ΚΕΝΤΡΟ ΣΤΗΡΙΞΗΣ ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑΣ ΔΗΜΟΥ ΑΘΗΝΑΙΩΝ

ΚΕΝΤΡΟ ΣΤΗΡΙΞΗΣ ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑΣ ΔΗΜΟΥ ΑΘΗΝΑΙΩΝ ΠΑΡΑΔΟΤΕΟ Β.5.7 Μελέτη Εξελίξεων και Τάσεων της Αγοράς (7 η έκδοση) ΚΟΙΝΟΠΡΑΞΙΑ ΓΙΑ ΤΟ ΚΕΝΤΡΟ ΣΤΗΡΙΞΗΣ ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑΣ ΤΟΥ ΔΗΜΟΥ ΑΘΗΝΑΙΩΝ Οκτώβριος 215

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ... 4 1.1 Πλαίσιο εκπόνησης παραδοτέου... 4 1.2 Περιεχόμενο παραδοτέου... 4 2. ΕΞΕΛΙΞΕΙΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ... 6 2.1 Μνημόνιο σε χώρες της ευρωζώνης... 6 2.2 Διεθνείς εξελίξεις...15 2.3 Κύρια μακροοικονομικά μεγέθη για την Ελλάδα...18 2.3.1 Ακαθάριστο Εγχώριο Προϊόν... 18 2.3.2 Ανεργία και πληθωρισμός... 24 2.3.3 Δημόσια οικονομικά... 26 2.3.4 Εξωτερικό ισοζύγιο - ανταγωνιστικότητα... 3 2.3.5 Νομισματική πολιτική Ρευστότητα στο χρηματοπιστωτικό σύστημα... 33 2.4 Κύρια μακροοικονομικά μεγέθη για την Αττική...41 2.4.1 Εξέλιξη δημογραφικών μεγεθών... 41 2.4.2 Εξέλιξη οικονομικών μεγεθών... 44 2.4.3 Αγορά ακινήτων στην Αθήνα... 49 2.5 Δείκτης οικονομικού κλίματος...55 3. ΕΞΕΛΙΞΕΙΣ ΣΤΟΥΣ ΕΠΙΜΕΡΟΥΣ ΚΛΑΔΟΥΣ ΕΝΔΙΑΦΕΡΟΝΤΟΣ...57 3.1 Αττική Ανάλυση κατά κλάδο...57 3.1.1 Ακαθάριστη Προστιθέμενη Αξία και απασχόληση... 57 3.1.2 Συντελεστής εγκατάστασης - Σύγκριση με ευρωπαϊκές μητροπολιτικές περιφέρειες... 59 3.2 Κλάδοι ενδιαφέροντος...63 3.3 Πωλήσεις, Ακαθάριστη Προστιθέμενη Αξία & Απασχόληση ανά Κλάδο Ενδιαφέροντος...64 3.3.1 Σύγκριση κλάδων ενδιαφέροντος με την οικονομία... 64 3.3.2 Χονδρικό εμπόριο, εκτός από το εμπόριο οχημάτων... 66 3.3.3 Λιανικό εμπόριο, εκτός από το εμπόριο οχημάτων... 67 3.3.4 Καταλύματα & δραστηριότητες υπηρεσιών εστίασης... 69 3.3.5 Εκδοτικές δραστηριότητες... 71 3.3.6 Δραστηριότητες προγραμματισμού ηλεκτρονικών υπολογιστών, παροχής συμβουλών και συναφείς δραστηριότητες... 73 3.3.7 Δραστηριότητες ταξιδιωτικών πρακτορείων, γραφείων οργανωμένων ταξιδιών και υπηρεσιών κρατήσεων και συναφείς δραστηριότητες... 74 3.3.8 Διοικητικές δραστηριότητες γραφείου, γραμματειακή υποστήριξη και άλλες δραστηριότητες παροχής υποστήριξης προς τις επιχειρήσεις... 76 3.3.9 Δραστηριότητες ανθρώπινης υγείας... 77 Κέντρο Στήριξης Επιχειρηματικότητας Δήμου Αθηναίων 2

3.4 Ρευστότητα...79 3.5 Επιχειρηματικές προσδοκίες...81 4. ΚΥΡΙΑ ΕΥΡΗΜΑΤΑ...83 Κέντρο Στήριξης Επιχειρηματικότητας Δήμου Αθηναίων 3

