2ο μάθημα Οι αρχιτέκτονες του κλασικισμού Ερνέστος Τσίλερ Λύσανδρος Καυταντζόγλου Σταμάτης Κλεάνθης Διδάσκουσα: Δώρα Μονιούδη-Γαβαλά
Οι αρχιτέκτονες του κλασικισμού Οι ξένοι αρχιτέκτονες Μια πρώτη κατηγορία είναι οι ξένοι αρχιτέκτονες που εγκαταστάθηκαν στην Αθήνα όταν ορίστηκε πρωτεύουσα του νέου ελληνικού κράτους. Μετά την εγκατάσταση του Όθωνα οι βασικές θέσεις του δημόσιου τομέα καταλήφθηκαν από αλλοδαπούς, κυρίως Βαυαρούς. Σε αυτούς ανατέθηκαν τα κυριότερα έργα. Η αποικιακή πολιτική που προσπάθησε να ασκήσει η αντιβασιλεία οδήγησε τελικά στην επανάσταση του 1843 και στη συνταγματική μεταρρύθμιση του 1844, η οποία μεταξύ άλλων προέβλεπε την απομάκρυνση των ξένων από τις δημόσιες υπηρεσίες. Και πάλι όμως ένας μεγάλος αριθμός μνημειακών έργων συνέχισε να ανατίθεται σε ξένους αρχιτέκτονες, άλλοτε δικαιολογημένα, όπως στην περίπτωση του Klenze, του Gartner, των αδελφών Hansen και ιδιαίτερα του Θεόφιλου, το κύρος των οποίων ξεπερνούσε κατά πολύ τα σύνορα της ιδιαίτερης πατρίδας τους, και άλλοτε από αδικαιολόγητη ξενομανία, φαινόμενο που εξακολουθεί να ταλαιπωρεί τον τόπο ακόμα και σήμερα. Οι αδελφοί Χριστιανός και Θεόφιλος Χάνσεν, σε λιγότερο βαθμό ο Fr. Boulanger και άλλοι επέβαλαν ένα συγκεκριμένο κλασικιστικό ύφος στην πόλη. Οι αδελφοί Χάνσεν με την «αθηναική τριλογία» - Πανεπιστήμιο (1839), Ακαδημία (1859), Βιβλιοθήκη (1884) το Αστεροσκοπείο (1842) και το μέγαρο Δημητρίου (1842), με την άριστη γνώση των αρχαίων προτύπων που μελέτησαν επιτόπου καθόρισαν ένα σχεδόν αξεπέραστο επίπεδο τελειότητας στη σύνθεση και την κατασκευή. Συνεχιστής τους ήταν ο πληθωρικός Ερνέστος Τσίλερ, που δημιούργησε μεγάλο αριθμό έργων. Κρίνοντας λίγα μόνο από τα έργα του (Δημοτικό Θέατρο Αθηνών, 1872, Ιλίου Μέλαθρον, 1879) μπορεί να εκτιμηθεί η συνθετική του ευχέρεια σε συνδυασμό με τον διακοσμητικό πλούτο των επιφανειών που χρησιμοποιεί. Σε σύγκριση με αυτούς ο Έλληνας Λύσανδρος Καυταντζόγλου παρουσιάζεται πιο αυστηρός κλασικιστής, πιο άτεγκτος στις συνθετικές προδιαγραφές του αλλά κατά κάποιο περίεργο τρόπο, ταυτόχρονα με ιδιότυπο λυρισμό στις σχεδιαστικές του προτάσεις.
Οι Έλληνες αρχιτέκτονες Μια δεύτερη κατηγορία είναι οι Έλληνες αρχιτέκτονες που σπανιότατα σπουδάζουν στο εξωτερικό, όπως ο Σταμάτης Κλεάνθης, ο Λύσανδρος Καυταντζόγλου ή εκπαιδεύονται στην Ελλάδα, όπως ο Π. Κάλκος και ο Δ. Ζέζος. Με εξαίρεση τους Λύσανδρο Καυταντζόγλου και Σταμάτη Κλεάνθη, οι υπόλοιποι παρουσιάζουν έργα υψηλής ποιότητας αλλά χωρίς ιδιαίτερη πνοή. Το Βαρβάκειο (1856), το Βρεφοκομείο (1860), το Αρχαιολογικό Μουσείο (1866) και το Δημαρχείο Αθηνών (1872) του Κάλκου, η Χρυσοσπηλιώτισσα (1846), η Ζωοδόχος Πηγή (1846) και το Αμαλιείο (1856) του Ζέζου δείχνουν τα όρια των ικανοτήτων τους. Χωριστή κατηγορία, αλλά μάλλον η πολυπληθέστερη, είναι οι στρατιωτικοί μηχανικοί που εκπονούν αρχιτεκτονικές μελέτες. Τα έργα τους όμως, όπως του Αναστασίου Θεοφιλά, είναι σαφώς κατώτερα των υπολοίπων. Επισημαίνεται ότι μέχρι το 1917 δεν υπήρχαν σπουδές αρχιτεκτονικής στην Ελλάδα και το έργο των σπουδασμένων αρχιτεκτόνων κάλυπταν οι στρατιωτικοί και αργότερα οι πολιτικοί μηχανικοί. Έτσι το μεγαλύτερο μέρος της επώνυμης αρχιτεκτονικής του 19ου αιώνα σχεδιάστηκε από τους λιγότερο ικανούς να αναλάβουν ένα τέτοιο έργο.
