επανέλθει στο θρόνο Μετά το 1355: Επιστροφή του Μιχαήλ Μεγάλου Κομνηνού στην Κωνσταντινούπολη Βοηθ. Κατάλογοι Κατάλογος αυτοκρατόρων Τραπεζούντας Αλέξιος Α 1204 Ανδρόνικος Α (Γίδων) 1222 Ιωάννης Α (Αξούχος) 1235 Μανουήλ Α 1238 Ανδρόνικος Β 1263 Γεώργιος 1266 Ιωάννης Β 1280 Θεοδώρα 1285 Ιωάννης Β (ξανά) 1285 Δημιουργήθηκε στις 13/3/2017 Σελίδα 5/6

6 Για παραπομπή : Βουγιουκλάκη Πηνελόπη,, 2003, Αλέξιος Β 1297 Ανδρόνικος Γ 1330 Μανουήλ Β 1332 Βασίλειος 1332 Ειρήνη 1340 Άννα (Αναχουτλού) 1341 Ιωάννης Γ 1342 Μιχαήλ (ξανά) 1344 Αλέξιος Γ 1349 Μανουήλ Γ 1390 Αλέξιος Δ 1417 Ιωάννης Δ 1429 Δαβίδ Δημιουργήθηκε στις 13/3/2017 Σελίδα 6/6