1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ 1.1 Πλαίσιο εκπόνησης παραδοτέου Το Παραδοτέο Β.5.7: «Μελέτη Εξελίξεων και Τάσεων της Αγοράς» υποβάλλεται στο πλαίσιο της από 8.4.214 Σύμβασης μεταξύ της Εταιρείας Ανάπτυξης και Τουριστικής Προβολής Αθηνών (ΕΑΤΑ ΑΕ) ως αναθέτουσας αρχής και της Κοινοπραξίας για το Κέντρο Στήριξης Επιχειρηματικότητας του Δήμου Αθηναίων των εταιρειών ICAP Group AE και ICAP Advisory AE, για την υλοποίηση του έργου «Κέντρο Στήριξης Επιχειρηματικότητας του Δήμου Αθηναίων». Το έργο χρηματοδοτείται από το Περιφερειακό Επιχειρησιακό Πρόγραμμα ΑΤΤΙΚΗ 27-213. Το παρόν παραδοτέο αποτελεί την έβδομη μελέτη παρακολούθησης και αποτύπωσης των πλέον πρόσφατων τάσεων και εξελίξεων για τους κυριότερους κλάδους άσκησης επιχειρηματικής δραστηριότητας στον Δήμο Αθηναίων, έτσι όπως προκύπτουν από την εξέταση βασικών και κατά κύριο λόγο οικονομικών μεγεθών. 1.2 Περιεχόμενο παραδοτέου Το α εξάμηνο του 215 σημείωσε ανάκαμψη, ωστόσο η επιβολή ελέγχων στην κίνηση κεφαλαίων μετά την ανακήρυξη του δημοψηφίσματος στο τέλος του Ιουνίου εκτιμάται ότι θα οδηγήσει σε νέα ύφεση που θα επιβαρυνθεί ακόμη περισσότερο από τα μέτρα λιτότητας που συμφωνήθηκαν με τους δανειστές τον Ιούλιο και Αύγουστο. Στόχος της παρούσας μελέτης αποτελεί η αποτύπωση των πλέον πρόσφατων τάσεων και εξελίξεων τόσο για το σύνολο της οικονομίας, όσο και για τις κυριότερες κατηγορίες άσκησης επιχειρηματικής δραστηριότητας στον Δήμο Αθηναίων. Αντικείμενο των θεματικών μελετών παρακολούθησης των εξελίξεων και τάσεων στην αγορά θα είναι η διαχρονική και επαναλαμβανόμενη παρακολούθηση ενός ικανοποιητικού αριθμού στοιχείων και μεγεθών που κρίνεται ότι επηρεάζουν την ελληνική οικονομία και τις κυριότερες κατηγορίες άσκησης επιχειρηματικής δραστηριότητας στο Δήμο Αθηναίων. Τα εν λόγω στοιχεία αφορούν: συγκεντρωτικά μακροοικονομικά μεγέθη της ελληνικής οικονομίας (ΑΕΠ, βασικά μεγέθη του ισοζυγίου πληρωμών, βασικά μεγέθη απασχόλησης, γενικός δείκτης οικονομικής συγκυρίας, κλπ) επιμέρους κλαδικά εθνικολογιστικά δεδομένα για τις κυριότερες κατηγορίες άσκησης επιχειρηματικής δραστηριότητας στο Δήμο Αθηναίων, (ΑΠΑ, όγκος πωλήσεων, απασχόληση, εκτιμήσεις και προσδοκίες, κλπ) Για την άντληση των στοιχείων χρησιμοποιήθηκαν επίσημες εθνικές και διεθνείς δευτερογενείς πηγές (ΕΛ.ΣΤΑΤ., Τράπεζα της Ελλάδος, Eurostat, Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα, ΟΟΣΑ, ΔΝΤ, κλπ) και Κέντρο Στήριξης Επιχειρηματικότητας Δήμου Αθηναίων 4

περιοδικές ειδικές έρευνες (LFS, STS, SBS, κλπ.) που υλοποιούνται σε εθνικό ή/και ευρωπαϊκό επίπεδο. Τα στοιχεία που παρουσιάζονται έχουν ως χρόνο εκκίνησης το 27, που είναι το τελευταίο έτος ανάπτυξης πριν την τρέχουσα κρίση, με σκοπό να αναδείξουν την πορεία των οικονομικών μεγεθών κατά τη διάρκεια της ύφεσης από το υψηλότερο σημείο του προηγούμενου επιχειρηματικού κύκλου στα πλέον πρόσφατα δεδομένα. Η χρονική ανάλυση των παρουσιαζόμενων μεγεθών είναι η μεγαλύτερη δυνατή με βάση τα διαθέσιμα στοιχεία, δηλαδή χρησιμοποιούνται κατά προτίμηση μηνιαία στοιχεία, εάν δεν είναι διαθέσιμα, τότε τριμηνιαία και αλλιώς ετήσια, με σκοπό να αποτυπωθούν οι τελευταίες εξελίξεις και να εντοπιστούν τυχόν τάσεις ανάκαμψης. Στην τρίτη ενότητα της μελέτης παρουσιάζονται διαθέσιμα κλαδικά στοιχεία, με στόχο να αξιοποιηθούν τα συμπεράσματα για τους επιχειρηματικούς τομείς ενδιαφέροντος του Δήμου Αθηναίων. Στη δεύτερη και την τρίτη ενότητα παρουσιάζονται συνολικά και ανά κλάδο στοιχεία για την Αττική αντίστοιχα, καθώς δεν υπάρχουν διαθέσιμα στοιχεία σε επίπεδο Δήμου Αθηναίων. Τέλος, στην ενότητα 2.1 παρουσιάζεται μία συγκριτική ανάλυση της εμπειρίας των τεσσάρων χωρών της ευρωζώνης (Ελλάδα, Ιρλανδία, Πορτογαλία και Κύπρος) που αντιμετώπισαν προβλήματα αναχρηματοδότησης του δημόσιου χρέους τους την περίοδο 21-215 και υπεγραψαν μνημόνια. Κέντρο Στήριξης Επιχειρηματικότητας Δήμου Αθηναίων 5

