ΘΕΜΑΤΙΚΗ ΙΕΡΑΡΧΙΑ ΚΑΙ ΡΗΜΑΤΑ ΨΥΧΙΚΟΥ ΠΑΘΟΥΣ ΓΙΑ ΤΗ ΝΕΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΩΣ ΞΕΝΗ Μαρία Γιαννουδάκη Πανεπιστήμιο Κρήτης

ΘΕΜΑΤΙΚΗ ΙΕΡΑΡΧΙΑ ΚΑΙ ΡΗΜΑΤΑ ΨΥΧΙΚΟΥ ΠΑΘΟΥΣ ΓΙΑ ΤΗ ΝΕΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΩΣ ΞΕΝΗ Μαρία Γιαννουδάκη Πανεπιστήμιο Κρήτης giannoudaki@students.phl.uoc.gr Abstract In this paper we will present the results of a questionnaire exploring how foreign users of Modern Greek process sentences with psych verb structures which involve a prepositional phrase (with /by). Psych verbs in Modern Greek manifest either [+active] morphology, or [- active] or both. The thematic roles of Experiencer and Theme surface externally depending on the argumental requirements of the verbal category manifested on morphology as well. The subjects process the sentences following the adopted in this paper universal thematic hierarchy (agent /experiencer > theme > (goal) > oblique (cause, manner, location, time) overgeneralizing the passive interpretation even for passive constructions that are ungrammatical and therefore unaccepted for native Greek speakers (control group). 1. Εισαγωγή Η εργασία αυτή πραγματεύεται τα Ρήματα Ψυχικού Πάθους στα Νέα Ελληνικά και την ιεράρχηση των δύο θεματικών ρόλων που εμπλέκονται σε αυτά, τον Βιώνοντα (Experiencer) και το Θέμα (Theme). Πιο συγκεκριμένα, αφού παρουσιαστεί εν συντομία το θεωρητικό υπόβαθρο που αναλύει και ερμηνεύει τα ρήματα αυτά και τη θεματική ιεραρχία που υιοθετούμε, θα εστιάσουμε την προσοχή μας στα δομικά σχήματα των ελληνικών Ρημάτων Ψυχικού Πάθους και στην έρευνα που υλοποιήθηκε, με αφορμή λάθη μη φυσικών ομιλητών της ελληνικής τόσο σε επίπεδο μορφολογίας, όσο και σε επίπεδο σύνταξης. 2. Θεωρητικό υπόβαθρο Πρώτοι οι μελετητές Beletti & Rizzi (1988) προτείνουν ανάλυση με βάση το θεματικό δίκτυο (theta-grid) για τα εσωτερικά συμπληρώματα των Ρημάτων Ψυχικού Πάθους του τύπου temere, preoccupare, piacere, για τα ιταλικά. Το θεματικό δίκτυο περιλαμβάνει τους θεματικούς ρόλους [Experiencer, Theme] (Βιώνων, Θέμα). Στην περίπτωση των ρημάτων τύπου temere έχουμε μια απλή μεταβατική δομή και ο θεματικός ρόλος του Βιώνοντα απαντά στην εξωτερική θέση του υποκειμένου, όπως φαίνεται στο (1). Στις άλλες δύο, (2) και (3), οι δύο θεματικοί ρόλοι είναι εσωτερικοί και εξωτερικεύεται είτε ο ένας είτε ο άλλος στη θέση υποκειμένου, θέση η οποία δεν είναι 728

θεματική, είναι δηλαδή κενή θεματικού ρόλου. Με άλλα λόγια, το υποκείμενο στις περιπτώσεις αυτές είναι παραγόμενο (derived), όπως αποτυπώνεται στην αναπαράσταση της δομής στο (4): (1) Gianni teme questo temere: [Experiencer, Theme] (2) Questo preoccupa Gianni preoccupare: [Experiencer, Theme] (3) A Gianni piace questo /Questo piace a Gianni piacere: [Experiencer, Theme] (4) Π 3 ΟΦ ΡΦ 3 Ρ 2 ΟΦ ΒΙΩΝΩΝ [γενική /Προθετική Φράση] Ρ ΟΦ ΘΕΜΑ Τα διαγνωστικά κριτήρια που χρησιμοποιούν οι μελετητές Belletti και Rizzi για να καταλήξουν στο συμπέρασμα ότι το υποκείμενο είναι παραγόμενο στις περιπτώσεις ρημάτων τύπου preoccupare είναι η δέσμευση του υποκειμένου από αναφορικό κλιτικό, η γενικευμένη αναφορά, οι μεταβιβαστικές δομές /δομές ανάθεσης (causative constructions), και οι παθητικές