Ερνέστος Τσίλερ. Βιογραφικά Ήρθε στην Ελλάδα για να εργαστεί ως πληρεξούσιος αρχιτέκτονας ή και εργολάβος του Θεόφιλου Χάνσεν. Τότε, η Αθήνα του είχε φανεί ένα μεγάλο χωριό. Παρέμεινε όμως, νυμφεύτηκε Ελληνίδα, τη Σοφία Δούδου, έγινε Έλληνας υπήκοος. Ο Ερνέστος Τσίλερ γεννήθηκε το 1837 στη Σαξονία της Γερμανίας και πέθανε στην Αθήνα το 1923. Γερμανός αρχιτέκτονας, ο αντιπροσωπευτικότερος του ελληνικού κλασικισμού. Τα οικοδομήματά του καθόρισαν σε μεγάλο βαθμό τη νεοελληνική αρχιτεκτονική, από την απελευθέρωση της Ελλάδας και μετά. Κτίρια που εκείνος σχεδίασε, όπως το Εθνικό Θέατρο, τα Μέγαρα Σταθάτου και Πεσματζόγλου, η πρόσοψη του Αρχαιολογικού Μουσείου της Αθήνας, το Χημείο, το Ιλίου Μέλαθρον, το σημερινό Προεδρικό Μέγαρο στην Ηρώδου Αττικού, η Σχολή Ευελπίδων και κτίρια που επέβλεψε, όπως η Ακαδημία Αθηνών, η Εθνική Βιβλιοθήκη, είναι οικοδομήματα που χαρακτηρίζουν την εικόνα της Αθήνας. Δεν είδε την Ελλάδα ως ένα ευκαιριακό τόπο εργασίας. Αντίθετα ήρθε κοντά στους Έλληνες, έμαθε τη γλώσσα και τις συνήθειές τους, ταξίδεψε στην τότε ελληνική επικράτεια. Μελέτησε τον τόπο, ενδιαφέρθηκε για την αρχαία ελληνική αρχιτεκτονική και δημοσίευε έρευνες και απόψεις του σε εξειδικευμένα γερμανικά περιοδικά. Είχε μελετήσει σε βάθος τον βυζαντινό ρυθμό, αφού στοιχεία του είχε εντάξει σε κτίριά του κυρίως εκκλησιών που είχε οικοδομήσει σε πολλά μέρη της Ελλάδος. Είχε αρχαιολογικά ενδιαφέροντα και πραγματοποίησε ανασκαφές στον Ραμνούντα, με οδηγό τον Παυσανία και στο Παναθηναικό Στάδιο της Αθήνας. Ήταν ο πρώτος που αποκάλυψε το πραγματικό μήκος και πλάτος του. Τον απασχολούσαν οι επιπτώσεις των φυσικών φαινομένων, όπως ο σεισμός στα κτίριά του. Ο αισθητικός του προσανατολισμός ήταν ο κλασικισμός μέσα από συστήματα ελληνορωμαικά και αναγεννησιακά. Έζησε στην Ελλάδα περισσότερα από 50 χρόνια στη διάρκεια των οποίων προσέφερε το ταλέντο του σε όλες τις υπηρεσίες: την αρχιτεκτονική, την αρχαιολογία, ακόμα και τον εξωραισμό του τόπου.