27M1 27M5 27M9 28M1 28M5 28M9 29M1 29M5 29M9 21M1 21M5 21M9 211M1 211M5 211M9 212M1 212M5 212M9 213M1 213M5 213M9 214M1 214M5 214M9 215M1 215M5 % Μελέτη Εξελίξεων και Τάσεων της Αγοράς 2. Εξελίξεις στην ελληνική οικονομία 2.1 Μνημόνιο σε χώρες της ευρωζώνης Η διεθνής χρηματοοικονομική κρίση το 28-29 είχε σαν παρεπόμενη συνέπειά της την περίοδο 21 213 την απώλεια πρόσβασης στις αγορές ομολόγων τεσσάρων χωρών της ευρωζώνης, της Ελλάδας, της Ιρλανδίας, της Πορτογαλίας και της Κύπρου. Οι υπόλοιπες χώρες της ευρωζώνης σε συνεργασία με το ΔΝΤ, ανέλαβαν τη χρηματοδότηση των χωρών αυτών υπό όρους σκληρής λιτότητας που προβλέπονταν σε μνημόνια. 35 3 25 2 Αποδόσεις 1ετών ομολόγων 15 1 5 Γερμανία Ιρλανδία Ελλάδα Ισπανία Ιταλία Κύπρος Πορτογαλία Από τις παραπάνω χώρες, η Ιρλανδία και η Πορτογαλία έχουν επιστρέψει στις αγορές, η Κύπρος έχει σημειώσει μεγάλη πρόοδο, αλλά η Ελλάδα παρά το γεγονός ότι ήταν η πρώτη χώρα που αντιμετώπισε προβλήματα, είναι ακόμα εκτός αγορών και αναγκάστηκε στην υπογραφή ενός τρίτου μνημονίου το καλοκαίρι του 215. Η παρούσα ενότητα έχει σκοπό να εξετάσει την εμπειρία όλων των χωρών και να αναλύσει τις αιτίες για την καθυστέρηση της Ελλάδας έναντι των υπολοίπων. Τα προβλήματα των 4 χωρών έχουν κοινά στοιχεία αλλά και διαφορετικές αιτίες: Σε όλες τις χώρες δημιουργήθηκε πρόβλημα ανταγωνιστικότητας από την είσοδό τους στην ευρωζώνη σε συνδυασμό με διαρθρωτικές ακαμψίες και επεκτατική νομισματική ή Κέντρο Στήριξης Επιχειρηματικότητας Δήμου Αθηναίων 6

δημοσιονομική πολιτική. Το αποτέλεσμα ήταν υψηλά ελλείμματα στο ισοζύγιο τρεχουσών συναλλαγών. Ισοζύγιο τρεχουσών συναλλαγών ως % του ΑΕΠ (28) % -2% -4% -6% -8% -5,7% -1% -12% -14% -16% -12,1% -14,5% -14,3% Ελλάδα Ιρλανδία Πορτογαλία Κύπρος Πηγή: ΔΝΤ Στην Ελλάδα, το κυριότερο πρόβλημα ήταν από την αρχή δημοσιονομικό. Υψηλά ελλείμματα σε συνδυασμό με υψηλό δημόσιο χρέος υπονόμευσαν την εμπιστοσύνη των αγορών στη βιωσιμότητα και δυνατότητα αναχρηματοδότησης του χρέους στις αρχές του 21. Η Ελλάδα για να μπορέσει να αναχρηματοδοτήσει το χρέος της και τα ελλλείμματά της, υπέγραψε το πρώτο μνημόνιο το Μάιο 21, το δεύτερο μνημόνιο το Φεβρουάριο 212 και το τρίτο μνημόνιο τον Αύγουστο 215. Στην Ιρλανδία, το κυριότερο πρόβλημα προήλθε από τη φούσκα ακινήτων και τον τραπεζικό τομέα. Όταν έληξε η φούσκα το 28, τα κόκκινα δάνεια για αγορές ακινήτων δημιούργησαν ζημιές στον τραπεζικό τομέα της τάξεως των 1 δισ. που δεν μπορούσαν να καλυφθούν από τα ίδια κεφάλαιά τους με αποτέλεσμα να αναλάβει το δημόσιο το κόστος αυτό. Το κόστος υποστήριξης των τραπεζών οδήγησε σε πρωτοφανή αύξηση του δημόσιου χρέους το οποίο στην αρχή της κρίσης ήταν σε πολύ χαμηλά επίπεδα. Η Ιρλανδία έχασε την πρόσβαση στις αγορές και υπέγραψε μνημόνιο το Νοέμβριο 21. Η Πορτογαλία είχε διαχρονικά χαμηλό ρυθμό ανάπτυξης και υψηλά δημοσιονομικά και εξωτερικά ελλείμματα πριν την οικονομική κρίση. Η ύφεση χειροτέρεψε τη δημοσιονομική της κατάσταση ενώ εμφανίστηκαν και σημαντικές ζημίες στο τραπεζικό της σύστημα. Η αδυναμία αναχρηματοδότησης του δημόσιου χρέους οδήγησε την Πορτογαλία να υπογράψει μνημόνιο το Μάιο του 211. Η Κύπρος αντιμετώπισε κρίση στο τραπεζικό της σύστημα που προήλθε κυρίως από το κούρεμα ομολόγων στην Ελλάδα που έπληξε την καθαρή θέση των κυπριακών τραπεζών. Κέντρο Στήριξης Επιχειρηματικότητας Δήμου Αθηναίων 7

Ως αποτέλεσμα αναγκάστηκε το Μάρτιο 213 από την ευρωζώνη να κουρέψει καταθέσεις, να επιβάλει ελέγχους στην κίνησης κεφαλαίων και να υπογράψει μνημόνιο. Τα μνημόνια που επιβλήθηκαν σε όλες τις χώρες είχαν ως βασικούς τους πυλώνες: α) τη δημοσιονομική προσαρμογή με ιδιαίτερα σκληρά μέτρα λιτότητα, β) διαρθρωτικές μεταρρυθμίσεις απελευθέρωσης αγορών με σκοπό τη βελτίωση της ανταγωνιστικότητας και γ) ανακεφαλαιοποίησεις του τραπεζικού συστήματος. Δημοσιονομικό ισοζύγιο ως % του ΑΕΠ 1% 5% % -5% -1% -15% -2% -25% -3% -35% 27 28 29 21 211 212 213 214 215* Ελλάδα Ιρλανδία Πορτογαλία Κύπρος Πηγή: ΔΝΤ * 215 πρόβλεψη Σημείωση: Το πρωτοφανώς υψηλό δημοσιονομικό έλλειμμα της Ιρλανδίας το 21 (32% του ΑΕΠ) οφείλεται στην ανακεφαλαιοποίηση των τραπεζών το έτος αυτό Οι οικονομίες των χωρών γνώρισαν ιδιαίτερα βαθειές υφέσεις (Ιρλανδία 28-29 και 212, Πορτογαλία 28-29 και 211-213, Κύπρος 29 και 211-214, Ελλάδα 28-σήμερα). Η Ιρλανδία ξεκίνησε να ανακάμπτει το 213 και πλέον αναπτύσσεται με ικανοποιητικούς ρυθμούς ενώ ακολούθησε η Πορτογαλία το 214. Η Κύπρος εκτιμάται ότι θα σημειώσει θετικό ρυθμό ανάπτυξης το 215. Κέντρο Στήριξης Επιχειρηματικότητας Δήμου Αθηναίων 8

