Βάπτιση Το βάπτισμα, μέσω του οποίου κάποιος καθίσταται πλήρως Χριστιανός, είναι ένα από τα κορυφαία, και μάλιστα υποχρεωτικά, μυστήρια του Χριστιανισμού. Καθιερώθηκε κατά μίμηση της βάπτισης του Κυρίου από τον Ιωάννη τον Πρόδρομο στον ποταμό Ιορδάνη και σύμφωνα με την εντολή του Κυρίου «πορευθέντες μαθητεύσατε πάντα τὰ ἔθνη, βαπτίζοντες αὐτοὺς εἰς τὸ ὄνομα τοῦ Πατρός, τοῦ Υἰοῦ καὶ τοῦ Ἁγίου Πνεύματος» (Ματθ. κη 19-20). Κατά τη βάπτιση του Κυρίου, σύμφωνα με τους ευαγγελιστές, έγινε η φανέρωση της Αγίας Τριάδας και, αμέσως μετά, άρχισε το σωτηριώδες έργο του Χριστού στον κόσμο. Το βάπτισμα αποτελεί ορόσημο για τη ζωή του κάθε Χριστιανού: επέρχεται η κάθαρση των πρότερων αμαρτημάτων, νεκρώνεται ο παλαιός άνθρωπος και αναγεννάται «ἐξ ὕδατος καὶ Πνεύματος Ἁγίου». Οι συμβολισμοί του μυστηρίου είναι πολλοί: η κατάδυση του σώματος στο νερό συμβολίζει το θάνατο του Κυρίου, ενώ η ανάδυση την ανάστασή του. Οι λαμπάδες δηλώνουν τον «φωτισμό του Πνεύματος», ενώ το λευκό ένδυμα των νεοφώτιστων συμβολίζει την αθωότητα και την καθαρότητα της αναγεννημένης ψυχής τους. Πριν από την επικράτηση του Χριστιανισμού οι κατηχούμενοι στη νέα θρησκεία βαπτίζονταν ενήλικες και μάλιστα σε μέρη με τρεχούμενο νερό, όπως λίμνες, ποτάμια ή στη θάλασσα. Ωστόσο, ήδη από τον 3ο αιώνα, στα κτίρια των ευχαριστιακών συνάξεων των Χριστιανών άρχισαν να διαμορφώνονται ιδιαίτερες αίθουσες για το βάπτισμα, τα βαπτιστήρια, και να διαμορφώνεται ειδικό τελετουργικό για την τέλεση του μυστηρίου. Το βάπτισμα δεν ήταν ξεχωρισμένο από την πανηγυρική θεία λειτουργία που τελούνταν σε μεγάλες δεσποτικές γιορτές, όπως τα Χριστούγεννα, το Πάσχα, τα Θεοφάνεια ή την Πεντηκοστή: οι κατηχούμενοι, μετά μια περίοδο δοκιμασίας γεμάτη με κατηχήσεις, νηστεία και μετάνοια, οδηγούνταν στο λεγόμενο «φωτιστήριο», όπου είχε διαμορφωθεί η μόνιμη κολυμβήθρα, έβγαζαν τα παλαιά τους ρούχα, βουτούσαν τρεις φορές στο νερό της κολυμβήθρας, έπειτα φορούσαν καινούρια λευκά φορέματα και στο χέρι κρατούσαν αναμμένη λαμπάδα. Μετά το πέρας του βαπτίσματος και του χρίσματος, της επάλειψης δηλαδή του σώματος του βαπτιζόμενου με άγιο μύρο, έμπαιναν στον ναό σε πομπή και μεταλάμβαναν για πρώτη φορά. Από την Μεσοβυζαντινή περίοδο, τα βαπτιστήρια ως ιδιαίτερα κτίρια ή αίθουσες δεν κτίζονται πλέον από τον 10ο αιώνα κι εξής έχουν σωθεί μαρμάρινες και, από τη Μεταβυζαντινή περίοδο, μεταλλικές κολυμβήθρες, οι οποίες τοποθετούνταν στον νάρθηκα, όπου και τελούνταν το μυστήριο. Επίσης, ίσως από τη Μεσοβυζαντινή περίοδο και μετά, το βάπτισμα άρχισε να έχει αυτόνομη ακολουθία. Επειδή η παιδική θνησιμότητα δεν ήταν καθόλου μικρή στη Βυζαντινή περίοδο, καθιερώθηκε 1 από 6