Ερνέστος Τσίλερ (2) «Ένας αρχιτέκτονας από τη Δρέσδη χτίζει τη μισή Αθήνα» καμάρωνε εφημερίδα της γενέτειράς του. Ο παραγωγικότατος Σάξονας σφράγισε την αθηναική αρχιτεκτονική από τα χρόνια κυρίως της τρικουπικής ανασύνταξης μέχρι τη μικρασιατική εκστρατεία, υπηρετώντας τα εκσυγχρονιστικά ιδεώδη της τότε άρχουσας αστικής τάξης. Οι σύντομες σπουδές του Ερνέστου Τσίλερ στο Πολυτεχνείο της Δρέσδης είχαν έντονα πρακτική κατεύθυνση και υστερούσαν σε σχέση με την πολυετή ακαδημαική κατάρτιση των ομοτέχνων του, οι οποίοι ήταν απόφοιτοι Ανώτατων Σχολών Καλών Τεχνών της Ευρώπης, όπως της Ακαδημίας του Αγίου Λουκά της Ρώμης (Λύσανδρος Καυταντζόγλου). Παρά την υστέρηση στις σπουδές του υπήρξε ιδιαίτερα επιτυχημένος επαγγελματίας, που προσάρμοσε τα γερμανικά του πρότυπα στα ελληνικά δεδομένα και αξιοποίησε με δεξιοτεχνία το θεματολόγιο των μορφών που επινόησαν σπουδαίοι ομότεχνοί του, όπως ο Γκόντφριντ Σέμπερ (1803-1879) και ο κοσμοπολίτης Δανός Θεόφιλος Χάνσεν (1813-1891). Η μαθητεία του Τσίλερ κοντά στον κατασκευαστήαρχιτέκτονα πατέρα του θα του δώσει τον «εργοληπτικό» προγραμματισμό και την τυποποίηση σε θέματα κτιριολογίας, μορφολογίας και κατασκευής, που του επέτρεψαν να επιτύχει αυτό που καμάρωνε η εφημερίδα της γενέτειράς του.
Η Ακαδημία Αθηνών, έργο του Θεόφιλου Χάνσεν. Ο Χάνσεν εμπιστεύθηκε την επίβλεψη της ανέγερσης του κτιρίου στον νεαρό τότε Ερνέστο Τσίλερ. Αυτό το έργο αποτέλεσε την αφορμή της εγκατάστασης του Τσίλερ στην Ελλάδα.
Καύχημα της Ερμούπολης το Δημαρχιακό Μέγαρο και μπροστά του η μαρμαρόστρωτη πλατεία Μιαούλη. Το Δημαρχείο σχεδιάστηκε το 1876 από τον Ε. Τσίλερ. Έχει έντονη νεοαναγεννησιακή μορφολογία και είναι εντυπωσιακό σε μέγεθος σε σχέση με την κλίμακα της νησιωτικής πόλης.
Η πλατεία Κοτζιά της Αθήνας στις αρχές του 20ού αιώνα, με το Μέγαρο Β. Μελά (1874), που αρχικά στέγασε το ξενοδοχείο Grand Hotel d Athenes. Από το 1900 έως το 1973 το κτίριο χρησιμοποιήθηκε ως κεντρικό Ταχυδρομείο. Δεξιά, το Δημοτικό Θέατρο της Αθήνας, που έχει κατεδαφιστεί. Έργα του Τσίλερ και τα δύο αυτά κτίρια, χαρακτήριζαν την πλατεία Κοτζιά.
Το κτίριο της Στρατιωτικής Σχολής Ευελπίδων στην Αθήνα, έργο του Τσίλερ (1894). Αυστηρό στη δομή του με έντονα τα στοιχεία του εκλεκτικιστικού νεοκλασικισμού, το κτίριο στεγάζει σήμερα τα Δικαστήρια.
Το «Ιλίου Μέλαθρον», κατοικία του Ερρίκου Σλήμαν. Το μέγαρο-κατοικία του Σλήμαν κτίστηκε το 1878-79. Ο Τσίλερ επέλεξε τον αρχιτεκτονικό τύπο της ιταλικής Αναγέννησης, τον οποίο προσάρμοσε στο νεοκλασικό πνεύμα της εποχής και ιδιαίτερα προς τον ισχύοντα νεοκλασικισμό. Υποδειγματική εφαρμογή πλαστικού και χρωματικού διακόσμου. Κεντρικό μοτίβο της διώροφης τοξωτής λότζιας με τους μαρμάρινους ιωνικούς κίονες
Πάτρα, το Δημοτικό Θέατρο (Θέατρο Απόλλων), έργο του Τσίλερ. Αποδίδει με τον πιο εκφραστικό τρόπο τη συνθετική του νοοτροπία.