Μεταβολή ΑΕΠ από το προηγούμενο έτος 8% 6% 4% 2% % -2% -4% -6% -8% -1% 27 28 29 21 211 212 213 214 215* Ελλάδα Ιρλανδία Πορτογαλία Κύπρος Πηγή: ΔΝΤ Οι βασικότεροι λόγοι για τη διαφοροποίηση της Ελλάδας ως προς την ολοκλήρωση των στόχων των μνημονίων έχουν ως εξής: Το πολιτικό σύστημα στις υπόλοιπες χώρες αποδέχθηκε την αναγκαιότητα και το πολιτικό κόστος των μέτρων και συνεργάστηκε για την επιβολή τους. Όταν υπήρξε αλλαγή στην κυβέρνηση, η επόμενη κυβέρνηση συνέχισε απρόσκοπτα την εφαρμογή των συμφωνιών με τους δανειστές. Αντίθετα στην Ελλάδα, το πολιτικό σύστημα έδειξε έλλειψη αποφασιστικότητας, ταχύτητας και επιμονής στην επιβολή των απαιτούμενων μέτρων με εξαίρεση σύντομα χρονικά διαστήματα. Το πολιτικό κλίμα έγινε ιδιαίτερα πολωτικό και δεν επέτρεψε μέχρι αυτό το καλοκαίρι τη συνεργασία της εκάστοτε κυβέρνησης και αντιπολίτευσης. Παρ όλα αυτά η Ελλάδα συνολικά τα τελευταία 5 έτη, έχει πραγματοποιήσει περισσότερες διαρθρωτικές μεταρρυθμίσεις και έχει επιβάλλει σκληρότερη λιτότητα από τις υπόλοιπες χώρες. Η απαιτούμενη δημοσιονομική προσαρμογή ήταν πολύ μεγαλύτερη στην Ελλάδα από ότι στις άλλες χώρες, με αποτέλεσμα τα συνεπακόλουθα μέτρα να είναι πολύ σκληρότερα. Η βίαιη δημοσιονομική προσαρμογή προκάλεσε τη βαθύτερη οικονομική ύφεση σε ανεπτυγμένη χώρα μεταπολεμικά επιδεινώνοντας τα δημοσιονομικά και απαιτώντας ακόμη σκληρότερα μέτρα. Κέντρο Στήριξης Επιχειρηματικότητας Δήμου Αθηναίων 9

Δημοσιονομική προσαρμογή * ως % του ΑΕΠ 29-214 2% 18% 16% 14% 12% 1% 8% 6% 4% 2% % 17,7% 8,5% 7,5% Ελλάδα Ιρλανδία Πορτογαλία Πηγή: ΔΝΤ * μεταβολή στο δομικό έλλειμμα ως % του ΑΕΠ Το δημόσιο χρέος ξεκίνησε από πολύ υψηλότερα επίπεδα στην Ελλάδα σε αντίθεση με τις άλλες χώρες, με αποτέλεσμα να είναι αδύνατη η επιστροφή στις αγορές χωρίς ρύθμιση του χρέους. Τόσο η χώρα μας όσο και οι χώρες της ευρωζώνης, η ΕΚΤ και το ΔΝΤ καθυστέρησαν το 21-211 να αναγνωρίσουν την αναγκαιότητα αντιμετώπισης της βιωσιμότητας του χρέους. Όταν αποφασίστηκε το κούρεμα των ομολόγων προς τους ιδιώτες (PSI) το 212 ήταν ήδη αργά καθώς μεγάλο μέρος του χρέους είχε αναχρηματοδοτηθεί από το ΔΝΤ και τις άλλες ευρωπαϊκές χώρες και δεν αποτέλεσε μέρος του PSI. Έτσι, το δημόσιο χρέος παρέμεινε πολύ υψηλό και μη βιώσιμο. Η Ελλάδα συγκριτικά με τις άλλες χώρες των μνημονίων είναι μία κλειστή οικονομία με μικρό βάρος στις εξαγωγές και μεγάλη εξάρτηση της συνολικής ζήτησης από την εγχώρια ζήτηση. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα να μην είναι εφικτή η ανάπτυξη μέσω των εξαγωγών και αντίθετα η συμπίεση της εγχώριας ζήτησης από τα μέτρα λιτότητας να δημιουργεί συνεχώς ύφεση. Κέντρο Στήριξης Επιχειρηματικότητας Δήμου Αθηναίων 1

