8 η Ενότητα. Κατάκτηση του σημασιολογικού τομέα

Transcript

1 8 η Ενότητα Κατάκτηση του σημασιολογικού τομέα 1. Εισαγωγή Είχαμε πει στο μάθημα Εισαγωγή στη Γλωσσολογία, ότι ο τομέας της Σημασιολογίας χωρίζεται στη λεξική και στη δομική σημασιολογία. Όσον αφορά τη λεξική σημασιολογία, μπορούμε να πούμε ότι καλύψαμε τα πιο βασικά θέματα της κατάκτησής της στην Ενότητα της κατάκτησης του λεξικού. Συνεπώς, σε αυτή την Ενότητα θα ασχοληθούμε με τη δομική σημασιολογία. Πρόκειται για έναν τομέα στον οποίο δεν έχει γίνει ιδιαίτερη έρευνα μέχρι τώρα, ή τουλάχιστον όχι αρκετή συγκριτικά με άλλους τομείς της γλώσσας. Στο πλαίσιο της κατάκτησης της δομικής σημασιολογίας θα ασχοληθούμε με ένα μόνο τομέα, αυτόν που έχει μελετηθεί περισσότερο, την ποσοδεικτικότητα (δηλ. τους ποσοδείκτες). 2. Η κατάκτηση της ποσοδεικτικότητας Οι ποσοδείκτες είναι στοιχεία που εκφράζουν ποσοτικές γενικεύσεις, όπως: κάθε, όλοι, λίγοι, κανένας, κλπ. 1 Η κατάκτηση της ποσοδεικτικότητας, καθώς και η ερμηνεία των ποσοδεικτών γενικότερα, θεωρούμε ότι ανήκει στο χώρο της δομικής σημασιολογίας (και όχι στην κατάκτηση του λεξικού, για παράδειγμα) επειδή οι διαφορετικές ερμηνείες που προκύπτουν για τον ποσοδείκτη, όπως θα δούμε πιο κάτω, εμπλέκουν και άλλα στοιχεία, εκτός από τη σημασία της ίδιας της λέξης. Σε κάποιες περιπτώσεις μάλιστα θεωρείται ότι οι ποσοδείκτες για να ερμηνευτούν μετακινούνται σε άλλη θέση απ αυτή στην οποία βρίσκονται στην ορατή μορφή της πρότασης. Σε αυτό το κεφάλαιο θα αναφερθούμε κυρίως στους καθολικούς ποσοδείκτες (universal quantifiers), δηλ. σε ποσοδείκτες όπως: κάθε, όλοι. Υπάρχουν 1 Υπάρχουν επίσης και τα ποσοδεικτικά επιρρήματα, όπως, πάντα, συνήθως, κλπ., τα οποία όμως δεν θα μας απασχολήσουν σε αυτή την Ενότητα.

