To κοινωνικό συμβόλαιο του Thomas Hobbes και η επικαιρότητά του Εισαγωγή Παναγιώτα Βάσση Φιλόλογος Στο κείμενο που ακολουθεί επιχειρείται μία σύντομη ανάδειξη της θεωρίας του κοινωνικού συμβολαίου του Thomas Hobbes σε συνάρτηση α) με μία αδρομερή επισκόπηση/σύγκριση των «παραδοσιακών» θεωριών περί κοινωνικού συμβολαίου («κοινωνικά συμβόλαια» των John Locke και Jean-Jacques Rousseau), β) με την ανάδειξη σύγχρονων πολιτικών φαινομένων που, κατά τη γνώμη μας, είτε οικειοποιούνται πτυχές της χομπεσιανής θεωρίας του κράτους («ανθεκτικότητα» του Leviathan) είτε αφορμώνται από την ίδια, με τον Hobbes, ανθρωπολογική θεώρηση 1 εδώ εδράζεται η επικαιρότητα του συμβολαίου. Οι παραδοσιακές συμβολαιακές θεωρίες, στις οποίες ανήκει και εκείνη του Άγγλου φιλοσόφου Thomas Hobbes, εντάσσονται στο ιστορικό και ιδεολογικό πλαίσιο της προετοιμασίας ή του πυρήνα του Διαφωτισμού, κινήματος που, ως γνωστό, εμφανίστηκε και επικράτησε μεταξύ των δύο μεγάλων επαναστάσεων, της Αγγλικής (1688) και της Γαλλικής Επανάστασης (1789). Το διαφωτιστικό κίνημα συνδέθηκε με την αμφισβήτηση θεσμών, αξιών και γνώσεων (αλλά και στερεοτύπων, αξιωμάτων) της φεουδαρχικής κοινωνίας, της κηδεμονεύουσας το κοινωνικό πεδίο Εκκλησίας και συστοίχως του σχολαστικιστικού (αριστοτελικής εμπνεύσεως) πνεύματος που εκείνη προέκρινε στον τομέα της Φιλοσοφίας. Επίσης, όταν αναφερόμαστε στον όρο «κοινωνικό συμβόλαιο», τον χρησιμοποιούμε αναλυτικά και όχι ιστορικά, «με τρόπο και μεθοδολογία που δεν αναζητεί την ιστορική στιγμή της εμφάνισης της πολιτικής κοινωνίας, αλλά την αποκρυσταλλωμένη αλήθεια σχετικά με το αίτιο, τον αυθεντικό λόγο ύπαρξης του θεσμού της πολιτικής κοινωνίας» 2. Το κοινωνικό συμβόλαιο του Thomas Hobbes Ο Thomas Hobbes (1588-1679) ενέταξε τη θεωρία του «κοινωνικού συμβολαίου» σε ένα εκτενές φιλοσοφικό σύστημα το οποίο συγχωνεύει δημιουργικά τρεις ερευνητικές παραδόσεις 3 : το μηχανιστικό υλισμό 4, τη νομιναλιστική παράδοση 5 και το μεθοδολογικό νεοαριστοτελισμό 6. Η πολιτική φιλοσοφία του 1 Πρόκειται, όπως θα δείξουμε στη συνέχεια (σ.3) για την «ανθρωπολογική απαισιοδοξία» του Hobbes. 2 Γιώργος Ν. Πολίτης, Το δικαίωμα της πολιτικής ανυπακοής και η φιλοσοφία του John Locke, εκδ. Έννοια, Αθήνα, σ. 38. 3 Βλ. Αιμίλιος Μεταξόπουλος, Εισαγωγή στο: Τόμας Χομπς, Λεβιάθαν, μτφ. Γρηγόρης Πασχαλίδης, Αιμίλιος Μεταξόπουλος, εκδ. Γνώση, Αθήνα 2006, σς. 11-25. 