Αθήνα, τμήμα της πρόσοψης του Βασιλικού (σήμερα Εθνικού Θεάτρου), έργο του Τσίλερ. Σχεδιάστηκε με πρότυπο, ως προς τη λειτουργική του οργάνωση, το αντίστοιχο Βασιλικό Θέατρο της Κοπεγχάγης. Η όψη του προς την οδό Αγίου Κωνσταντίνου αρθρώνεται με πυκνή διάταξη των κορινθιακών κιόνων, που υψώνονται στο «βάθρο» του ισογείου και στηρίζουν τεθλασμένο θριγκό κατά το πρότυπο της Βιβλιοθήκης του Αδριανού.
Αθήνα. Το μέγαρο Μελά στην πλατεία Δημαρχείου. Έργο του Ερ. Τσίλλερ. Η έκφραση του μνημειακού ύφους στην ιδιωτική αρχιτεκτονική. Επίσημος κλασικισμός.
Τα ξενοδοχεία «Μπάγκειον» και «Μέγας Αλέξανδρος» στην πλατεία Ομονοίας της Αθήνας. Κτίσματα και τα δύο του Ερνέστου Τσίλερ, αποτελούν τυπικά δείγματα της εκλεπτυσμένης αρχιτεκτονικής έκφρασης του νεοκλασικισμού και εκλεκτικισμού.
Λύσανδρος Καυταντζόγλου, βιογραφικό Ο Λύσανδρος Καυταντζόγλου γεννήθηκε στη Θεσσαλονίκη το 1811, μέσα σε εύπορη οικογένεια εμπόρων-χρηματιστών. Ο πατέρας του πέθανε σε νεαρή ηλικία, αφήνοντας τρείς γιούς στη γυναίκα του, γαλλικής καταγωγής. Όταν ξέσπασε η Ελληνική Επανάσταση η χήρα Καυταντζόγλου με τα παιδιά της κατέφυγε στη Μασσαλία. Ήδη από το 1824 ο νεαρός Λύσανδρος φέρεται εγγεγραμμένος στην Ακαδημία του Αγίου Λουκά (San Luca) στη Ρώμη, από όπου θα αποφοιτήσει μετά από 12 χρόνια. Στη διάρκεια των αρχιτεκτονικών σπουδών του διακρίθηκε για τις επιδόσεις του. Όταν τελείωσε τις μακροχρόνιες σπουδές του περιηγήθηκε την Ευρώπη, όπως έμμεσα μαθαίνουμε. Στα τέλη του 1838 τον βρίσκουμε στην Αθήνα. Στόχος του είναι να του ανατεθούν κάποια από τα πρώτα δημόσια και ιδιωτικά οικοδομήματα που άρχισαν να κτίζονται στη νέα πρωτεύουσα. Ο ανταγωνισμός όμως με τους ξένους αρχιτέκτονες που ήταν ήδη εγκατεστημένοι δεν του επέτρεψε να πετύχει κάτι ουσιαστικό. Επιδιώκοντας την προσωπική του προβολή εξέθεσε τα σπουδαστικά έργα του και σχέδια για Ηρώο στο Θησείο. Συνέταξε ακόμα εναλλακτική πρόταση για το Σχέδιο Αθηνών, υποβάλλοντας τη στον Όθωνα με σχετική έκθεση (1839). Σύμφωνα με αυτή την πρόταση, η Αθήνα θα έπρεπε να επεκταθεί προς τα ανατολικά, αφήνοντας εντελώς ελεύθερη από δόμηση την περιοχή της παλιάς Αθήνας, όπου κάποτε θα γίνονταν ανασκαφές. Η πρόταση αυτή διακρίνεται για τον ρεαλισμό της και την ικανότητα του Καυταντζόγλου να αντιληφθεί τις οικονομικές διαστάσεις της πολεοδομίας. Η προσπάθεια του για επαγγελματική του προώθηση δεν επέτυχε. Απογοητευμένος έφυγε για την Κωνσταντινούπολη το 1839, όπου εγκαταστάθηκε για μια τετραετία. Το 1843, με την επιβολή του Συντάγματος και την αποχώρηση των ξένων από τις δημόσιες υπηρεσίες του ελληνικού κράτους, δόθηκε η ευκαιρία στον Καυταντζόγλου να επιστρέψει στην Αθήνα, διορισμένος διευθυντής του Βασιλικού Πολυτεχνείου (Σχολείου των Τεχνών), όπου παρέμεινε μέχρι την Έξωση του Όθωνα το 1862. Μέσα σε αυτή την εικοσαετία μετέτρεψε το Πολυτεχνείο από ημερήσια σχολή τεχνικής κατάρτισης σε ίδρυμα καλλιτεχνικών σπουδών, θεωρώντας ότι ήταν η πιο κατάλληλη πορεία για τη νέα ελληνική κοινωνία στην προσπάθειά της να φτάσει τις προηγμένες χώρες της Δύσης.