μετοχές (βλ. Belletti & Rizzi, 1988:295-312). Πιο αναλυτικά: Ως προς το πρώτο κριτήριο, το παραγόμενο υποκείμενο σε θ θέση (μη θεματική θέση) δεν μπορεί να συνδεθεί με το ίχνος του που είναι σε θεματική θέση (θ θέση) εξαιτίας της παρεμβολής του αυτοπαθητικού στοιχείου si που έχει τον ίδιο δείκτη αναφοράς, σε αντίθεση με περιπτώσεις ρημάτων που η αντίστοιχη δομή είναι γραμματικά αποδεκτή (7): (5) *NP i... si i... e i, (6) *Gianni si preoccupa (7) Gianni si è fotografato Στα ιταλικά, η γενικευμένη αναφορά (pro) γραμματικά πραγματώνεται από το γ πληθυντικό πρόσωπο, χωρίς όμως ο αριθμός του ρήματος να δεσμεύεται από τον πραγματικό αριθμό του ορίσματος (argument) της πρότασης (8): (8) pro ti stanno chiamando 729

Στο (8) το όρισμα που γραμματικά αντιστοιχεί σε πληθυντικό αριθμό μπορεί να αποτελεί μια οντότητα. Αυτή η δομή δεν είναι συμβατή με όλες τις ρηματικές τάξεις καθώς η γενικευμένη αναφορά είναι συμβατή μόνο με υποκείμενα μη παραγόμενα. Τα Ρήματα Ψυχικού Πάθους διαφέρουν και ως προς αυτό το κριτήριο: (9) α) Evidentemente, in questo paese per anni pro hanno temuto il terremoto β) *Evidentemente, in questo paese per anni pro hanno preoccupato il governo Σύμφωνα με τον Burzio (1986) οι δομές με παραγόμενο υποκείμενο δεν μπορούν να προσαρτηθούν σε μεταβιβαστικές δομές ή αλλιώς δομές ανάθεσης. Επομένως, το ίδιο περιμένουμε να συμπεριφέρονται και τα ρήματα τύπου preoccupare: (10) Questo lo ha fatto preoccupare /commuovere /attrarre ancora di più a Mario Τέλος, οι δομές με μη θεματικά υποκείμενα δεν παθητικοποιούνται συντακτικά. Ενώ θα περιμέναμε τα ρήματα τύπου preoccupare να συμμορφώνονται με αυτό το κριτήριο, κάποια από αυτά παθητικοποιούνται. Ωστόσο, σύμφωνα με τους Belletti & Rizzi, πρόκειται για επιθετική παθητικοποίηση και όχι συντακτική (για περισσότερα βλ. Belletti & Rizzi, 1988:308-312). Το ζητούμενο είναι, αν και για τα ελληνικά Ρήματα Ψυχικού Πάθους ισχύει η ίδια αναπαράσταση, και η διάκριση σε δύο τάξεις, σε εκείνα που το υποκείμενο είναι παραγόμενο ή όχι. Πέραν της θεωρίας των Belletti & Rizzi θα ανατρέξουμε και στην Υπόθεση της Ομοιόμορφης Απόδοσης Θεματικών Ρόλων (Uniformity of Theta Assignment Hypothesis /UTAH, Baker, 1988), σύμφωνα με την οποία οι θεματικές σχέσεις των στοιχείων έχουν πάντα την ίδια δομική αναπαράσταση. Για παράδειγμα, ο θεματικός ρόλος του δράστη, όταν υπάρχει, καταλαμβάνει επιφανειακά την εξωτερική θέση του υποκειμένου, το θέμα την εσωτερική θέση της Ρηματικής Φράσης, ανάλογα πάντα με το θεματικό δίκτυο κάθε δομής, δηλαδή τους θεματικούς ρόλους που εμπλέκει. Οι κανονικότητες που σχετίζουν τους θεματικούς ρόλους με συγκεκριμένες δομικές θέσεις ονομάζονται συνδετικές κανονικότητες (linking regularities) και οι κανόνες που έχουν σαν αποτέλεσμα τέτοιους συσχετισμούς συνδετικοί κανόνες (linking rules) (Levin & Rappaport, 1995:1). Συνέπεια των θεωρητικών αρχών είναι ότι προκύπτει πρόβλεψη της Καθολικής Γραμματικής για τη θεματική ιεραρχία. Ως προς τη θεματική ιεραρχία, ανάμεσα στις εκδοχές που έχουν διατυπωθεί (Baker, 1988 UTAH, Grimshaw, 1990, Levin & Rappaport, 1995) υιοθετούμε την ακόλουθη: 730