12% Εξαγωγές ως % του ΑΕΠ 113,7% 1% 8% 6% 4% 2% 33,% 22,5% 8,8% 4,% 31,% 55,4% 53,8% % Ελλάδα Ιρλανδία Πορτογαλία Κύπρος 27 214 Το δυσβάστακτο βάρος της λιτότητας και η αδυναμία του πολιτικού συστήματος να αναλάβει το κόστος, δημιούργησαν παρασκηνιακές συζητήσεις από πολιτικούς και αξιωματούχους εντός και εκτός της χώρας και ανοιχτές συζητήσεις από τα διεθνή μέσα ενημέρωσης για πιθανή έξοδο της Ελλάδας από την ευρωζώνη. Η ανάδειξη της πιθανότητας αυτής είχε ως αποτέλεσμα μεγάλες εκροές καταθέσεων από την Ελλάδα για την αποφυγή της δραχμοποίησης τους. Οι εκροές αυτές ενέτειναν την έλλειψη ρευστότητας στο τραπεζικό σύστημα, βαθαίνοντας την ύφεση. Με βάση την οικονομική εμπειρία των υπολοίπων χώρων, η πολιτική των μνημονίων επιτυγχάνει μακροπρόθεσμα τους στόχους της. Όλες οι χώρες που ακολούθησαν με συνέπεια τις πολιτικές αυτές σημείωσαν μεγάλη πρόοδο στα δημοσιονομικά ελλείμματα τα οποία έχουν μειωθεί σε χαμηλά επίπεδα (το 215 προβλέπονται ελλείμματα 1,3% του ΑΕΠ στην Κύπρο, 2% στην Ιρλανδία, 3,1% στην Πορτογαλία και 4,2% στην Ελλάδα). Η Ιρλανδία και η Πορτογαλία έχουν ολοκληρώσει το πρόγραμμα προσαρμογής τους από τον Ιούλιο 214, έχουν επιστρέψει στις αγορές ομολόγων και δανείζονται πλέον με τα χαμηλότερα επιτόκια στην ιστορία τους. Παράλληλα, γνώρισαν μία ιδιαίτερα μεγάλη βελτίωση στο ισοζύγιο τρεχουσών συναλλαγών, τόσο λόγω της ύφεσης που περιόρισε τις εισαγωγές όσο και χάρη στη βελτίωση της ανταγωνιστικότητας λόγω της μείωσης μισθών και της λήψης διαρθρωτικών μέτρων. Κέντρο Στήριξης Επιχειρηματικότητας Δήμου Αθηναίων 11

Βελτίωση στο ισοζύγιο τρεχουσών συναλλαγών 28-214 18% 16% 15,4% 14% 12,7% 12% 1% 9,3% 9,8% 8% 6% 4% 2% % Ελλάδα Ιρλανδία Πορτογαλία Κύπρος Πηγή: ΔΝΤ Από την άλλη πλευρά, το κόστος της πολιτικής των μνημονίων είναι ιδιαίτερα υψηλό για την οικονομία και την κοινωνία. Οι 4 χώρες των μνημονίων έχουν πολύ αρνητικές επιδόσεις στην ανάπτυξη συνολικά για την περίοδο 28-215. Μόνο η Ιρλανδία έχει γνωρίσει θετικό ρυθμό και ακόμα και σε αυτή την περίπτωση ο ρυθμός είναι πολύ χαμηλότερος από αυτον που είχε την προηγούμενη περίοδο. Μέσος ετήσιος ρυθμός ανάπτυξης 28-215* 8% 6% 4% 2% 4,1% 6,1%,9% 1,5% 4,1% % -2% -,7% -,8% -4% -6% -3,9% Ελλάδα Ιρλανδία Πορτογαλία Κύπρος 2-27 28-215* Πηγή: ΔΝΤ Το επίπεδο της ανεργίας έφτασε σε όλες τις χώρες σε διψήφια επίπεδα (γύρω στο 15% σε Κύπρο, Πορτογαλία και Ιρλανδία στο χειρότερο σημείο της και στο 27% στην Ελλάδα) και έχει παραμείνει σε αυτά τα επίπεδα για πολλά έτη. Σημειώνεται ότι η ανεργία των νέων είναι σε πολύ υψηλότερα επίπεδα. Κέντρο Στήριξης Επιχειρηματικότητας Δήμου Αθηναίων 12

Η Ιρλανδία είναι και σε ότι αφορά στην ανεργία, σε καλύτερη θέση από τις υπόλοιπες χώρες με την ανεργία να μειώνεται την τελευταία 3ετία. 3% % ανεργίας 25% 2% 15% 1% 5% % 27 28 29 21 211 212 213 214 215* Ελλάδα Ιρλανδία Πορτογαλία Κύπρος Πηγή: ΔΝΤ Οι επενδύσεις την περίοδο 27-214 μειώθηκαν δραστικά σε όλες τις χώρες με μνημόνιο, με αρνητικές συνέπειες μακροπρόθεσμα για την ανάπτυξη και την ανταγωνιστικότητά τους καθώς δεν έχει ανανεωθεί το κεφαλαιουχικό δυναμικό τους. % -1% -2% Μεταβολή ακαθάριστων επενδύσεων παγίου κεφαλαίου 27-214 -3% -4% -5% -25,6% -34,6% -6% -7% -64,7% Ελλάδα Ιρλανδία Πορτογαλία -57,% Τέλος, το δημόσιο χρέος σε όλες τις χώρες αυξήθηκε σε ακόμα υψηλότερα επίπεδα από αυτά που υπήρχαν πριν υπογράψουν τα μνημόνια. Η μακροπρόθεσμη βιωσιμότητα του δημόσιου χρέους δεν είναι βέβαιη ούτε και για τις άλλες χώρες, εκτός της Ελλάδας. Κέντρο Στήριξης Επιχειρηματικότητας Δήμου Αθηναίων 13