νωρίς και γενικεύτηκε, μάλλον από τον 6ο αιώνα, ο νηπιοβαπτισμός, με την ηλικία των 3 ετών να έχει οριστεί ως η πιο κατάλληλη. Ωστόσο, σε Νεαρά του Λέοντος του Σοφού ορίζεται ότι τα νήπια πρέπει να βαπτίζονται την 40ή μέρα από τη γέννησή τους, το μυστήριο όμως επισπευδόταν αν το βρέφος κινδύνευε. Από το φόβο των αιρέσεων και των παρασυναγωγών, το βάπτισμα τελούνταν μόνον στους μεγάλους ναούς της κάθε πόλης, τους λεγόμενους «καθολικούς» ναούς, και όχι σε εξωκκλήσια ή ιδιωτικές εκκλησίες, και μάλιστα από ιερείς που ορίζονταν από τον ίδιο τον επίσκοπο. Σε περίπτωση όμως που επέκειτο ο θάνατος του νηπίου, το μυστήριο μπορούσε να πραγματοποιηθεί από διάκονο, μοναχό ή ακόμα και από μη κληρικό, όπως στην περίπτωση του αεροβαπτισμού. Ο θεσμός του αναδόχου εμφανίζεται στην ορθόδοξη Ανατολή ήδη από τον 2ο αιώνα. Ο ανάδοχος όφειλε να είναι ορθόδοξος και ευσεβής και ουσιαστικά αποτελούσε πνευματικό γονέα του νεοφώτιστου, γεγονός που από νομική άποψη σημαίνει ότι είχε πλήρη δικαιώματα και υποχρεώσεις, όπως και ο φυσικός γονιός, και τα φυσικά τέκνα του λογίζονταν ως αδέλφια του νεοφώτιστου. Ο ανάδοχος συνήθως προσέφερε δώρα ανάλογα με την οικονομική του κατάσταση και την κοινωνική του θέση: μπορεί να ήταν χωράφια ή άλλα ακίνητα, συνήθως όμως περιορίζονταν σε φορέματα και χρήματα. Το μυστήριο της βάπτισης περιείχε και την ονοματοδοσία, για την οποία ο ανάδοχος φαίνεται να είχε τον πρώτο λόγο. Οι γονείς προτιμούσαν να δίνουν στα παιδιά τους ονόματα παππούδων ή συγγενών που έχουν πεθάνει, συνήθεια που ισχύει μέχρι τις μέρες μας. Ο Ιωάννης ο Χρυσόστομος προέτρεπε τους γονείς να επιλέγουν ονόματα αγίων, αποστόλων ή μαρτύρων ή άλλα ονόματα που προέρχονται από γιορτές (Επιφάνιος, Πασχάλιος) ή από αρετές (Ελπίδα, Σοφία). Αντίστοιχα έθιμα ακολουθούνταν και στη βάπτιση των βασιλοπαίδων. Η ημέρα της βάπτισης δεν ήταν προκαθορισμένη και μπορούσε να πραγματοποιηθεί λίγες μέρες μετά την γέννηση του μωρού ή την τεσσαρακοστή μέρα από τη γέννησή του, ώστε να παρευρισκόταν και η μητέρα του, με τη λήξη της περιόδου της λοχείας. Η βάπτιση τελούνταν από τον Πατριάρχη στο βαπτιστήριο, κατά κανόνα, του ναού της Αγίας Σοφίας. Μετά την τελετή ακολουθούσε πομπή που οδηγούσε το βρέφος από το ναό στα βασιλικά διαμερίσματα των ανακτόρων, κατά την οποία μοιράζονταν χρήματα προς το λαό που επευφημούσε. Γλωσσάρι (4) κατηχούμενος: όρος που χρησιμοποιούνταν κατά τους πρώτους χριστιανικούς αιώνες και δήλωνε τον νεοφώτιστο χριστιανό, εκείνον δηλαδή που βρισκόταν στο στάδιο της κατήχησης και δεν είχε ακόμα βαπτιστεί. Οι κατηχούμενοι, ως αβάπτιστοι, δεν επιτρεπόταν να παρακολουθήσουν το 2 από 6