(11) agent /experiencer > theme > (goal) > oblique (cause, manner, location, time...) δράστης /βιώνων > θέμα > (στόχος) > δευτερεύον (αιτία, τρόπος, τόπος, χρόνος) Σύμφωνα με την προτεινόμενη θεματική ιεραρχία, ο θεματικός ρόλος του Δράστη ή εναλλακτικά του Βιώνοντα, είναι πιο διακεκριμένος από τους υπόλοιπους θεματικούς ρόλους, αν υπάρχουν, εφόσον πραγματώνεται ως εξωτερικό όρισμα (υποκείμενο) με μετακίνησή του από το εσωτερικό της Ρηματικής Φράσης. Σε περίπτωση δομών από τις οποίες απουσιάζει ο Δράστης /Βιώνων τότε εξωτερικεύεται το Θέμα. Ακολουθεί ο στόχος, που αφορά δίπτωτα ρήματα και τέλος ένας θεματικός ρόλος που ανάλογα με τη δομή αντανακλά την επιρρηματική του λειτουργία που μπορεί να είναι αιτία, τρόπος, τόπος, χρόνος. Για τα αγγλικά τα Ρήματα Ψυχικού Πάθους, σύμφωνα με την Levin, (1984:189) διακρίνονται στις δύο ακόλουθες κατηγορίες: (12) admire, amuse: [Experiencer, Theme] (13) marvel, appeal: [Experiencer, Prepositional Phrase] (14) α) The tourists admired the paintings β) The clown amused the children (15) α) Megan marveled at the beauty of the Grand Canyon β) This painting appeals to Malinda Στα αγγλικά Ρήματα Ψυχικού Πάθους ο θεματικός ρόλος του Βιώνοντα πραγματώνεται είτε στη θέση υποκειμένου, είτε αντικειμένου. Ανάλυση για τα Ρήματα Ψυχικού Πάθους στα ελληνικά έχει προταθεί από την Anagnostopoulou (1996, 1999), η οποία διακρίνει τρεις τάξεις: (16) Ο Πέτρος αγαπάει τα σκυλιά (17) Τον Πέτρο τον ανησυχεί η κατάσταση (18) Το κρασί αρέσει στον Πέτρο /του αρέσει του Πέτρου Η Anagnostopoulou δέχεται την προαναφερθείσα ανάλυση των Belleti & Rizzi για τις δύο τελευταίες κατηγορίες, ότι δηλαδή ο Βιώνων έχει πιο διακεκριμένη θέση (prominent) έναντι του Θέματος. Θεωρεί ότι υπάρχει πλάγια αιτιατική (oblique accusative) στη δεύτερη περίπτωση (17) και ιδιάζον υποκείμενο στην (18), το οποίο φέρει γενική πτώση και αντιστοιχεί σε ψυχολογικό υποκείμενο (quirky subject). Αυτό ενισχύεται από την εναλλαγή στις προτάσεις (19) και (20): 731

(19) Του Πέτρου του πονάει το κεφάλι (20) Τον Πέτρο τον πονάει το κεφάλι 3. Λάθη στα ελληνικά από μη φυσικούς χρήστες Αφόρμηση για την έρευνα στα ελληνικά είναι λάθη μη φυσικών ομιλητών, τόσο σε επίπεδο μορφολογίας (21) όσο και σε επίπεδο σύνταξης (22), όπως φαίνεται από τα παραδείγματα που παρατίθενται: (21) *νευριάστηκε /*νευριάζτηκε, *ενοχλούται /*ενοχλιέται, *εκνευριάζεται /*εκνευριάζει, *λιποθυμήθηκε, *υποφέρθηκε, *θυμώθηκε (22) *ο άντρας νευριάζεται το σκύλο, *ο άντρας εξοργίζει όταν... /*αυτό τον εκνευρίασε πολύ Από τα (21) και (22) μπορούμε να καταλάβουμε ότι οι ξένοι, ακόμα και σε προχωρημένο επίπεδο γλωσσομάθειας αντιμετωπίζουν πρόβλημα στις περιπτώσεις που κάποιο ρήμα στερείται μιας μορφολογίας (για τα δεδομένα μας της [-ενεργητικής]) ή ακόμα και αδυναμία σχηματισμού του σωστού ρηματικού τύπου της [-ενεργητικής]. Άμεση και αναμενόμενη συνέπεια είναι ο σχηματισμός αντιγραμματικών προτάσεων, όπως βλέπουμε στο (22). Οι λανθασμένες παραγωγές εγείρουν το ερώτημα αν τα Ρήματα Ψυχικού Πάθους έχουν στις διάφορες γλώσσες τους ίδιους συμμετέχοντες /θεματικούς ρόλους /θεματικό δίκτυο (theta grid) και κατ επέκταση αν είναι κατανοητά από ξένους προχωρημένου επιπέδου γλωσσομάθειας. Το ερώτημά μας είναι δηλαδή αν υπάρχει μια κοινή καθολική θεματική ιεραρχία ή αυτή καθορίζεται από την