25% Δημόσιο χρέος ως % του ΑΕΠ 2% 15% 1% 5% % 27 28 29 21 211 212 213 214 215* Ελλάδα Ιρλανδία Πορτογαλία Πηγή: ΔΝΤ Σημείωση: Δεν υπάρχουν στοιχεία για την Κύπρο Συνοψίζοντας, η Ελλάδα ξεκίνησε από πολύ χειρότερη θέση τόσο δημοσιονομικά όσο και διαρθρωτικά. Τα μέτρα που έπρεπε να πάρει ήταν πιο επώδυνα και το πολιτικό της σύστημα ασταθές και πολωμένο. Πέντε χρόνια σκληρής λιτότητας αλλά με πολλές παλινωδίες απέτυχαν να οδηγήσουν τη χώρα σε έξοδο από την κρίση, κάτι που το πέτυχαν οι άλλες χώρες χάρη στο καλύτερο ξεκίνημά τους και τη μεγαλύτερη αποφασιστικότητα και ενότητα τους. Το κόστος όμως των μνημονίων για όλες τις χώρες ήταν πολύ μεγάλο σε ότι αφορά στην ανεργία και τις μακροπρόθεσμες προοπτικές ανάπτυξής τους, ενώ τα χρέη τους είναι υψηλότερα από ότι όταν άρχισαν τα μέτρα λιτότητας. Συνολικά για την ευρωζώνη, τα μνημόνια σκληρής λιτότητας όπως δοκιμάστηκαν στις 4 χώρες, δεν είναι μία μακροπρόθεσμη λύση για την αντιμετώπιση προβλημάτων αναχρηματοδότησης δημόσιων χρεών, ακόμα και εάν αγνοηθεί το κοινωνικό κόστος για δύο λόγους: Το μοντέλο αναχρηματοδότησης ομολόγων με διακρατικά δάνεια δεν μπορεί να εφαρμοστεί σε μεγάλες χώρες που θα αντιμετωπίσουν προβλήματα καθώς δεν θα είναι εφικτό να συγκεντρωθεί το απαιτούμενο ποσό από τις υπόλοιπες. Η Ιταλία και η Ισπανία όταν αντιμετώπισαν προβλήματα υποστηρίχθηκαν έμμεσα από την Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα, λύση που και αυτή ενέχει μακροπρόθεσμα προβλήματα για την αξιοπιστία του ευρώ. Τα διακρατικά δάνεια με αντάλλαγμα την επιβολή μέτρων λιτότητας χωρίζουν την ευρωζώνη σε χώρες δανειστές και χώρες δανειζόμενους, δηλητηριάζοντας τις σχέσεις τους και υπονομεύοντας τη δημοκρατία. Το ευρώ ξεπέρασε το 215 τη μεγαλύτερη δοκιμασία του από την ίδρυσή του και κανείς δεν μπορεί να αμφισβητήσει την προσήλωση των βασικών πολιτικών δυνάμεων σε όλες της χώρες της Κέντρο Στήριξης Επιχειρηματικότητας Δήμου Αθηναίων 14

ευρωζώνης στην επιβίωση του ενιαίου νομίσματος. Στην επόμενη κρίση όμως, τα αποθέματα καλής θέλησης θα είναι λιγότερα, οι αντοχές των κοινωνιών εξαντλημένες και τα δημόσια χρέη ακόμα υψηλότερα από ότι στο παρελθόν. Η μακροπρόθεσμη ομαλή λειτουργία της ευρωζώνης προϋποθέτει βήματα δημοσιονομικής και πολιτικής ενοποίησης. 2.2 Διεθνείς εξελίξεις Η παγκόσμια ανάπτυξη το 215 με βάση τις προβλέψεις του ΔΝΤ τον Οκτώβριο εκτιμάται σε 3,1% έναντι 3,4% το 214 και κατά,2% χαμηλότερη από τις προηγούμενες προβλέψεις τον Ιούλιο. Οι προοπτικές των επιμέρους χωρών και περιοχών είναι άνισες, με τις ανεπτυγμένες χώρες να παρουσιάζουν ελαφρά θετικότερες τάσεις (2% πρόβλεψη για το έτος από 1,8% το 214) και τις αναδυόμενες και αναπτυσσόμενες οικονομίες να σημειώνουν επιβράδυνση στο ρυθμό ανάπτυξης τους για πέμπτο συνεχές έτος (4% πρόβλεψη για το έτος από 4,6% το 214). Το 216 προβλέπεται επιτάχυνση του ρυθμού ανάπτυξης παγκοσμίως στο 3,6%, με ενίσχυση τόσο στις ανεπτυγμένες όσο και στις αναπτυσσόμενες. Στις ΗΠΑ το β τρίμηνο, το ΑΕΠ αυξήθηκε με ισχυρούς ρυθμούς που αντιστάθμισαν το αρνητικό α τρίμηνο. Η αγορά εργασίας συνεχίζει να κινείται σε θετικούς ρυθμούς με την ανεργία να έχει μειωθεί στο 5,1%. Ωστόσο, λόγω της διεθνούς επιβράδυνσης, η Κεντρική Τράπεζα των ΗΠΑ δεν έχει ξεκινήσει ακόμα την αύξηση των επιτοκίων. Στην ευρωζώνη, το β τρίμηνο σημείωσε βελτίωση της ανάπτυξης συνολικά με την Ιταλία, την Ιρλανδία και την Ισπανία να επιτυγχάνουν υψηλότερους ρυθμούς και να αντισταθμίζουν τη σχετικά αδύναμη επίδοση της Γερμανίας. Η Μεγάλη Βρετανία συνεχίζει τη θετική της πορεία με υγιείς ρυθμούς ανάπτυξης και χαμηλή ανεργία. Ιδιαίτερα αρνητικές είναι οι προοπτικές για χώρες εξαγωγείς πετρελαίου και άλλων εμπορευμάτων όπως η Ρωσία και η Βραζιλία που βρίσκονται ήδη σε ύφεση. Σε ορισμένες χώρες ισχυρές πιέσεις σημειώνονται στα νομίσματά τους λόγω εκροών κεφαλαίων. Στην Κίνα οι επενδύσεις και εξαγωγές είναι αδύναμες, ωστόσο η κατανάλωση παραμένει ισχυρή παρά την αστάθεια στο χρηματιστήριο της Σαγκάης. Η διαφαινόμενη επιβράδυνση της κινεζικής οικονομίας προκαλεί επιδράσεις σε άλλες χώρες από τις οποίες εισάγει α ύλες (Ινδονησία, Αυστραλία, Βραζιλία) ή είναι συνδεδεμένη στην αλυσίδα παραγωγής για βιομηχανικά προϊόντα (Ν. Κορέα, Ταϊβάν). Θετικότερες διαφαίνονται οι προοπτικές για την Ινδία. Κέντρο Στήριξης Επιχειρηματικότητας Δήμου Αθηναίων 15