4 Προσανατολισμένος κυρίως στους Francis Bacon και Galileo Galilei, ο Hobbes επεξεργάστηκε μια επιστημονική φιλοσοφία, μέθοδος της οποίας ήταν «η ορθολογική ανακάλυψη αποτελεσμάτων» και η θεώρηση του κόσμου και του ανθρώπου ως «μηχανής» με κύριο χαρακτηριστικό της την κίνηση. 5 Η διαμάχη νομιναλισμού- ρεαλισμού είναι κυρίαρχη στη μεσαιωνική φιλοσοφία και στους πρώτους νεότερους χρόνους. Η προτίμηση στα nomina κι όχι στα realia δεικνύει τη ρήξη με το σχολαστικιστικό πνεύμα και τη συνακόλουθη ροπή προς το σχετικισμό. 6 Ο Hobbes ήρθε σε ρήξη με τον αριστοτελικό σχολαστικισμό τον οποίο επιχείρησε να υπερβεί, αλλά χρησιμοποίησε ως ένα βαθμό τα εργαλεία του (π.χ. την έννοια του Φυσικού Δικαίου). 1
Hobbes προκύπτει ως αποτέλεσμα της «ανθρωπολογικής απαισιοδοξίας» 7 του, καθώς η τοποθέτησή της απέναντι στην ανθρώπινη φύση είναι αρνητική: ο άνθρωπος στην προ-κοινωνική (ή φυσική 8 ) κατάσταση διαθέτει απεριόριστη ελευθερία αλλά βρίσκεται σε καθεστώς φόβου 9 και ανασφάλειας. Κίνητρο της συμπεριφοράς του είναι το προσωπικό του συμφέρον και, εντός αυτού, πρωτίστως το ένστικτο της αυτοσυντήρησης. Το προσωπικό του, όμως, συμφέρον έρχεται σε σύγκρουση με τα συμφέροντα των άλλων. Μάλιστα, «στη φύση του ανθρώπου διακρίνουμε τρεις πρωταρχικές αιτίες διαμάχης. Πρώτον, τον ανταγωνισμό, δεύτερον τη δυσπιστία και, τρίτον, τη δόξα» 10. Επικρατεί, λοιπόν, μία κατάσταση «πολέμου των πάντων εναντίον πάντων» 11 ή διαρκούς απειλής πολέμου, όπου «κάθε άνθρωπος είναι εχθρός κάθε άλλου ανθρώπου» 12. Σε μία τέτοια κατάσταση «μόνο το υπέρτατο κακό έχει θέση, δηλαδή ο διαρκής φόβος και ο κίνδυνος του βίαιου θανάτου. Ο ανθρώπινος βίος είναι μοναχικός, ενδεής, βρωμερός, κτηνώδης και βραχύς» 13. Εκκινούμενος από αυτή την αρνητική/απαισιόδοξη ανθρωπολογική θεώρηση και με μεθοδολογικό υπόβαθρο τον ατομικισμό, o Hobbes παρουσίασε το κοινωνικό συμβόλαιο στο έργο του Leviathan or the Matter, Form and Power of a Commonwealth Ecclesiastical and Civil 14 (1651) ως απορρέον φυσικά από δύο δυνάμεις: το αδίστακτο προσωπικό συμφέρον (φυσικό δικαίωμα) και την επιθυμία να λήξει αυτή η πολεμική κατάσταση (φόβος, ένστικτο αυτοσυντήρησης). Είναι ενδιαφέρον πως η πρόκριση της ειρήνης έναντι του πολέμου βασίζεται επίσης στην ισότητα όχι ως θεολογικής προκείμενης ή ως ανθρωπιστικής αξίωσης αλλά ως θεωρητικής υπόθεσης στην προ-κοινωνική κατάσταση του ανθρώπου: οι άνθρωποι είναι μόνοι και εχθροί γι αυτό και είναι ίσοι 15. Είναι ίσοι να προκαλέσουν το κακό ο ένας στον άλλο, οπότε, δυνητικά, ο καθένας