αντίστοιχη της μητρικής γλώσσας (Γ1) των μη φυσικών χρηστών με αποτέλεσμα να αναπροσαρμόζουν τη θεματική ιεραρχία της Γ2 (στην περίπτωσή μας της ελληνικής) στα πλαίσια της Γ1 παράγοντας και λανθασμένες δομές (transfer). Στόχος της παρούσας εμπειρικής έρευνας είναι η διερεύνηση της πρόσληψης και παραγωγής από μη φυσικούς ομιλητές δομών των ελληνικών που περιλαμβάνουν το θεματικό ρόλο του βιώνοντα και Προθετική Φράση ΜΕ /ΑΠΟ με ρήματα που διαθέτουν είτε μόνο [+ενεργητική] μορφολογία του τύπου αηδιάζω, θυμώνω, τρομάζω, νευριάζω είτε και τις δύο, δηλαδή με ρήματα όπως το ενοχλώ -μαι. 4. Δομικά σχήματα Τα Ρήματα Ψυχικού Πάθους στα Νέα Ελληνικά που θα μας απασχολήσουν σε αυτή την έρευνα έχουν τα εξής χαρακτηριστικά: 732

Ως προς τη μορφολογία τους δεν συστήνουν μια ομοιογενή ομάδα αλλά κάποια από αυτά διαθέτουν μόνο [+ενεργητική] μορφολογία (αηδιάζω) και κάποια διαθέτουν και [+ενεργητική] και [-ενεργητική] ([±ενεργητική]) (ενοχλώ -μαι). Ο θεματικός ρόλος του βιώνοντα πραγματώνεται, ανάλογα με το ρήμα και τη μορφολογία του είτε στη θέση υποκειμένου (23), (24) είτε στη θέση αντικειμένου (25), (26): (23) Ο παππούς ενοχλείται από τη μουσική (24) Η Μαρία νευριάζει με το Γιώργο (25) Η μουσική ενοχλεί τον παππού (26) Η Μαρία νευριάζει το Γιώργο Δεν επιτρέπουν όλα τα ΡΨΠ όλες τις δομές: κατά συνέπεια το Λεξικό διασπάται αφενός στο σύνολο των ρημάτων που περιορίζονται από τις αρχές, οι οποίες αφορούν τη θεματική χαρτογράφησή τους και αφετέρου στο σύνολο των ρημάτων των οποίων η χαρτογράφηση είναι ζήτημα ιδιοσυγκρασίας των ίδιων των ρημάτων (mapping principles /idiosyncratic mapping). Σχηματικά, στα Νέα Ελληνικά ανάλογα με τη /τις μορφολογία /ες που διαθέτει κάθε ρήμα, απαντούν οι εξής δομές: Σχήμα 1 [+ενεργητική] ΤΡΟΜΑΖΩ ΟΦ Βιώνων Ρ +ενεργητική ΟΦ Θέμα Η Μαρία ζηλεύει /φροντίζει /τρέμει /συμπαθεί... τον Πέτρο ΟΦ Θέμα Ρ +ενεργητική ΟΦ Βιώνων Η φωτιά φοβίζει /συναρπάζει /τρομάζει... τον Πέτρο ΟΦ Βιώνων Ρ +ενεργητική ΠΡΟΘΦ ΜΕ /ΑΠΟ/Θέμα Η Μαρία αγανακτεί με /?από / τρομάζει με /?από / ηρεμεί με /?από... τον Πέτρο Σχήμα 2 [±ενεργητική] ΕΝΟΧΛΩ ΜΑΙ ΟΦ Θέμα Ρ +ενεργητική ΟΦ Βιώνων ΟΦ Βιώνων Ρ -ενεργητική ΠΡΟΘΦ ΜΕ /ΑΠΟ/Θέμα Η μουσική ενοχλεί /εκνευρίζει τον παππού Ο παππούς ενοχλείται /εκνευρίζεται από /με τη μουσική Στην έρευνά μας μελετώνται μόνο οι τάξεις των ρημάτων που διαθέτουν ή μόνο [+ενεργητική] μορφολογία ή και τις δύο μορφολογίες ([±ενεργητική]). Πρωτοτυπικές 733

τριτοπρόσωπες δομές τύπου Κλιτικό +ΓΕΝΙΚΗ Ρ +γ ενικό /πληθυντικό ΟΦ +οριστικό (μου αρέσει ο...) δεν μελετώνται σε αυτή την παρουσίαση, όπως επίσης δεν συζητούνται δομές με αποκλειστική μορφολογική ένδειξη -μαι ([-ενεργητική]), για την οποία έχουν ήδη μιλήσει ανάμεσα σε άλλους οι Tsimpli (1989), Papangeli (2004), Lekakou (2005), Κασσωτάκη (2005). 