Αρσάκειο, πρόσοψη και κάτοψη ισογείου. Έργο Λύσανδρου Καυταντζόγλου. Αποτέλεσε ορόσημο στη σταδιοδρομία του, γιατί μπόρεσε, χωρίς σχεδιαστικές αμφιταλαντεύσεις και οικονομικούς περιορισμούς να δώσει το στίγμα του ταλέντου του.
Το Πολυτεχνείο, που θεωρείται το σημαντικότερο έργο του Καυταντζόγλου. Πρόσοψη, 1868. Δεν κατασκευάστηκαν οι πύργοι, η επίπεδη στέγη του κεντρικού κτιρίου κ.α.
Το Πολυτεχνείο. Πίσω όψη, 1868.
Σταμάτης Κλεάνθης Γεννήθηκε το 1802 στη Βελβενδό της Μακεδονίας, κοντά στα Σέρβια. Σπούδασε αρχιτεκτονική στην Ακαδημία του Βερολίνου, μαθητής του Σίνκελ. Εντελώς ξένος στη Γερμανία και άπορος, εξοικονομούσε τα απαραίτητα εργαζόμενος ως εμπορικός μεσίτης και διερμηνέας. Από τους πρώτους αρχιτέκτονες που εγκαταστάθηκε στο νέο ελληνικό κράτος. Διορίστηκαν από τον Καποδίστρια μαζί με τον Εδουάρδο Σάουμπερτ αρχιτέκτονες της Κυβέρνησης. Εγκαταστάθηκαν στην Ελλάδα στα τέλη του 1829, έχοντας πραγματοποιήσει λαμπρές σπουδές στην Αρχιτεκτονική Σχολή του Βερολίνου. Φέρνουν στη χώρα το πνεύμα του ελληνικού νεοκλασικισμού της βερολινέζικης σχολής, πνεύμα μέτρου και ισορροπίας αντίστοιχο με εκείνο της κλασικής αρχαιότητας. Στους Κλεάνθη και Σάουμπερτ οφείλεται το πολεοδομικό σχέδιο της Αθήνας. Εκτός από τις κλασικιστικές δημιουργίες του σχεδίασε κτίρια όπως την έπαυλη της Δούκισσας της Πλακεντίας, το επιβλητικό μέγαρο σήμερα Βυζαντινό Μουσείο και το παλατάκι της «Ροδοδάφνης» στην Πεντέλη. Κτισμένα με λαξευτή τοιχοποιία, που παραπέμπουν σε άλλους αρχιτεκτονικούς ρυθμούς (μεσαιωνικά πρότυπα, γοτθική μορφολογία κ.α.). Μεγάλη υπήρξε η σύγκρουσή του με τον Λύσανδρο Καυταντζόγλου για λόγους ιδεολογικούς αλλά και επαγγελματικούς (ο Καυταντζόγλου πήρε από τον Κλεάνθη τη μελέτη του Αρσακείου, ο Καυταντζόγλου προσπάθησε να αποτρέψει την εκμετάλλευση της λειτουργίας των λατομείων της Πάρου από τον Κλεάνθη). Είχε τραγικό θάνατο μετά από δυστύχημα στα λατομεία της Πάρου το 1862.
Αθήνα. Η οικία Αμβροσίου Ράλλη, έργο Κλεάνθη, στην πλατεία Κλαυθμώνος. Δέποζε όχι μόνο για το κλασικό ύφος της, αλλά και για την ποιότητα της αισθητικής της, τις αναλογίες και ιδιαίτερα για τη μορφολογία των λεπτομερειών της (κιγκλίδωμα εξώστη, κεραμοπλαστικός διάκοσμος) καθώς και για τη λιθοξοική τέχνη των γλυπτών στοιχείων της.
Το παλατάκι «Ilissia» της δούκισσας της Πλακεντίας, έργο Κλεάνθη. Ρομαντικό δημιούργημα που παραπέμπει σε μεσαιωνικά πρότυπα, καθώς και σε στοιχεία ιταλικής βίλας. Σήμερα λειτουργεί ως Βυζαντινό και Χριστιανικό Μουσείο.
Πεντέλη. Η έπαυλη «Ροδοδάφνη», έργο Κλεάνθη. Μνήμες από τη γοτθική μορφολογία.