είναι ικανός να ζήσει ή να πεθάνει εντός του διαρκούς ανταγωνισμού. Ο αμοιβαίος φόβος που προκύπτει μεταξύ ατόμων που βρίσκονται στην ίδια κατάσταση αποτελεί βασική προϋπόθεση του συμβολαίου καθώς κάθε συμβόλαιο ή σύμβαση συνάπτεται μεταξύ ίσων, τυπικά τουλάχιστον, ατόμων. Υπ αυτούς τους όρους, η πολιτική κοινότητα αποτελεί ορθολογική επιλογή. Το άτομο εκχωρεί τα προ-κοινωνικά (φυσικά) του δικαιώματα, για να αποφύγει το μαρτύριο της ανασφάλειας. «Η φωνή της αυτοσυντήρησης τον παρακινεί να επινοήσει τρόπους δραπέτευσης από την αρχέγονη ελευθερία, αντίτιμο της οποίας είναι ο θάνατος» 16. Κάθε ατομική εξουσία εκχωρείται και, σύμφωνα με μια σύμβαση 7 Αιμίλιος Μεταξόπουλος, ό.π., σ. 43. 8 Ο όρος που χρησιμοποιεί ο Hobbes είναι State of nature. 9 Η κατάσταση του φόβου σημάδεψε και την προσωπική ζωή του φιλοσόφου καθώς έζησε σε μία ταραγμένη πολιτικά περίοδο της Αγγλικής ιστορίας. Ο ίδιος έγραφε στην έμμετρη αυτοβιογραφία του ότι «γεννήθηκε δίδυμος με το φόβο» (Πασχάλης Μ. Κιτρομηλίδης, Πολιτικοί στοχαστές των νεότερων χρόνων, εκδ. Γνώση, Αθήνα 1992, σ. 61) 10 Τόμας Χομπς, Λεβιάθαν, εισαγ. Αιμίλιος Μεταξόπουλος, μτφ. Γρηγόρης Πασχαλίδης, Αιμίλιος Μεταξόπουλος, εκδ. Γνώση, Αθήνα 2006, σ. 195. 11 Τόμας Χομπς, ό.π. 12 Τόμας Χομπς, ό.π., σ. 196. Πρόκειται για τη γνωστή του έκφραση στα λατινικά: «Homo homini lupus». 13 Τόμας Χομπς, ό.π. 14 Λεβιάθαν ή Ύλη, Μορφή και Εξουσία μιας Εκκλησιαστικής και Λαϊκής Κοινότητας. Το όνομα Λεβιάθαν αλιεύτηκε σκόπιμα από την Παλαιά Διαθήκη (Βιβλίο του Ιώβ). Η εβραϊκή λέξη αναφέρεται στο θαλάσσιο, ακατανίκητο κήτος Λεβιάθαν («παν υψηλόν ορά, αυτός δε βασιλεύς πάντων των εν τοις ύδασιν», Ιώβ, ΜΑ, 26) και συνεκδοχικά χρησιμοποιείται από τον Hobbes, για να υποδηλώσει την υπεροχή του απόλυτου μονάρχη. 15 Βλ. Τόμας Χομπς, ό.π., σ. 193-194. 16 Αιμίλιος Μεταξόπουλος, ό.π., σ. 50. 2
(«συμβόλαιο») που υπογράφουν όλοι με όλους, μεταβιβάζεται σε ένα μόνο πρόσωπο ή σε ομάδα προσώπων. Η αμοιβαιότητα είναι καθοριστικός όρος του συμβολαίου: «Η αμοιβαία μεταβίβαση δικαιώματος είναι το λεγόμενο κοινωνικό συμβόλαιο» 17. Μ αυτόν τον τρόπο της αμοιβαίας εκχώρησης και μεταβίβασης εξουσιών προκύπτει ο ανώτατος άρχων, η πολιτική κοινότητα, ο Leviathan-κράτος 18. Το συμβόλαιο καταλήγει σε κοινότητα κυρίαρχου-υπηκόου 19. Από τη στιγμή της εγκαθίδρυσης του κυρίαρχου, η εξουσία του δεν μπορεί να αμφισβητηθεί στο εξής όλοι υποτάσσονται, άνευ όρων, σ αυτόν. Το μόνο δικαίωμα που διατηρούν