5. Ρήματα ψυχικού πάθους και Γ2 Η White και οι συνεργάτες της (1999) ερευνούν το πώς η ορισματική δομή (argument structure) των Ρημάτων Ψυχικού Πάθους πραγματώνεται στη διαγλωσσική σύνταξη (με γλώσσα στόχο τα αγγλικά). Δεδομένου ότι τα Ρήματα Ψυχικού Πάθους στα αγγλικά πραγματώνουν το θεματικό ρόλο του Βιώνοντα στη θέση υποκειμένου ή στη θέση αντικειμένου (Levin, 1984), δεν θα είναι για τους ξένους καθόλου προφανής η σύνδεση θεματικού ρόλου και συντακτικής θέσης. Αν οι ξένοι δεν έχουν πρόσβαση στη θεματική ιεραρχία, σύμφωνα με τους ίδιους, θα περιμέναμε τυχαία λάθη και αυθαίρετες χαρτογραφήσεις και στις δύο τάξεις ρημάτων. Αυτό που υποθέτουν είναι ότι, σε περίπτωση που αντιμετωπίσουν δυσκολία με κάποιο ή κάποια ρήματα, θα καταφύγουν στη θεματική ιεραρχία, δηλαδή, θα εξωτερικεύσουν τον Βιώνοντα ακόμα και αν το Θέμα είναι ο όρος που πρέπει να μετακινηθεί στην πραγματωμένη δομή. Προβλέπουν ότι τα λάθη θα είναι του τύπου: (27) *The students frighten exams (28) *Exams fear John Στην περίπτωση (27) εσφαλμένα εξωτερικεύεται ο Βιώνων ενώ στην (28) το Θέμα. Σε μια σειρά από πειράματά τους βρήκαν ότι η διάκριση ανάμεσα στις δύο αυτές τάξεις Ρημάτων Ψυχικού Πάθους γίνεται χωρίς ιδιαίτερα προβλήματα. Πρόβλημα προκύπτει στην περίπτωση παρεμβολής (transfer) της Γ1. Πιο συγκεκριμένα, σε ένα πείραμά τους (1999) στο οποίο τα υποκείμενα ήταν Ιάπωνες και Γάλλοι μαθητές της αγγλικής (με γλώσσα στόχο τα αγγλικά) διαπίστωσαν ότι οι Ιάπωνες είχαν πρόβλημα με τις δομές που ο Βιώνων είναι σε θέση αντικειμένου. Τα υποκείμενα του πειράματος έπρεπε να αποφασίσουν ποια εικόνα από τις δύο που τους επιδεικνύονταν περιγραφόταν από τη μια πρόταση που τους δινόταν. Όταν ο Βιώνων βρισκόταν σε θέση υποκειμένου τα υποκείμενα δεν είχαν κανένα πρόβλημα και οι απαντήσεις τους ήταν ακριβείς (με ρήματα όπως μισώ, διασκεδάζω, θαυμάζω). Αντίθετα, όταν ο Βιώνων έπρεπε να τεθεί σε θέση αντικειμένου 7 από τους 11 Ιάπωνες είχαν πρόβλημα (με ρήματα όπως φοβίζω, απογοητεύω, εκπλήσσω, ενοχλώ). Οι Γάλλοι, αντίθετα, δεν είχαν το ίδιο πρόβλημα (βλ. 1999:227). Στα ιαπωνικά τα Ρήματα Ψυχικού Πάθους με το πρόσωπο που βιώνει σε θέση αντικειμένου διαθέτουν ένα μόρφημα συγκεκριμένο, το οποίο απουσιάζει από τα αντίστοιχα αγγλικά και γαλλικά δεδομένα. Το πρόβλημά τους τελικά είναι ότι 734

αποτυγχάνουν να μετακινήσουν το θέμα στην εξωτερική της Ρηματικής Φράσης θέση, τη θέση υποκειμένου, μεταφέροντας τις αντίστοιχες δομές από τη γλώσσα τους στη γλώσσα στόχο. 6. Εμπειρική έρευνα για τα ελληνικά ως Γ2 Η υπόθεσή μας είναι ότι, εφόσον οι δομές των Ρημάτων Ψυχικού Πάθους είναι καθολικές, με συγκεκριμένο θεματικό δίκτυο (theta-grid) εσωτερικών συμπληρωμάτων, οι μη φυσικοί ομιλητές των Νέων Ελληνικών ομοίως θα επικαλούνται τους ίδιους θεματικούς ρόλους του βιώνοντα και του θέματος. Επιπλέον, επειδή έχουν ήδη κατακτήσει την Παθητική Σύνταξη θα υπεργενικεύουν το σχηματισμό της με ρήματα που στερούνται [-ενεργητικής] μορφολογίας. Τέλος, θα προκύπτει δυσκολία στις περιπτώσεις που τα ρήματα δεν υπακούνε στο πρωτοτυπικό για τους ξένους σχήμα [-ενεργητική ΑΠΟ ], δηλαδή στα ρήματα του τύπου θυμώνω, γεγονός για το οποίο ήδη έχουμε κάποιες ενδείξεις από τα λάθη που ήδη αναφέραμε (*νευριάστηκε /*νευριάζτηκε, *ενοχλούται /*ενοχλιέται, *εκνευριάζεται /*εκνευριάζει, *λιποθυμήθηκε, *υποφέρθηκε, *θυμώθηκε). 6.1 Μέθοδος: Καταρτίστηκε ερωτηματολόγιο αξιολογικών κρίσεων, το οποίο μοιράστηκε στα υποκείμενα που συμμετείχαν στην έρευνα αλλά και σε ομάδα ελέγχου, αποτελούμενη από 15 ενήλικες φυσικούς ομιλητές της Νέας Ελληνικής. 