μυστήριο της Θείας Ευχαριστίας, κατά την τέλεση του οποίου αποχωρούσαν από τον κυρίως ναό και παρέμεναν στον νάρθηκα. βαπτιστήριο: πρόκειται για ένα χώρο στο εσωτερικό του οποίου τελούταν το μυστήριο του Βαπτίσματος, μέχρι την καθιέρωση του νηπιοβαπτισμού τον 6ο αι. Αποτελούσε τμήμα του ναού, αλλά μπορούσε να είναι και ξεχωριστό κτίριο, κατά κανόνα περίκεντρο, που διέθετε κτιστή, σταυρόσχημη κολυμβήθρα και τρούλο, στο θόλο του οποίου συχνά απεικονιζόταν η σκηνή της βάπτισης. μύρο: ρητίνη με ευχάριστο άρωμα και κίτρινο ή καστανοκόκκινο χρώμα, που λαμβάνεται από διάφορα μικρά δέντρα και χρησιμοποιείται μεταξύ άλλων και στην αρωματοποιία. νάρθηκας: ο νάρθηκας είναι η στενόμακρη αίθουσα που εκτείνεται σε όλο το μήκος της δυτικής πλευράς της βασιλικής. Προήλθε από την ανατολική στοά του αιθρίου, η οποία ενσωματώθηκε στον ναό. Χρησίμευε ως χώρος παραμονής των κατηχουμένων, οι οποίοι δεν επιτρεπόταν να παρακολουθήσουν το μυστήριο της Θείας Λειτουργίας. Πληροφοριακά Κείμενα (3) Λέων ΣΤ' ο Σοφός (866-912): Αυτοκράτορας του Βυζαντίου από το 886 έως το 912. Ο Λέοντας αποκαλούνταν και Σοφός ή Φιλόσοφος, λόγω της ιδιαίτερης πνευματικής του καλλιέργειας. Διακρίθηκε ως δόκιμος συγγραφέας και ενθουσιώδης ρήτορας, ενώ συνέγραψε ποιήματα, λόγους, καθώς και ένα στρατιωτικό εγχειρίδιο, τα Τακτικά. Ως αυτοκράτορας επιχείρησε να επαναφέρει την τάξη στην εσωτερική πολιτική ζωή της αυτοκρατορίας. Η εξωτερική του πολιτική, ωστόσο, θα μπορούσε να χαρακτηριστεί αποτυχημένη, καθώς κατά τη διάρκεια της βασιλείας του κατελήφθησαν επαρχίες του Βυζαντίου, ενώ πολιορκήθηκαν και λεηλατήθηκαν μεγάλες πόλεις της αυτοκρατορίας, όπως η Θεσσαλονίκη, αλλά και η ίδια η πρωτεύουσα. Παντρεύτηκε τέσσερις φορές, γεγονός μη αποδεκτό από την εκκλησία, προκειμένου να αποκτήσει αρσενικό διάδοχο. Για να επιτύχει μάλιστα την άδεια της εκκλησίας για τον τέταρτο γάμο του, αντικατέστησε τον πατριάρχη Νικόλαο το Μυστικό που αντιδρούσε, με τον Ευθύμιο. Τελικά, παντρεύτηκε τη Ζωή Καρβουνοψίνα εν μέσω θυελλωδών διαμαρτυριών, η οποία γέννησε τον μετέπειτα αυτοκράτορα Κωνσταντίνο Ζ' Πορφυρογέννητο. Ιωάννης Χρυσόστομος: Ο Ιωάννης ο Χρυσόστομος, γνωστός