τα άτομα είναι το αναφαίρετο δικαίωμα της αυτοάμυνας σε άμεση επίθεση. Ο Hobbes, στο δεύτερο μέρος 20 του Leviathan υπεισέρχεται σε λεπτομέρειες που αφορούν στην πολιτική κοινότητα και σε νόμους εξαρτώμενους, ως επί το πλείστον, από τη θέληση του ανώτατου άρχοντα. Η βασικότερη δέσμευση του κυρίαρχου απέναντι στους υπηκόους του αφορά στην προστασία της ζωής τους, ενώ αναγκαία προϋπόθεση της ενδοκρατικής γαλήνης συνιστά η ευμάρεια. «Αν και οι υπήκοοι εμφανίζονται απογυμνωμένοι από κάθε δικαίωμα πολιτικής συμμετοχής, ωστόσο διατηρούν αξιόλογες ελευθερίες στη σφαίρα της οικονομικής δραστηριότητας και της ιδιωτικής ζωής» 21. Στο μοντέλο του Hobbes, τα άτομα ή τα σημεία στο γεωμετρικό χώρο, που σχηματίζουν το μόριο ή την κρατική φιγούρα του Leviathan, υπάρχουν μόνο μεταφορικά. Η πολιτική κοινότητα έχει τις ρίζες της στη βούληση ελεύθερων ατόμων, τα οποία πρέπει να διεκδικήσουν την ύπαρξή τους στο πλαίσιο της «αγοράς» καθώς η κοινωνική συμβίωση, στο πλαίσιο του self- system, προκύπτει ως συναλλαγή («χάνω κάτι για να κερδίσω κάτι άλλο»). Έτσι, τα μέσα/στοιχεία πολιτισμού εντός της πολιτικής κοινότητας- όπως η εργασία, ο πλουτισμός, η τέχνησυνιστούν απλώς παροχετεύσεις της επιθετικότητας σε πιο ανώδυνες εκφράσεις. Η ριζοσπαστικότητα, ωστόσο, του κοινωνικού συμβολαίου του Hobbes έγκειται στην αποστασιοποίησή του από το θεολογικό και σχολαστικιστικό καθορισμό. Το συμβόλαιο «εγκοσμιώνεται» και γι αυτό οδηγείται σε μία σχετικιστική προοπτική (μπορεί, υπό πρϋποθέσεις, να αρθεί 22 ). Απότοκος αυτής της ριζοσπαστικότητας υπήρξαν οι διώξεις του έργου και η αρνητική αντιμετώπισή του από το γαλλικό κλήρο (ο Leviathan γράφτηκε κατά την παραμονή του Ηοbbes στη Γαλλία) το οποίο θεωρήθηκε «κήρυγμα υλισμού και αθεϊας» 23 αλλά και η εξέτασή του από τη Βουλή των Κοινοτήτων, μετά την επιστροφή του Hobbes στην Αγγλία (1666), ως «δυσεβούς και αθεϊστικού» 24. Ο τίτλος άλλωστε του έργου του φιλοσόφου δηλώνει 17 Τόμας Χομπς, ό.π., σ. 202. 18 «Το πλήθος που ενοποιείται έτσι σε ένα πρόσωπο ονομάζεται Πολιτική κοινότητα (Civitas). Ιδού, λοιπόν, η γένεση εκείνου του μεγάλου Λεβιάθαν, ή μάλλον (για να μιλήσουμε με μεγαλύτερο σεβασμό) εκείνου του θνητού θεού, στον οποίο οφείλουμε, ύστερα από τον αθάνατο Θεό, την ειρήνη και τη διαφέντεψή μας» (Τόμας Χομπς, ό.π., σ. 241). 19 Τόμας Χομπς, ό.π., σ. 242. 20 «Περί Πολιτικής Κοινότητας». 21 Πασχάλης Μ. Κιτρομηλίδης, Πολιτικοί στοχαστές των νεότερων χρόνων, εκδ. Γνώση, Αθήνα 1992, σ. 78. 