6.2 Υλικό Το υλικό προς κρίση αποτελείτο από 20 προτάσεις στόχους. Συνολικά μελετήθηκαν 5 Ρήματα Ψυχικού Πάθους, το κάθε ένα εμφανιζόμενο στις 4, όχι πάντα γραμματικές, δομές που μελετάμε: (29) α) ΟΦ Βιώνων Ρ +ενεργητική ΠΡΟΘΦ ΜΕ /ΑΠΟ/Θέμα β) ΟΦ Βιώνων Ρ -ενεργητική ΠΡΟΘΦ ΜΕ /ΑΠΟ/Θέμα Οι 4 δομικές πραγματώσεις κάθε ρήματος συνοδεύονταν από μια βοηθητική εικόνα. Τα υποκείμενα της έρευνας κλήθηκαν να αποφασίσουν ποιες δομές, ανά ρήμα θεωρούν γραμματικές, βαθμολογώντας τες σε μια κλίμακα από 0 έως 2, όπου 0 σημαίνει αντιγραμματική πρόταση, 1 αμφιβολία για τη γραμματικότητά της και 2 γραμματική πρόταση. Ανάμεσα στις προτάσεις στόχους παρεμβάλλονταν παροδηγητικές προτάσεις (fillers) με τα ίδια δομικά σχήματα. 735

6.3 Υποκείμενα Στην έρευνά μας συμμετείχαν 22 άτομα από το Πανεπιστήμιο Κρήτης, όλοι ενήλικες, μη φυσικοί ομιλητές της ελληνικής σε προχωρημένο επίπεδο γλωσσομάθειας. 6.4 Αποτελέσματα Σχήμα 3 Προτάσεις Λάθος Αμφιβολία Σωστό 1. Ο παππούς ενοχλείται από τη 0% 23% 77% μουσική 2. Ο παππούς ενοχλείται με τη μουσική 9% 68% 23% 3. Η μουσική ενοχλεί με τον παππού 82% 9% 9% 4. Η μουσική ενοχλεί από τον παππού 82% 18% 0% 5. Η Μαρία νευριάζεται με το Γιώργο 36% 46% 18% 6. Η Μαρία νευριάζεται από το Γιώργο 23% 27% 50% 7. Η Μαρία νευριάζει από το Γιώργο 59% 23% 18% 8. Η Μαρία νευριάζει με το Γιώργο 50% 27% 23% 9. Η γυναίκα θυμώνει με τον άντρα 55% 18% 27% 10. Η γυναίκα θυμώνει από τον άντρα 59% 23% 18% 11. Η γυναίκα θυμώνεται με τον άντρα 27% 46% 27 12. Η γυναίκα θυμώνεται από τον άντρα 9% 18% 73% 13. Η Χριστίνα αηδίασε από το φαγητό 41% 18% 41% 14. Η Χριστίνα αηδίασε με το φαγητό 59% 36% 5% 15. Η Χριστίνα αηδιάστηκε με το 27% 59% 14% φαγητό 16. Η Χριστίνα αηδιάστηκε από το 9% 27% 64% φαγητό 17. Η γυναίκα τρομάζει από τον 64% 23% 13% εξωγήινο 18. Η γυναίκα τρομάζεται από τον 18% 0% 82% εξωγήινο 19. Η γυναίκα τρομάζει με τον εξωγήινο 55% 27% 18% 20. Η γυναίκα τρομάζεται με τον εξωγήινο 14% 50% 36% 736

6.4.1 Σχολιασμός αποτελεσμάτων Ως προς την πρόταση 1 του ερωτηματολογίου τα δεδομένα μας δείχνουν ότι οι ξένοι σε μεγάλο ποσοστό (77%) προκρίνουν τη δομή [-ενεργητική ΑΠΟ ], με μηδενικό ποσοστό απόρριψής της, σε αντιδιαστολή με την πρόταση 2, όπου υπάρχει μεγάλο ποσοστό αμφιβολίας (68%) σχετικά με τη δομή [-ενεργητική ΜΕ ]. Αντίθετα, στις προτάσεις 3 και 4 διακρίνεται ξεκάθαρα η τάση απόρριψής τους (με ίδιο ποσοστό 82%) και μηδενική αποδοχή της δομής [+ενεργητική ΑΠΟ ]. Για την πρόταση 5 υπερισχύει η αμφιβολία (46%). Οι κρίσεις για την πρόταση 6, όπου οι μισοί από τους ερωτηθέντες αποδέχονται τη δομή [-ενεργητική ΑΠΟ ] έρχεται σε αντιδιαστολή με τις κρίσεις της πρότασης 7 που το ποσοστό αποδοχής της περιορίζεται στο 18%. Η πρόταση 8 γίνεται αποδεκτή σε ποσοστό μόλις 23%. Στα δεδομένα των προτάσεων 9 και 10 με τις δομές [-ενεργητική ΜΕ ], [-ενεργητική ΑΠΟ ] αντίστοιχα, αποτυπώνεται η μη αποδοχή τους (σε ποσοστά 55% και 59%) σε αντιδιαστολή με τις δομές [-ενεργητική ΜΕ ], [-ενεργητική ΑΠΟ ] των προτάσεων 11 και 12, όπου για την 11 υπερισχύει η αμφιβολία (46%) και για την 12 η αποδοχή τους (73%). Για την πρόταση 13 οι κρίσεις που αφορούν την αποδοχή της ή μη μοιράζονται το ίδιο ποσοστό (41%), με αισθητή μείωση αποδοχής της πρότασης 14 στο 5%, ποσοστό που αποκλίνει από τις κρίσεις των φυσικών ομιλητών, οι οποίοι την αποδέχονται. Για τις