2 όμως και οι υπαρκτικοί ποσοδείκτες (existential quantifiers) όπως μερικοί, κάποιοι, λίγοι, ένας, τρεις/πέντε. Οι ποσοδείκτες και το εύρος της εμβέλειάς τους (scope) παρουσιάζουν μια σειρά από προβλήματα για τον ομιλητή μιας γλώσσας. Πρώτα απ όλα, οι ποσοδείκτες είναι αφηρημένες έννοιες, π.χ., κάθε, μερικοί ή ακόμη και τα αριθμητικά, που δεν αντιστοιχούν σε συγκεκριμένες οντότητες, αλλά μπορούν να αναφερθούν σε διάφορα ουσιαστικά (=Ονοματική Φράση ΟΦ) μέσα στην πρόταση, με ορισμένους περιορισμούς βέβαια. Επιπλέον, το εύρος της εμβέλειας των ποσοδεικτών περιορίζεται από το περικείμενο: μια ΟΦ όπως, κάθε κορίτσι, για παράδειγμα, αναφέρεται σε διαφορετικές ομάδες ανάλογα με το περιβάλλον/περικείμενο στο οποίο λέγεται: δηλ., μπορεί να είναι το κάθε κορίτσι της τάξης, το κάθε κορίτσι της πόλης, το κάθε κορίτσι που είναι αθλήτρια αν μιλάμε για αθλητές, κλπ. Ακόμη, η σημασία των ποσοδεικτών συχνά είναι επικαλυπτόμενη: δηλαδή, στο περιβάλλον που η φράση κάθε κορίτσι είναι αληθής, είναι επίσης αληθής και η φράση μερικά κορίτσια. Παρόλα αυτά, είναι πραγματολογικά ακατάλληλο να χρησιμοποιηθεί ο ασθενής τύπος του ποσοδείκτη (δηλ., ο ποσοδείκτης μερικά) αντί για τον ισχυρό (δηλ. τον ποσοδείκτη κάθε). Ένα άλλο πρόβλημα, το οποίο μάλλον είναι και το πιο σοβαρό, είναι ότι η ερμηνεία των ποσοδεικτών εξαρτάται και από το εύρος της εμβέλειάς τους μέσα στην πρόταση. Το εύρος μέσα στην πρόταση δεν εξαρτάται απαραίτητα από την σειρά του ποσοδείκτη σε σχέση με τις υπόλοιπες λέξεις που βλέπουμε στην πρόταση. Για παράδειγμα, η πρόταση (1) έχει δύο ερμηνείες: (1) Κάθε φοιτητής ξέρει ξένες γλώσσες Η πρώτη ερμηνεία είναι αυτή που αντιστοιχεί στη γραμμική σειρά των όρων της πρότασης, σύμφωνα με την οποία η πρόταση σημαίνει ότι κάθε φοιτητής ξέρει (οποιεσδήποτε) γλώσσες. Η δομή αυτής της ερμηνείας της πρότασης παρουσιάζεται (ελαφρά απλοποιημένη) στο παρακάτω δένδρο και λέμε σε αυτή την περίπτωση ότι ο καθολικός ποσοδείκτης κάθε έχει ευρύ πεδίο εμβέλειας (wide scope). Από την άλλη πλευρά, ο υπαρκτικός ποσοδείκτης τρεις έχει στενό πεδίο (narrow scope). 2

3 (2) ΦΣΔ ΣΔ ΣΔ ΦΚλίσης κάθε Κλίση φοιτητής Κλίση ΡΦ Ρ Ρ ΟΦ ξέρει τρεις γλώσσες Η παραπάνω πρόταση όμως έχει κι άλλη μία ερμηνεία, σύμφωνα με την οποία υπάρχουν συγκεκριμένες γλώσσες τις οποίες γνωρίζει κάθε φοιτητής. Η θεωρητική γλωσσολογία και, συγκεκριμένα, ο τομέας της Σημασιολογίας, θεωρεί ότι αυτή η ερμηνεία προκύπτει επειδή η ΟΦ τρεις γλώσσες μετακινείται στην αρχή της πρότασης, όπως βλέπουμε στο δένδρο (). () ΦΣΔ τρεις ΣΔ γλώσσες ΣΔ ΦΚλίσης κάθε Κλίση φοιτητής Κλίση ΡΦ Ρ Ρ ΟΦ ξέρει τρεις γλώσσες