22 Δε διευκρινίζεται άμεσα, όπως στο έργο του John Locke, ο οποίος μιλά ευθέως για «το δικαίωμα της πολιτικής ανυπακοής», αλλά υπονοείται: όταν, επί παραδείγματι, ο κυρίαρχος δεν προασπίζει τη ζωή των υπηκόων του, όταν δεν επικρατεί ευμάρεια και ελευθερία στις οικονομικές δραστηριότητες και την ιδιωτική ζωή των πολιτών, όταν το άτομο φτάσει αναγκαστικά στην αυτοδικία επειδή θεωρεί ότι απειλείται η ζωή του 23 Πασχάλης Κιτρομηλίδης, ό.π., σ. 66. 24 Ό.π., σ. 68 3
την πρόθεσή του της αποδόμησης της εβραϊκής/χριστιανικής θεοκρατίας με τους ίδιους βιβλικούς όρους των αντιπάλων του 25. Το κοινωνικό συμβόλαιο του Hobbes ξεκινά από την επεξεργασία του αριστοτελικού συστήματος της τυπολογίας των πολιτευμάτων και την πρόκριση από μέρους του ενός «μεικτού» πολιτεύματος καθώς και της έννοιας της κυριαρχίας στο έργο του Jean Bodin 26, υπερβαίνοντας τις δύο θεωρήσεις: κατέληξε στο συμπέρασμα ότι η απολυταρχία είναι το προτιμητέο πολίτευμα αλλά τη θεμελίωσε σε σύμβαση μεταξύ (ίσων) ανθρώπων κι όχι, όπως ο Bodin, στη θεία βούληση 27. Τέλος, στο Leviathan, ο Thomas Hobbes οδηγήθηκε στην ιδέα ενός νεοτερικού κράτους, υπό την έννοια ότι η θεωρητική του σύλληψη αφορούσε για πρώτη φορά στην πολιτική φιλοσοφία άτομα κι όχι ομάδες. Η πολιτική κοινότητα που προέκρινε αποτελεί θεμελίωση του νεότερου συγκεντρωτικού κράτους αλλά, μολονότι οραματίστηκε έναν κόσμο απ-ελεύθερων ανθρώπων από την επαχθή προκοινωνική τους κατάσταση, δεν κατόρθωσε να αποφύγει την έννοια του απολυταρχισμού, που εκφράζει με την εικόνα του πανίσχυρου κυρίαρχου. Σύγκριση «συμβολαίων» Η χομπεσιανή θεωρία του κοινωνικού συμβολαίου παρουσιάζει ομοιότητες και πρωτίστως αρκετές διαφορές με τα γνωστά «παραδοσιακά» συμβόλαια των John Locke 28 και Jean-Jacques Rousseau 29 (τα οποία, εν μέρει, διαλέγονται κριτικά με το Leviathan). Το στοιχείο που συνέχει τις τρεις θεωρήσεις είναι η ίδια ανάγκη να δικαιολογήσουν μέσω ενός συμβολαίου τη μετάβαση από την προ-κοινωνική κατάσταση στην πολιτική κοινότητα καθώς και η θεμελίωση του συμβολαίου σε νόμους που απορρέουν από το φυσικό δίκαιο 30. Ως προς τις διαφορές που προκύπτουν από την ανάλυσή τους, μία συνόψισή τους δίνει ο παρακάτω πίνακας: Κοινωνικά Συμβόλαια Φιλόσοφος: Thomas Hobbes John Locke Jean-Jacques Rousseau Μορφές: Leviathan Trust (καταπίστευμα) Etat de droit (κράτος δικαίου) Κίνητρο: Ο φόβος του θανάτου Έλλειμμα κοινωνικής (αρνητική ανθρωπο- δικαιοδοσίας εντός του λογική