προτάσεις 15 και 16 τα αποτελέσματα είναι τα αναμενόμενα, καθώς για την 15 όπου απαντά η δομή [-ενεργητική ΜΕ ] η αμφιβολία έρχεται πρώτη στις προτιμήσεις (59%) και για τη δομή [- ενεργητική ΑΠΟ ] διακρίνεται το ποσοστό της αποδοχής της (64%). Με την ίδια ακριβώς συνέπεια εκ μέρους των ερωτηθέντων αποτυπώνονται και τα ποσοστά των προτάσεων 17 και 18, όπου το 64% δεν δέχεται τη δομή [+ενεργητική ΑΠΟ ] ενώ το 82% αποδέχεται την αντιγραμματική πρόταση 18 με τη δομή [-ενεργητική ΑΠΟ ]. Για τις προτάσεις 19 και 20 οι περισσότεροι (55%) δεν αποδέχονται το δομικό σχήμα [+ενεργητική ΜΕ ] και οι μισοί αμφιβάλλουν για τη γραμματικότητά της πρότασης 20 με τη δομή [-ενεργητική ΜΕ ]. Συνοψίζοντας, τα επιμέρους αποτελέσματά μας, οδηγούμαστε στα εξής συμπεράσματα: Με ρήματα του τύπου (30) προτείνουμε το δομικό σχήμα (31) με τους συγκεκριμένους θεματικούς ρόλους να αποτελούν μέρος του Λεξικού: (30) αγανακτώ, αηδιάζω, αναστενάζω, ανατριχιάζω, ανησυχώ, γαληνεύω, γκρινιάζω, διασκεδάζω, ηρεμώ, θυμώνω, καλμάρω, νευριάζω, ξαλαφρώνω, ξανανιώνω, ξεφαντώνω, πεισμώνω, τρέμω, τρομάζω, φοβίζω, χαλαρώνω, ψαρώνω (31) ΟΦ Βιώνων Ρ +ενεργητική (Προθετική Φράση ΜΕ /Θέμα ) 737

Στα ρήματα αυτά ο θεματικός ρόλος του Βιώνοντα πραγματώνεται στη θέση υποκειμένου, το ρήμα διαθέτει μόνο [+ενεργητική] μορφολογία και η Προθετική Φράση ΜΕ δεν είναι υποχρεωτική. Για τη συγκεκριμένη δομή βλέπουμε στο Σχήμα 4 ότι οι ξένοι δεν την προκρίνουν σε ποσοστό 60%, σε αντίθεση με την πραγματικότητα, όπου αυτές οι δομές για τους φυσικούς ομιλητές είναι γραμματικές. Σε αυτά τα ρήματα ο Βιώνων εξωτερικεύεται πάντοτε στη συντακτική θέση του υποκειμένου και, θα μπορούσαμε να υποστηρίξουμε ότι εμπλουτίζεται με σημασιολογικά χαρακτηριστικά της θέσης του υποκειμένου (agentivity, intentionality) δηλαδή συνειδητή εμπλοκή του υποκειμένου. Σχήμα 4 +ενεργητική ΜΕ νευριάζει / θυμώμει / αηδίασε / τρομάζει με Σωστό 16% Αμφιβολία 24% Λάθος 60% Για κάθε ρήμα έχουμε πρωτοτυπικές προσδοκίες δομικών σχημάτων (παθητική σύνταξη ΑΠΟ). Αυτό αποτυπώνεται στο Σχήμα 5 όπου οι μη φυσικοί ομιλητές, ακόμα και προχωρημένου επιπέδου, προτιμούν τη δομή ΟΦ Βιώνων Ρ -ενεργητική Προθετική Φράση ΑΠΟ, κάνοντας αναγωγή στο σχηματισμό της παθητικής σύνταξης. Σχήμα 5 -ενεργητική ΑΠΟ ενοχλείται /*τρομάζεται απ ό Λάθος 12% Αμφι βολί α 19% Σωστό 69% 738

Από τα αποτελέσματά μας ενισχύεται η θεωρητική θέση που υιοθετούμε για τα Νέα Ελληνικά ότι υφίσταται διάκριση ανάμεσα σε εγγενή και παραγόμενα στη σύνταξη Ρήματα Ψυχικού Πάθους καθώς η παραγωγή των μη φυσικών ομιλητών κατευθύνεται από συντακτικούς δείκτες [-μαι ΑΠΟ /ΜΕ] κατά το πρότυπο των ρημάτων ενοχλώ -μαι, και δεν αναγνωρίζουν τα ρήματα που είναι εγγενώς ιδιό-μορφα στο Λεξικό και στερούνται [- ενεργητικής] μορφολογίας. Επιχειρώντας μια τελική ομαδοποίηση των αποτελεσμάτων με βάση τα δομικά σχήματα, διαπιστώνουμε αρχικά ότι το δομικό σχήμα που προτιμούν οι μη φυσικοί ομιλητές σε ποσοστό 69,2% είναι το [-ενεργητική ΑΠΟ ] στο οποίο συμπεριλαμβάνονται γραμματικές και μη προτάσεις για τους φυσικούς ομιλητές. Ακολουθεί το δομικό σχήμα [-ενεργητική ΜΕ ] με ποσοστό αποδοχής μόλις 23,6% και κυρίαρχη την αμφιβολία (Σχήμα 6). Σχήμα 6 100% 90% 23,6 16,4 18 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% 23,4 21 69,2 53,8 60,2 61 19 22,6 11,8 "-ενεργ. ΑΠΟ" "-ενεργ. ΜΕ" "+ενεργ. ΜΕ" "+ενεργ. ΑΠΟ" ΣΩΣΤΟ ΑΜΦΙΒΟΛΙΑ ΛΑΘΟΣ Όσον αφορά τις δομές [+ενεργητική ΜΕ ] και [+ενεργητική ΑΠΟ ] απορρίπτονται σε μεγάλο ποσοστό (60,2% και 61% αντίστοιχα) γιατί κυριαρχεί η παθητική σύνταξη, η οποία κατευθύνει τη νοητική επεξεργασία των δεδομένων. 