και ως Ιωάννης της Αντιόχειας, είναι Άγιος, Πατέρας και ιεράρχης της Ορθοδόξου Εκκλησίας. Γεννήθηκε στην Αντιόχεια της Συρίας μεταξύ 344 και 354. Έδρασε στην ίδια πόλη, αλλά και την Κωνσταντινούπολη. Συγκαταλέγεται ανάμεσα στις κορυφαίες εκκλησιαστικές προσωπικότητες, εξαιτίας του αξεπέραστου χαρίσματός του στην ομιλία. Διετέλεσε επίσης επίσκοπος Κωνσταντινουπόλεως, όπου διακρίθηκε για το σπουδαίο ποιμαντικό και φιλανθρωπικό έργο που διενήργησε. Θεωρείται ένας από τους πλέον λαοφιλείς ιεράρχες, εξ ου και σήμερα θεωρείται άγιος από την Λουθηρανική και την Αγγλικανική εκκλησία, ενώ κατατάσσεται στους μεγάλους πατέρες της Ορθόδοξης και της Καθολικής Εκκλησίας, αφήνοντας πίσω σπουδαίο, ανεκτίμητο και διαχρονικό συγγραφικό έργο, που 3 από 6
αγκαλιάζει όλο το φάσμα των ποιμαντικών και θεολογικών ζητημάτων της εκκλησίας. Ο ναός της Αγίας Σοφίας: Ο ναός της Αγίας Σοφίας, που σήμερα λειτουργεί ως μουσείο, βρίσκεται στη βορειοανατολική πλευρά της πλατείας Σουλταναχμέτ, απέναντι από το Μπλε Τζαμί. Ο ναός που βλέπουμε σήμερα είναι ο τρίτος που κτίστηκε στην ίδια θέση: η αρχική Αγία Σοφία, που ιδρύθηκε από τον Μεγάλο Κωνσταντίνο, καταστράφηκε από πυρκαγιά το 404, όταν στην Κωνσταντινούπολη ξέσπασαν ταραχές εξαιτίας της εκθρόνισης του Πατριάρχη Ιωάννου του Χρυσοστόμου, ενώ ο ανακαινισμένος από τον αυτοκράτορα Θεοδόσιο το Β ναός έπαθε ανεπανόρθωτες βλάβες το 532, επίσης από πυρκαγιά, κατά τη Στάση του Νίκα. Οι ναοί την Αγίας Σοφίας και της Αγίας Ειρήνης ήταν αφιερωμένοι σε ιδιότητες του Θεού και αποτελούσαν από κοινού τους ναούς του Πατριαρχείου. Ωστόσο, μόνον η Αγία Σοφία έμεινε γνωστή στην ιστορία ως η «Μεγάλη Εκκλησία». Η κατασκευή του ναού άρχισε αμέσως μετά την καταστολή της Στάσης από τον αυτοκράτορα Ιουστινιανό και ανατέθηκε στους μηχανικούς Ανθέμιο από τις Τράλλεις και Ισίδωρο από τη Μίλητο. Η οικοδόμηση ολοκληρώθηκε σε πέντε χρόνια και έντεκα μήνες και τα εγκαίνια τελέστηκαν πανηγυρικά το Δεκέμβριο του 537. Ο ναός της Αγίας Σοφίας θεωρείται ένα από τα λαμπρότερα κτίρια της τότε οικουμένης αν ο ναός αυτός ήταν το μόνο κτίριο που μας είχε διασωθεί από τη Βυζαντινή αυτοκρατορία, ακόμη και τότε θα άξιζε να μελετάμε και να θαυμάζουμε τον Βυζαντινό πολιτισμό. Ο ιστορικός Προκόπιος στο έργο του «Περί Κτισμάτων» περιγράφει τη λαμπρότητα και τη μεγαλοπρέπεια του ναού που άφηνε κατάπληκτους του πιστούς με το μέγεθος, την ομορφιά, την ποικιλία και τον πλούτο της διακόσμησης. Στο ίδιο έργο δίνει επίσης πληροφορίες για