θεώρηση) φυσικού κράτους (ουδέτερη ανθρωπολογική θεώρηση) Τι εκχωρεί το Όλα τα φυσικά του Δεν εκχωρεί άτομο: δικαιώματα, την εμπιστεύεται μία ελευθερία του αποστολή στην κυβέρνηση Τι δέχεται: Άνεση και ασφάλεια Την πραγμάτωση του συλλογικού καλού και την ατομική προστασία Φόβος απώλειας της ελευθερίας (θετική ανθρωπολογική θεώρηση) Θεωρητικά μειώνεται η φυσική ελευθερία αλλά πρακτικά διασφαλίζεται Η ελευθερία διασφαλίζεται από το νόμο 25 Βλ. Αιμίλιος Μεταξόπουλος, ό.π., σ. 60. 26 Jean Bodin, Six livres de la republique (1576). 27 Βλ. Andrew Heywood, Εισαγωγή στην Πολιτική, μτφ. Γιώργος Καράμπελας, εκδ. Πόλις, Αθήνα 2006, σ. 53. 28 John Locke, Two treatises of Government, 1690. 29 Jean-Jacques Rousseau, Du Contrat Social, 1762. 30 Βλ. Γιώργος Ν. Πολίτης, ό.π., σ. 35. 4
Συνέπειες: Επιβίωση δίχως ελευθερία (απολυταρχικό κράτος/ Κυρίαρχος) Μεικτή-δημοκρατική διακυβέρνηση (Κοινότητες,Λόρδοι, συγκατάθεση Μονάρχη) Άμεση δημοκρατία -Εξαφάνιση κυρίων, εφόσον όλοι αυτοπειθαρχούν στο νόμο - Ισότητα (νόμος για όλους) -Ελευθερία (νόμος από όλους) Η επικαιρότητα του Hobbes Η ιδέα του κυρίαρχου απορρέουσα από την εθελούσια παραίτηση των ατόμων του δικαιώματος της ελευθερίας (εκχώρηση) με σκοπό την προάσπιση της ζωής τους και την ασφάλειά τους-βασική ιδέα στο Leviathan- επανέρχεται στο διεθνές πολιτικό προσκήνιο με πολλές μορφές. Μία από τις πιο πρόδηλες «επιβιώσεις» του Leviathan αποτελεί το κράτος των ΗΠΑ που από τα μέσα του 20 ου αι. ασκεί πολιτική «ηγεμονικού εγγυητή» 31 στις εξωτερικές του σχέσεις. Το «δόγμα Κίσσιγκερ» 32 (1973) για την Ευρώπη και η θεώρηση των «ιδεολογικών εχθρών» ως «άτακτων παιδιών» 33 που χρειάζεται να επανεισαχθούν με τον καλό λόγο ή με τη βία στην πειθαρχία, δεικνύει την πρόθεση, τουλάχιστον, των ΗΠΑ να καταστούν «ιστορική εμπροσθοφυλακή» 34 και να αποτελέσουν, σε παγκόσμιο επίπεδο, ένα νέο Leviathan. Ειδικά μετά την 11/9, ο φόβος της τρομοκρατίας αποτέλεσε τον υπ αριθμό ένα μοχλό της περιστολής μίας σειράς συνταγματικών δικαιωμάτων στο όνομα της ασφάλειας, που ο πολίτης εμπιστεύεται, δίχως όρους, στο κράτος. Η εξασφάλιση της ενδοκρατικής ειρήνης, όπως και στο Leviathan, συναρτάται με τη διασφάλιση οικονομικών δικαιωμάτων και ευμάρειας (υπερκαταναλωτισμός, «American dream»). Αρκεί, ωστόσο, ένα ακραίο καιρικό φαινόμενο, όπως ο τυφώνας «Katrina», στις λιγότερο προνομιούχες πολιτείες των ΗΠΑ-εκεί που το αμερικάνικο όνειρο έχει ξεθωριάσει-, για να δηλώσει πως η απειλή