4 Η μετακίνηση που γίνεται στο δένδρο () δεν γίνεται στο επίπεδο της σύνταξης, γι αυτό και δεν τη βλέπουμε, αλλά στο επίπεδο της Λογικής Δομής (Logical Form ή απλώς LF). Είναι γνωστή ως Ανύψωση Ποσοδείκτη (Quantifier Raising). Όπως μετακινείται ο ποσοδείκτης τρεις γλώσσες στο πάνω μέρος της πρότασης λέμε ότι έχει ευρύ πεδίο εμβέλειας, σε αντίθεση με το δένδρο (2) που είχε στενό πεδίο εμβέλειας. Ανάλογες αμφίσημες ερμηνείες προκύπτουν από τη συνύπαρξη καθολικών και υπαρκτικών ποσοδεικτών σε προτάσεις όπως η παρακάτω: (4) Κάθε αγόρι αγαπάει ένα κορίτσι. Σύμφωνα με την ερμηνεία που προκύπτει από τη γραμμική σειρά των λέξεων στην πρόταση (4), κάθε αγόρι αγαπάει από ένα κορίτσι. Η ερμηνεία σύμφωνα με την οποία υπάρχει ένα μόνο κορίτσι το οποίο το αγαπάει κάθε αγόρι προκύπτει με τη μετακίνηση του ποσοδείκτη ένα στην αρχή της πρότασης, και συγκεκριμένα στο χαρακτηριστή της ΦΣΔ. Τι θα πρέπει, λοιπόν, να ξέρει ένα παιδί για να μπορέσει να ερμηνεύσει σωστά τους ποσοδείκτες; 1. θα πρέπει να ξέρει να ξεχωρίζει τις ΟΦεις που είναι ποσοδείκτες, 2. θα πρέπει να ξέρει να αντιστοιχεί τη σύνταξη στη σημασιολογία, κι έτσι να ξέρει ότι η ερμηνεία των ποσοδεικτών περιορίζεται από το περικείμενο. Θα πρέπει επίσης να ξέρει με ποιες ΟΦεις σχετίζονται οι ποσοδείκτες που βρίσκονται σε μια πρόταση,. θα πρέπει να ξέρει τη δομή των ποσοδεικτών, δηλ. τα δένδρα (2) και (), ή ό,τι άλλο τέλος πάντων είναι υπεύθυνο γι αυτές τις ερμηνείες. 1. Κατά πάσα πιθανότητα τα παιδιά ξεχωρίζουν τους ποσοδείκτες από νωρίς, ή τουλάχιστον τα παιδιά ξέρουν από νωρίς ότι οι ποσοδείκτες είναι διαφορετικά στοιχεία από άλλα ονόματα/οφεις, όπως αναφέρθηκε στην προηγούμενη Ενότητα σχετικά με την κατάκτηση της Αρχής Β. Εκεί είδαμε ότι ενώ τα παιδιά μέχρι την ηλικία των 6 ετών μπορεί να μην επιλέγουν τη σωστή αναφορά της αντωνυμίας σε προτάσεις όπως η (5) παρακάτω, επιλέγουν τη σωστή αναφορά στην (6) στην οποία η αντωνυμία αναφέρεται σε ποσοδείκτη. 4

5 (5) Kitty says that Sarah i should point to her i. (6) Every boy i loves him j 2. Ξέρουν τα παιδιά να ξεχωρίζουν τους ποσοδείκτες και να τους συνδυάζουν με τα ουσιαστικά με τα οποία όντως σχετίζονται; Αυτό το θέμα το έχουν ερευνήσει οι Brooks & Braine (1996) με τον καθολικό ποσοδείκτη all στην Αγγλική. Μελέτησαν λοιπόν προτάσεις όπως η (7) και (8) χρησιμοποιώντας δοκιμασίες επιλογής εικόνων σε παιδιά 4-10 ετών. (7) All of the men are carrying a box [Όλοι οι άνδρες κουβαλάνε ένα κουτί] (8) There is a man carrying all the boxes [Ένας άνδρας κουβαλάει όλα τα κουτιά] Οι φωτογραφίες που χρησιμοποίησαν ήταν: α) μια φωτογραφία που έδειχνε τρία άτομα που κουβαλούσαν το κάθε ένα από ένα κουτί, ενώ υπήρχαν άλλα 2 κουτιά στο πάτωμα, και β) μία φωτογραφία στην οποία ένα άτομο κουβαλούσε τρία κουτιά, ενώ άλλα δύο άτομα πιο πέρα δεν κουβαλούσαν τίποτα. Στη δεύτερη φωτογραφία δεν υπήρχε κανένα κουτί στο πάτωμα. Το ποσοστό των σωστών απαντήσεων ήταν 8% για τα 4χρονα παιδιά και 90% για τα 5χρονα. Ένα άλλο πείραμα (truth value αυτή τη φορά) διεξήχθη από τους Crain κ.α. (1996) με παρόμοια αποτελέσματα (βλέπε Guasti 2002 για λεπτομέρειες). Τα αποτελέσματα δείχνουν, λοιπόν, ότι από πολύ νωρίς τα παιδιά κατατάσσουν το κάθε και το όλοι ως καθολικούς ποσοδείκτες και ξέρουν να επιλέγουν τα ουσιαστικά με τα οποία συνδέονται.. Ξέρουν τα παιδιά για την ανύψωση των ποσοδεικτών; Μέχρι σήμερα αυτό το ερώτημα δεν έχει απαντηθεί επαρκώς. Προφανώς, οι απαντήσεις θα πρέπει να προέλθουν από προτάσεις των οποίων η ερμηνεία δεν συνάγεται από την επιφανειακή δομή. Ας δούμε την παρακάτω γνωστή (στη βιβλιογραφία) πρόταση: (9) Every dwarf ate a pizza 5