την κατασκευή του και αναφέρει τα τεχνικά προβλήματα που αντιμετώπισαν οι αρχιτέκτονες κατά την ανέγερση ενός τόσο μεγάλου κτιρίου, τα οποία διορθώθηκαν, όπως γράφει, χάρη στην ιδιοφυία του Ιουστινιανού που με σοφία συμβούλευε τους αρχιτέκτονες. Ο ναός της Αγίας Σοφίας όφειλε να ήταν μεγαλύτερος, μεγαλοπρεπέστερος και λαμπρότερα διακοσμημένος από το ναό του αγίου Πολύευκτου που λίγα χρόνια πριν είχε ιδρύσει η ζάπλουτη Ιουλιανή Ανικία, που ήλπιζε να ανεβάσει στο θρόνο το γιό της Ολύβριο. Η Αγία Σοφία συνδυάζει τον τύπο της βασιλικής με τρούλο με τον τύπο περίκεντρου κτιρίου, και η κατασκευή της υπήρξε επαναστατική και καινοτόμα για την εποχή της. Η κάτοψη του ναού σχηματίζει ορθογώνιο διαστάσεων 77 επί 71 μέτρων που καταλήγει ανατολικά στην αψίδα του ιερού, ενώ δυτικά προστίθενται νάρθηκας και εξωνάρθηκας και μια μεγάλη υπαίθρια αυλή που περιβαλλόταν από στοές. Στο εσωτερικό, στο κέντρο του κυρίως ναού, τέσσερις μεγάλοι πεσσοί υψώνονται στις γωνίες ενός τετραγώνου πλευράς 31 μέτρων. Οι πεσσοί συνδέονται μεταξύ τους με τέσσερα τόξα, από τα οποία το βόρειο και το νότιο είναι πολύ ρηχά, ενώ το ανατολικό και το δυτικό απλώνονται προς τουε εξωτερικούς τοίχους σχηματίζοντας μεγάλες κόγχες στα ανατολικά και τα δυτικά του κεντρικού τετραγώνου. Ο τρούλος εσωτερικά στηρίζεται από σαράντα νευρώσεις,ανάμεσά τους, στο κατώτερο τμήμα του τρούλλου, ανοίγονται σαράντα παράθυρα, τα οποία φέρουν το φως στο εσωτερικό του κεντρικού κλίτους. Τα πλάγια κλίτη διαθέτουν υπερώα: από το νότιο υπερώο παρακολουθούσαν τη θεία λειτουργία και τις υπόλοιπες ακολουθίες ο αυτοκράτορας, η οικογένειά του, οι ανώτατοι αξιωματούχοι και οι αυλικοί του παλατιού. Η είσοδος στον κυρίως ναό γίνεται από τις πέντε θύρες του νάρθηκα, από τις οποίες η κεντρική είναι γνωστή ως «Βασίλειος Πύλη». Η εκκλησία δε φημίζεται μόνο για την αρχιτεκτονική της, αλλά και για τη μυστικιστική ατμόσφαιρα που δημιουργεί το φως μέσα στον ναό, καθώς αντανακλάται στα πολύτιμα υλικά που λάμπουν στο εσωτερικό του. Τα παράθυρα που ανοίγονται περιμετρικά στον τρούλο διαχέουν το φως και δίνουν την εντύπωση της ελαφρότητας και της εξαΰλωσης, δημιουργώντας την ψευδαίσθηση ότι οι θόλοι αιωρούνται και ο τρούλος κρέμεται από τον ουρανό. Εσωτερικά ο πλούτος και η πολυτέλεια των υλικών 4 από 6