της προ-κοινωνικής κατάστασης ακόμη και σε μια πανίσχυρη χώρα, όπως οι ΗΠΑ, δεν είναι μακριά. Με τα λόγια του Alan Wolfe 35 : «Υπάρχουν αυτοί που λένε πως, στη φυσική της κατάσταση, έτσι είναι η ανθρωπότητα: ελάχιστα ανώτερη από τα ζώα, αποτελείται από στερημένα όντα, υποχείρια της αμαρτίας και του εγωισμού, που χρειάζονται απεγνωσμένα την ισχυρή καθοδήγηση που μόνο ένας θεός ή οι ένοπλες δυνάμεις, μπορούν να παράσχουν. Γι άλλους πάλι, η φυσική μας κατάσταση μάς θυμίζει τι θα είμαστε χωρίς τον πολιτισμό: δεν είμαστε ζώα που μας καθοδηγούν τα ένστικτα, αλλά χτίστες κοινωνιών, που είναι ικανές να τα παραμερίζουν Για μια τόσο μοντέρνα χώρα, όσο οι ΗΠΑ, είναι εντυπωσιακό πόσο έλκυσαν τους σχολιαστές οι ωμές, ενστικτώδεις εκδηλώσεις, που αποκάλυψε η Κατρίνα. Γι αυτούς δεν είναι τυχαίο που τόσο πολλά θύματα είναι μαύροι. Η Αφρική-και κατ επέκταση οι αφροαμερικανοί-παραδοσιακά θεωρείτο από 31 Βλ. Νόαμ Τσόμσκυ, Ηγεμονία ή Επιβίωση. Η εκστρατεία των ΗΠΑ για παγκόσμια κυριαρχία, μτφ. Γιώργος Καλαμαντής, εκδ. Πατάκη, Αθήνα 2006, σ. 351. 32 Πρόκειται για την ομιλία του Χένρι Κίσσιγκερ «Η χρονιά της Ευρώπης», το 1973. Μεταξύ των άλλων, διαβάζουμε: «οι ΗΠΑ έχουν συμφέροντα και ευθύνες σε όλο τον κόσμο», ενώ οι σύμμαχοί τους έχουν μόνο «τοπικά συμφέροντα», Νόαμ Τσόμσκυ, ό.π., σ. 246. 33 Βλ. Νόαμ Τσόμσκυ, ό.π., σς. 108-122. 34 Πρόκειται για τον «γουιλσονικό ιδεαλισμό» που διατρέχει την πολιτική των ΗΠΑ ολόκληρο τον 20 ο αι. και την αυγή του 21 ου : Η Αμερική είναι «η ιστορική εμπροσθοφυλακή» και «πρέπει να διατηρήσει για πάντα την παγκόσμια κυριαρχία και τη στρατιωτική υπεροχή της χωρίς αμφισβητήσεις, για το καλό όλων» στο Andrew Bacevich, American Empire, Harvard 2003, p.215. 35 Ο Alan Wolfe είναι πολιτικός επιστήμων και διευθυντής του «Κέντρου Μπόιζι για τη θρησκεία και την αμερικανική δημόσια ζωή» στο κολλέγιο της Βοστώνης. 5
τους λευκούς-ειδικά τους λευκούς του Νότου- πως ελάχιστα απείχε από τη φυσική κατάσταση. Οι αυτοεπιβεβαιούμενοι σοφοί του Fox News δεν μπορούσαν να ξεκολλήσουν τα μάτια τους από τις-τόσο βολικές-εικόνες νεαρών μαύρων να περιφέρονται, κρατώντας στην αγκαλιά τους οθόνες πλάσματος. Τόσο στερημένοι άνθρωποι δεν αξίζουν καν τη βοήθειά μας» 36. Οπότε, η επικαιρότητα του Leviathan ίσως δε βρίσκεται στην ανθεκτικότητα του κυρίαρχου στις όποιες σύγχρονες επιβιώσεις του, όσο στο φόβο έκπτωσης του ανθρώπου στην προ-κοινωνική κατάσταση καθώς επανέρχεται στο δημόσιο πεδίο η «ανθρωπολογική απαισιοδοξία» που κατεύθυνε το έργο του Hobbes. Πράγματι, ο σύγχρονος δυτικός άνθρωπος παρακολουθεί παθητικά την αποδόμηση του κράτους πρόνοιας και των κοινωνικών του δικαιωμάτων, την ίδια στιγμή που ο «άδικος» πόλεμος, η διασάλευση της ειρήνης και η απειλή ενός πυρηνικού ή περιβαλλοντικού ολέθρου, η κακοποίηση παιδιών και ζώων, η επαναφορά της αυτοδικίας και ο τηλεοπτικός κανιβαλισμός τον εισάγουν βίαια στους πιο ακραίους μεσαιωνικούς εφιάλτες των καβαλέτων του Hieronymus Bosch 37. Κατά μία εύστοχη παρατήρηση: «Όλα τα θεμέλια του νεωτερικού κόσμου που μας συνέχουν ως όντα και ως πολιτισμό, καταρρέουν. Και στην κατάρρευσή του ο αποξενωμένος άνθρωπος, ξαναγίνεται, ο προσυμβολαιακός λύκος του Χομπς» 38. Leviathan και ουτοπία Το ερώτημα είναι τι επιλογές έχει ο σύγχρονος άνθρωπος, πού θα στραφεί: σε έναν προστάτη-κυρίαρχο Leviathan, στα όρια των αντοχών του πλανήτη και της κοινωνίας και στην υπέρβασή τους (διάλυση-αυτοκαταστροφή), ή στη σύναψη ενός «εναλλακτικού» συμβολαίου; Υπάρχει χώρος για μία νέα ουτοπία; 36 Alan Wolfe, The culture war over Katrina, www.diamet.gr. 37 Hieronymus Bosch (1450-1516): Ολλανδός ζωγράφος που αποτύπωσε το «Κακό» (βλ. εξώφυλλο εργασίας). 38 Άλκης Ρήγος, στο www.epohi.gr 6
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Α. Πηγή Τόμας Χομπς, Λεβιάθαν, εισαγ. Αιμίλιος Μεταξόπουλος, μτφ. Γρηγόρης Πασχαλίδης, Αιμίλιος Μεταξόπουλος, εκδ. Γνώση, Αθήνα 2006. Β. Δευτερεύουσα βιβλιογραφία 1. Andrew Bacevich, American Empire, Harvard 2003. 2. Andrew Heywood, Εισαγωγή στην Πολιτική, μτφ. Γιώργος Καράμπελας, εκδ. Πόλις, Αθήνα 2006. 3. Ίδρυμα Σάκη Καράγιωργα, Θεωρίες της Πολιτικής και του Κράτους, μτφ. Μανόλης Αγγελίδης, Θανάσης Γκιούρας, εκδ. Σαββάλας, Αθήνα 2005. 4. Πασχάλης Μ. Κιτρομηλίδης, Πολιτικοί στοχαστές των νεότερων χρόνων, εκδ. Γνώση, Αθήνα 1992. 5. Παναγιώτης Ν. Πανταζάκος, Ένστικτο και ελευθερία κατά τον Τόμας Χομπς, εκδ. Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 2006. 6. Γιώργος Ν. Πολίτης, Το δικαίωμα της πολιτικής ανυπακοής και η φιλοσοφία του John Locke, εκδ. Έννοια, Αθήνα 7. Άλκης Ρήγος, www.epohi.gr 8. Νόαμ Τσόμσκυ, Ηγεμονία ή Επιβίωση. Η εκστρατεία των ΗΠΑ για παγκόσμια κυριαρχία, μτφ. Γιώργος Καλαμαντής, εκδ. Πατάκη, Αθήνα 2006. 9. W. Windelband- H. Heimsoeth, Εγχειρίδιο Ιστορίας της Φιλοσοφίας, Β τόμος, μτφ. Ν. Μ. Σκουτερόπουλος, εκδ. Μ.Ι.Ε.Τ., Αθήνα 1986. 10. Alan Wolfe, The culture war over Katrina, www.diamet.gr. 7
8