Ιαν-7 Ιουν-7 Νοε-7 Απρ-8 Σεπ-8 Φεβ-9 Ιουλ-9 Δεκ-9 Μαϊ-1 Οκτ-1 Μαρ-11 Αυγ-11 Ιαν-12 Ιουν-12 Νοε-12 Απρ-13 Σεπ-13 Φεβ-14 Ιουλ-14 Δεκ-14 Μαϊ-15 τιμή βαρελιού σε $ μεταβολή από προηγούμενο έτος % Μελέτη Εξελίξεων και Τάσεων της Αγοράς 8 7 6 5 4 3 2 1-1 -2 1,51,6 1,4 Μεταβολή ΑΕΠ σε % από την προηγούμενη περίοδο 3,9 2,6 2,8 6,8 7, 6,3 1,,6 2,5 2,6 2,2 1,51,6 1,8 1,2 1,5 1,3 1,3,8, -1,2 Ευρωζώνη ΗΠΑ Κίνα Ιαπωνία Μ. Γερμανία Γαλλία Ιταλία Βρετανία 215 216 β' τρίμηνο 215 σε ετήσιο ρυθμό Πηγή: ΔΝΤ Οι τιμές πετρελαίου σημείωσαν νέα πτώση τους θερινούς μήνες φτάνοντας στα χαμηλότερα επίπεδά τους από το 29. Συνεχιζόμενη πτώση παρουσιάζουν οι τιμές των λοιπών εμπορευμάτων. Η πτώση των τιμών των καυσίμων και εμπορευμάτων θα έχει ιδιαίτερα αρνητικές επιπτώσεις στην ανάπτυξη των χωρών που εξάγουν τα αγαθά αυτά, αλλά θα υποστηρίξει τις οικονομίες που είναι εισαγωγείς, όπως η Ελλάδα και η ευρωζώνη συνολικά. 16 14 12 1 8 6 4 2 Τιμή πετρελαίου (Brent) 1% 8% 6% 4% 2% % -2% -4% -6% -8% Μεταβολή από προηγούμενο έτος Τιμή σε $ Πηγή: ΔΝΤ Κέντρο Στήριξης Επιχειρηματικότητας Δήμου Αθηναίων 16

Δεκ-6 Ιουν-7 Δεκ-7 Ιουν-8 Δεκ-8 Ιουν-9 Δεκ-9 Ιουν-1 Δεκ-1 Ιουν-11 Δεκ-11 Ιουν-12 Δεκ-12 Ιουν-13 Δεκ-13 Ιουν-14 Δεκ-14 Ιουν-15 Ιαν-7 Ιουν-7 Νοε-7 Απρ-8 Σεπ-8 Φεβ-9 Ιουλ-9 Δεκ-9 Μαϊ-1 Οκτ-1 Μαρ-11 Αυγ-11 Ιαν-12 Ιουν-12 Νοε-12 Απρ-13 Σεπ-13 Φεβ-14 Ιουλ-14 Δεκ-14 Μαϊ-15 Δείκτης, 25=1 μεταβολή από προηγούμενο έτος Μελέτη Εξελίξεων και Τάσεων της Αγοράς Δείκτης τιμών εμπορευμάτων (εκτός καυσίμων) 25 2 15 1 5 5% 4% 3% 2% 1% % -1% -2% -3% -4% Μεταβολή από προηγούμενο έτος Δείκτης, 25=1) Πηγή: ΔΝΤ Το ευρώ παρουσίασε ανάκαμψη τους τελευταίους μήνες μετά τη σημαντική υπορτίμησή του στο τέλος του 214 και το α 6μηνο του 215, κυρίως λόγω των βελτιωμένων προοπτικών των οικονομιών της ευρωζώνης αλλά και λόγω της επίτευξης συμφωνίας με την Ελλάδα. Συναλλαγματικές ισοτιμίες ευρώ (1=12/26) 15 14 13 12 11 1 9 8 7 6 5 Λίρα Αγγλίας Ελβετικό φράγκο Γιουάν Κίνας Γιέν Ιαπωνίας Δολλάριο ΗΠΑ Κέντρο Στήριξης Επιχειρηματικότητας Δήμου Αθηναίων 17

27Q1 27Q2 27Q3 27Q4 28Q1 28Q2 28Q3 28Q4 29Q1 29Q2 29Q3 29Q4 21Q1 21Q2 21Q3 21Q4 211Q1 211Q2 211Q3 211Q4 212Q1 212Q2 212Q3 212Q4 213Q1 213Q2 213Q3 213Q4 214Q1 214Q2 214Q3 214 Q4 215 Q1 215Q2 Δεκ-7 Απρ-8 Αυγ-8 Δεκ-8 Απρ-9 Αυγ-9 Δεκ-9 Απρ-1 Αυγ-1 Δεκ-1 Απρ-11 Αυγ-11 Δεκ-11 Απρ-12 Αυγ-12 Δεκ-12 Απρ-13 Αυγ-13 Δεκ-13 Απρ-14 Αυγ-14 Δεκ-14 Απρ-15 Αυγ-15 Μελέτη Εξελίξεων και Τάσεων της Αγοράς 2% 15% 1% 5% % -5% -1% -15% -2% -25% Μεταβολή ισοτιμίας ευρώ / δολλαρίου (τελευταίο 12μηνο) 2.3 Κύρια μακροοικονομικά μεγέθη για την Ελλάδα 2.3.1 Ακαθάριστο Εγχώριο Προϊόν Το α τρίμηνο και β τρίμηνο του 215, το ΑΕΠ αυξήθηκε κατά,1% και,9% αντίστοιχα συνεχίζοντας την εύθραυστη ανάκαμψη που είχε σημειωθεί το 214. Σε ετήσια βάση, ο ρυθμός ανάπτυξης ανέρχεται σε 1,7% με βάση τα τελευταία διαθέσιμα στοιχεία και είναι ελαφρά υψηλότερος από αυτόν της ευρωζώνης συνολικά (1,6%). 8 6 4 2-2 -4-6 -8-1 -12 Μεταβολή ΑΕΠ σε σταθερές τιμές από το προηγούμενο έτος (%) 6, 4,5 Ελλαδα Ευρωζωνη 2,4 1,3 2,1 2, 1,2,2 1,7,5,3-1,-1, -1,7-7,1-4,2-3,9-2,6-4,6-6,7-7,5-8,5-9,6-1,4-1, -6,3-7,8-7,7-4,4-5,8 -,5-2,6-3,1-4,2 Κέντρο Στήριξης Επιχειρηματικότητας Δήμου Αθηναίων 18