προκαλούν το θαυμασμό. Σύμφωνα με τον Προκόπιο, κίονες, μάρμαρα, έργα τέχνης και πολύτιμα υλικά μεταφέρθηκαν από όλες τις επαρχίες της αυτοκρατορίας προκειμένου να εκπληρωθεί το όραμα του Ιουστινιανού. Οι πεσσοί και οι τοίχοι του μεσαίου κλίτους έχουν εξωτερικά επενδυθεί με ορθομαρμαρώσεις από πράσινες, γκριζοκίτρινες και σκούρες μπλε μαρμαρόπλακες, διατεταγμένες με τέτοιον τρόπο ώστε οι φλέβες τους να σχηματίζουν συμμετρικά σχέδια, ενώ οι κίονες στις κόγχες εκατέρωθεν της αψίδας του ιερού και την είσοδο είναι κατασκευασμένοι από πανάκριβο, ακόμη και τότε, πορφυρό γρανιτόλιθο (πορφυρίτη). Τα αρχιτεκτονικά γλυπτά του ναού, κιονόκρανα, γείσα και πλαίσια θυρών, φέρουν λεπτουργημένο ανάγλυφο διάκοσμο, που συχνά έχει αποδοθεί με τη χρήση λεπτού τρυπανιού, ώστε τα ανάγλυφα σχέδια να είναι σαν δαντέλλες που περιβάλλουν τα κυρίως μέλη. Από τα έξοχα ψηφιδωτά του ναού σώζονται σήμερα μόνο ψήγματα. Τμήματα του ιουστινιάνειου διακόσμου διατηρούνται στα εσωρράχια των τοξοστοιχιών του μεσαίου κλίτους, στους θόλους των πλαγίων κλιτών και των υπερώων και στην παρυφή της αψίδας. Ο διάκοσμος ήταν ανεικονικός (δεν περιλάμβανε ανθρώπινες μορφές) και αποτελούνταν από φυτικά μοτίβα και γεωμετρικά σχήματα τοποθετημένα σε χρυσό βάθος. Οι παραστάσεις που σώζονται σήμερα φιλοτεχνήθηκαν μετά τη λήξη της Εικονομαχίας, το 843, και διατηρήθηκαν επειδή καλύφθηκαν με σοβά κατά την περίοδο που ο ναός λειτουργούσε ως τζαμί. Η Παναγία Βρεφοκρατούσα παρουσιάζεται ένθρονη στο τεταρτοσφαίριο της αψίδας του ιερού, πλαισιωμένη από αρχαγγέλους, ενώ στα λοφία του τρούλου διατηρούνται εξαπτέρυγα Σεραφείμ. Στους τοίχους του κεντρικού κλίτους, ψηλά ανάμεσα στα παράθυρα, σώζονται μορφές ιεραρχών και προφητών. Στο τύμπανο πάνω από τη θύρα του διαδρόμου που οδηγούσε από το παλάτι προς το νάρθηκα, η ένθρονη Παναγία Βρεφοκρατούσα πλαισιώνεται από τον Μεγάλο Κωνσταντίνο που της προσφέρει ομοίωμα της Κωνσταντινούπολης και τον Ιουστινιανό που της προσφέρει ομοίωμα της Αγίας Σοφίας, υπενθυμίζοντας στους μελλοντικούς αυτοκράτορες τους αφιερωτές της Πόλης και του ναού. Στο ημικυκλικό τύμπανο πάνω από την κεντρική (τη Βασίλειο) θύρα του νάρθηκα εικονίζεται αυτοκράτορας να κάνει μετάνοια μπροστά στον ένθρονο Χριστό, που πλαισιώνεται από μετάλλια με την Παναγία και έναν αρχάγγελο. Ο αυτοκράτορας αυτός είναι κατά πάσαν πιθανότητα ο Λέων ΣΤ που εικονίζεται στη στάση αυτή σε ένδειξη μεταμέλειας για τον τέταρτο γάμο που συνήψε, που ήταν παράνομος κατά το εκκλησιαστικό δίκαιο. Στο βόρειο υπερώο υπάρχει ψηφιδωτή παράσταση του αδελφού του Λέοντα ΣΤ, Αλέξανδρου, με τυπικά αυτοκρατορικά ενδύματα, που μάλλον φιλοτεχνήθηκε στη διάρκεια της σύντομης βασιλείας του