7. Περαιτέρω έρευνα Τα ρήματα που μελετήσαμε στην παρούσα έρευνα ανήκουν σε δύο ευρύτερες κατηγορίες, γεγονός που αποτυπώνεται και μορφολογικά. Εδώ επικεντρώσαμε στα δομικά σχήματα [+ενεργητική ΑΠΟ/ΜΕ ], [±ενεργητική ΑΠΟ/ΜΕ ]. Τα ίδια ρήματα απαντώνται και σε άλλα δομικά σχήματα, τα οποία δεν περιλαμβάνουν την Προθετική Φράση ΜΕ/ΑΠΟ. Σε αυτές τις περιπτώσεις εμφανίζονται άλλοτε σε μεταβατικές δομές με τους εμπλεκόμενους θεματικούς ρόλους να 739

εναλλάσσονται, ανάλογα με το ρήμα, στη θέση υποκειμένου (32) ή αντικειμένου (33) και όχι αποκλειστικά στην εξωτερική θέση υποκειμένου, όπως συμβαίνει στις δομές με Προθετική Φράση, και άλλοτε σε αμετάβατες (34). (32) Η Μαρία φοβάται τις εξετάσεις (33) Το φαγητό αηδίασε τον Πέτρο (34) Η Μαρία τρόμαξε Ποιοι είναι οι παράγοντες που επηρεάζουν την κρίση των μη φυσικών ομιλητών σε σχέση με αυτές τις μεταβατικές δομές και κατά πόσο γίνεται παρεμβολή (transfer) της μητρικής γλώσσας τους προκειμένου να ανταποκριθούν στα ελληνικά δεδομένα; Ο παράγοντας μορφολογία τι ρόλο μπορεί να διαδραματίζει και σε αυτές τις περιπτώσεις; Μία τέτοια έρευνα θα είχε, κατά τη γνώμη μας, πέρα από επιστημονικό και διδακτικό όφελος δεδομένου ότι, από τα αποτελέσματά μας, οι μη φυσικοί ομιλητές με αφετηρία το μορφολογικό δείκτη [- ενεργητική] (μαι) ερμηνεύουν και χειρίζονται τα ρήματα αυτά στο πλαίσιο της παθητικής σύνταξης, αγνοώντας το γεγονός ότι τα ελληνικά ρήματα δε διαθέτουν όλες τις μορφολογίες. Βιβλιογραφία Anagnostopoulou, E., (1996). Experiencer-Object Predicates in Greek. Μελέτες για την Ελληνική Γλώσσα, 254-265. Anagnostopoulou, E., (1999). On Experiencers. In A. Alexiadou et al. (eds), Studies in Greek Syntax, Dordrecht: Kluwer Academic Publishers, 67-93. Baker, M., (1988). Incorporation: A Theory of Grammatical Function Changing. Chicago, IL: Chicago University Press. Belletti, A. & L. Rizzi, (1988). Psych Verbs and θ-theory. Natural Language and Linguistic Theory 6, 291-352. Grimshaw, J., (1990). Argument Structure. Cambridge, MA: MIT Press. Κασσωτάκη, Ε., (2005). Τα Συμπληρώματα του Ρήματος: Από τη Θεωρία στη Διδακτική Πράξη για τα Νέα Ελληνικά ως Ξένη Γλώσσα. Αδημοσίευτη Διδακτορική Διατριβή, Πανεπιστήμιο Κρήτης. Lekakou, M., (2005). In the Middle, Somewhat Elevated. The semantics of middles and itscrosslingusitic realization. Unpublished PhD Dissertation, University of London. Levin, B., (1993). English Verb Classes and Alternations. A Preliminary Investigation. Chicago, IL: Chicago University Press. Levin, B. & M. Rappaport, (1995). Unaccusativity: at the Syntax Lexical Semantics Interface. Cambridge, MA: MIT, Press. White, L., (2003). Second Language Acquisition and Universal Grammar. Cambridge: Cambridge University Press. 740

Παράρτημα Προτάσεις 1-4 Προτάσεις 5-8 Προτάσεις 9-12 Προτάσεις 13-16 Προτάσεις 17-20 Giannoudaki 741