6 H ερμηνεία σύμφωνα με την οποία ο καθολικός ποσοδείκτης every έχει ευρύ πεδίο εμβέλειας είναι αυτή στην οποία κάθε νάνος έφαγε μια πίτσα. Η ερμηνεία σύμφωνα με την οποία ο υπαρκτικός ποσοδείκτης έχει ευρύ πεδίο εμβέλειας είναι αυτή στην οποία υπάρχει μια πίτσα που την τρώει κάθε νάνος. Σε πειράματα που διεξήχθησαν βρέθηκε ότι παιδιά ;5-5;10 ετών μπορούν να έχουν και τις δύο ερμηνείες. Επειδή όμως δεν είναι σίγουρο ότι η δεύτερη ερμηνεία δεν είναι υποσύνολο της πρώτης, αυτό το παράδειγμα δεν αποτελεί αξιόπιστο κριτήριο για την κατάκτηση από τα παιδιά αυτού που ονομάζεται Ανύψωση Ποσοδείκτη (που θεωρείται υπεύθυνη γι αυτή την ερμηνεία). Καλύτερα παραδείγματα είναι οι παρακάτω προτάσεις: (10) A vase of flowers was placed in front of every house. Η φυσική ερμηνεία αυτής της πρότασης είναι αυτή που ο καθολικός ποσοδείκτης every έχει ευρύ πεδίο εμβέλειας, δηλ. έχει μετακινηθεί πάνω από τον υπαρκτικό ποσοδείκτη a. Αυτή είναι η ερμηνεία σύμφωνα με την οποία έχει τοποθετηθεί ένα βάζο μπροστά από κάθε σπίτι. Η κατάκτηση προτάσεων/ερμηνειών τέτοιου τύπου έχουν διερευνηθεί, αν και για διαφορετικούς λόγους, από τους Brooks & Braine (1996), βλέπε (11) παρακάτω. Στη (11), σύμφωνα με την ερμηνεία στην οποία ο καθολικός ποσοδείκτης each έχει πεδίο εμβέλειας πάνω από τον ποσοδείκτη a, κάθε αγόρι φτιάχνει τη δική του βάρκα. Η ερμηνεία στην οποία κάθε αγόρι έφτιαξε μια βάρκα, αλλά την ίδια βάρκα, είναι αυτή στην οποία ο ποσοδείκτης a έχει πεδίο εμβέλειας πάνω από τον ποσοδείκτη each κάτι που προκύπτει έτσι κι αλλιώς από την πρόταση όπως είναι στην τελική της μορφή. Το ενδιαφέρον για εμάς είναι να δούμε αν τα παιδιά κατακτούν την πρώτη ερμηνεία της (11) από αρκετά νωρίς. Αυτή η ερμηνεία εμπλέκει μετακίνηση του ποσοδείκτη, που βρίσκεται δεύτερος γραμμικά, στην αρχή της πρότασης, δηλαδή του καθολικού ποσοδείκτη each στην αρχή της πρότασης στη Λογική Δομή. Η παραπάνω μελέτη, η οποία διεξήχθη σε παιδιά 4-9 ετών βρήκε ότι ένας ικανός αριθμός παιδιών προτιμάει την προαναφερθείσα ερμηνεία, που αποδεικνύει ότι τα παιδιά έχουν γνώση/πρόσβαση στην Ανύψωση Ποσοδεικτών (ή σε ό,τι άλλο τέλος πάντων είναι υπεύθυνο για τις αμφίσημες ερμηνείες των ποσοδεικτών). (11) A boat was built by each boy. 6