το 912-913. Στον ανατολικό τοίχο του νότιου υπερώου σώζονται οι δύο αναθηματικοί ψηφιδωτοί πίνακες των αυτοκρατόρων Κωνσταντίνου Μονομάχου και Ζωής, που χρονολογείται κοντά στο έτος ανάρρησης στο θρόνο του Κωνσταντίνου, γύρω στο 1044, και του Ιωάννου Κομνηνού με την Ειρήνη, γύρω στο 1118. Στο νότιο υπερώο σώζεται επίσης η γιγαντιαίων διαστάσεων παράσταση της Δέησης, με το Χριστό να πλαισιώνεται από τις μορφές της Παναγίας και του Προδρόμου, που μεσιτεύουν για τη σωτηρία των ανθρώπων ίσως πρόκειται για αφιέρωμα του ίδιου του αυτοκράτορα Μιχαήλ Η του Παλαιολόγου, για την ανάκτηση της Κωνσταντινούπολης το 1261. Το μνημείο έχει υποστεί αρκετές επισκευές και τροποποιήσεις στο πέρασμα των αιώνων. Ο αρχικός τρούλος κατέρρευσε λόγω σεισμού το 558 και ανακατασκευάστηκε κατά 6 μέτρα ψηλότερος από τον Ισίδωρο το Νεότερο. Το τεράστιο βάρος του φαίνεται ότι δεν αντιστηριζόταν επαρκώς, γεγονός που προκάλεσε την παραμόρφωση της βάσης του τρούλου, την κλίση των πεσσών και των αντηρίδων προς τα πίσω, και τη διεύρυνση του ανατολικού και του δυτικού τόξου. Το 989 ο Αρμένιος αρχιτέκτονας Trdat (Τιριδάτης) μετακλήθηκε στην Πόλη και πραγματοποίησε εργασίες αποκατάστασης στο δυτικό τόξο και σε τμήματα του τρούλου που είχαν καταπέσει μετά από σεισμό. Το ανατολικό τμήμα του τρούλου κατέπεσε άλλη μια φορά, το 1346. Το 16ο αιώνα έγιναν πρόσθετες επισκευές και 5 από 6
προστέθηκαν οι τέσσερις μιναρέδες που εξακολουθούν να υψώνονται στις γωνίες του κτιρίου. Άλλη μια επισκευή μεγάλης κλίμακας έγινε την περίοδο 1847-1849 από τους Ελβετούς αρχιτέκτονες Γκασπάρ και Τζιουζέπε Φοσσάτι. Ο ναός, σε όλη τη διάρκεια της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, αποτέλεσε την έδρα του Πατριαρχείου. Μετά την άλωση της Κωνσταντινούπολης από τους Σταυροφόρους το 1204 ο ναός έγινε καθεδρικός για το Λατίνο αρχιεπίσκοπο, ενώ μετά το 1453 μετατράπηκε σε μουσουλμανικό τέμενος. Έκτοτε, παρέμεινε χώρος λατρείας μέχρι την ανακήρυξή του σε μουσείο το 1935. Βιβλιογραφία (5) 1. Congourdeau M.-H, Regards sur l enfant mouveu-ne a Byzance, 1993 2. Κουκουλές, Φ., Βυζαντινών Βίος και Πολιτισμός, Παπαζήση, Αθήνα, 1951 3. Πουλάκου - Ρεμπελάκου Έ., Το παιδί και η υγεία του στη Βυζαντινή εποχή, 2007 4. Pitarakis Br, The Material Culture of Childhood in Byzantium σε Becoming Byzantine: Children and Childhood in Byzantium, Papaconstantinou A., Talbot A.-M., Washington D.C., 2009 5. Ο κύκλος της ζωής στα έθιμα των Βυζαντινών σε Ψηφίδες του Βυζαντίου 6 από 6