7 Πάντως, αν και τα μέχρι τώρα συμπεράσματα λίγο-πολύ τείνουν να συμφωνούν ότι τα παιδιά γνωρίζουν από νωρίς για την Ανύψωση του Ποσοδείκτη, κάποιες μελέτες έχουν βγάλει διαφορετικά αποτελέσματα. Η κατανόηση των ποσοδεικτών από τα παιδιά είχε μελετηθεί κατ αρχάς από τους Inhelder & Piaget (1964) με στόχο να διερευνήσει την ανάπτυξη της λογικής. Μελετήθηκε η κατανόηση του καθολικού ποσοδείκτη all με τον εξής τρόπο: έδειξαν στα παιδιά μια εικόνα που περιείχε 4 μαύρα τετράγωνα, λευκούς κύκλους και 2 μαύρους κύκλους, και τους έκαναν την εξής ερώτηση: (12) Are all squares black? Τα παιδιά που ήταν μικρότερα από 7 ή 8 χρονών δεν απάντησαν ναι. Μάλιστα όταν απαντούσαν όχι και τους ζητούσαν να τεκμηριώσουν την απάντησή τους, απαντούσαν δείχνοντας τους μαύρους κύκλους. Αυτό υπονοεί ότι καταλάβαιναν την ερώτηση κάπως όπως: (1) Είναι όλα τα μαύρα πράγματα τετράγωνα; Οι ερμηνεία (1) μάλλον μπορεί να προκύψει από την (12) αν θεωρήσουμε το black ποσοδείκτη και πούμε ότι μετακινείται στη ΦΣΔ. Αξίζει να πούμε εδώ πάντως, ότι και στη μελέτη των Brooks & Braine (1996), βλέπε πρόταση (11), οι προτιμήσεις για το ευρύ πεδίο εμβέλειας του ποσοδείκτη each, εξελίσσονται ηλικιακά ως εξής: 4χρονα: 80%, 5χρονα: 45%, 6χρονα: 70%, 7χρονα και 8χρονα: 7% και 9χρονα: 9%). Δηλαδή, μόνο μετά τα 8 χρόνια τα παιδιά διάλεγαν ερμηνείες που προέκυπταν από μετακίνηση του ποσοδείκτη. Αυτό το εύρημα δείχνει να συμφωνεί με τα ευρήματα των Inhelder & Piaget (1964), μετά την υπόθεση που κάναμε ότι οι (12) και (1) συνδέονται με τη διαδικασία της ανύψωσης του black. (Προσέξτε, πάντως, ότι μιλάμε για απαντήσεις προτίμησης, όχι σωστόλάθος σε αυτή την περίπτωση). Σε κάθε περίπτωση, από την εποχή των Inhelder & Piaget (1964) αρκετοί έχουν ξαναμελετήσει αυτά τα θέματα τόσο από το χώρο της ψυχολογίας όσο και από το χώρο της γλωσσολογίας. Στη Guasti (2002) περιέχονται συγκεκριμένες αναφορές και περαιτέρω συζήτηση. 7

8 Στην Ελληνική δεν έχει μελετηθεί η κατάκτηση των ποσοδεικτών, αλλά γενικά δεν έχει μελετηθεί ούτε σε άλλες γλώσσες σε τέτοια έκταση όπως άλλα φαινόμενα της γλώσσας. 8