Για το 215 συνολικά, οι προβλέψεις για την ανάπτυξη είναι αρνητικές λόγω της επιβολής ελέγχων στην κίνηση κεφαλαίων από τις 29 Ιουνίου, τον περιορισμό στις αναλήψεις καταθέσεων και το κλείσιμο των τραπεζών για 3 εβδομάδες που εκτιμάται ότι θα έχουν πολύ αρνητικό αντίκτυπο το γ τρίμηνο του 215, ενώ η λήψη μέτρων λιτότητας στο πλαίσιο της συμφωνίας με τους δανειστές θα επιβαρύνουν την οικονομία το δ τρίμηνο του 215 και το 216. Το ύψος της δημοσιονομικής προσαρμογής τα επόμενα έτη εκτιμάται σε 1,4% το 215, 3,6% το 216, 4,2% το 217 και 4,3% το 218. Τα μέτρα λιτότητας περιλαμβάνουν κυρίως αυξήσεις στη φορολογία, ως ακολούθως: Φορολογία αγροτών με βάση τις κλίμακες των ελεύθερων επαγγελματιών Αύξηση στο ΦΠΑ πολλών αγαθών και υπηρεσιών με τη μεταφορά τους σε υψηλότερες κλίμακες Αύξηση της φορολογίας εισοδήματος επιχειρήσεων στο 29% Σταδιακή κατάργηση της έκπτωσης στο ΦΠΑ των νησιών ξεκινώντας από τον Οκτώβριο Αύξηση της εισφοράς αλληλεγγύης Αύξηση προκαταβολών στη φορολογία εισοδήματος νομικών προσώπων και ελεύθερων επαγγελματιών Μείωση των συντάξεων μέσω της αύξησης εισφορών Μείωση ορισμένων ειδικών μισθολογίων στο δημόσιο Με βάση τις τελευταίες εκτιμήσεις του ΔΝΤ, το ΑΕΠ θα μειωθεί κατά 2,3% το 215 και κατά 1,3% το 216 σε αντίθεση με τις παλαιότερες προβλέψεις του στις οποίες εμφανιζόταν ανάπτυξη. Μεταβολή ΑΕΠ από προηγούμενο έτος 4% 3% 2,7% 3,1% 2,8% 2,4% 2% 1% % -1% -2% -3% -2,3% -1,3% 215 216 217 218 219 22 Πηγή: ΔΝΤ Σημειώνεται ότι με δεδομένη την αύξηση του ΑΕΠ το α εξάμηνο του 215, για να σημειωθεί η προβλεπόμενη μείωση για το σύνολο του έτους, το ΑΕΠ θα πρέπει να παρουσιάσει μεγάλη πτώση το β εξάμηνο του έτους. Κέντρο Στήριξης Επιχειρηματικότητας Δήμου Αθηναίων 19

27Q1 27Q2 27Q3 27Q4 28Q1 28Q2 28Q3 28Q4 29Q1 29Q2 29Q3 29Q4 21Q1 21Q2 21Q3 21Q4 211Q1 211Q2 211Q3 211Q4 212Q1 212Q2 212Q3 212Q4 213Q1 213Q2 213Q3 213Q4 214Q1 214Q2 214Q3 214 Q4 215 Q1 215Q2 Μελέτη Εξελίξεων και Τάσεων της Αγοράς Παρά το δυσμενές περιβάλλον, υπάρχουν και ορισμένες θετικές εξελίξεις όπως: η απομάκρυνση της αβεβαιότητας για το νόμισμα η διαφαινόμενη πολιτική σταθερότητα μετά τη διενέργεια των εκλογών το Σεπτέμβριο η σταδιακή ελάφρυνση των ελέγχων στην κίνηση κεφαλαίων και η προοπτική για τη ρύθμιση του χρέους με τους δανειστές. Συγκεκριμένα, μετά την πρώτη αξιολόγηση του νέου προγράμματος, η οποία προβλέπεται να ολοκληρωθεί μέσα στο Νοέμβριο, θα ξεκινήσουν οι συνομιλίες για τη ρύθμιση του χρέους. Παράλληλα, με την ολοκλήρωση των ελέγχων (stress tests) για την κατάσταση του τραπεζικού συστήματος θα ξεκινήσει η ανακεφαλαιοποίησή του, ενώ με βάση δηλώσεις από την Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα θα μπορούν οι εγχώριες τράπεζες να επανακτήσουν την πρόσβασή τους σε δανεισμό απευθείας από την ΕΚΤ (και όχι μέσω του ELA). Η τελική κατανάλωση των νοικοκυριών έχει αυξηθεί τα τελευταία 5 τρίμηνα και το τελευταίο τρίμηνο με διαθέσιμα στοιχεία (β τρίμηνο του 215) αυξήθηκε κατά 1% από το αμέσως προηγούμενο τρίμηνο, ρυθμός που είναι ιδιαίτερα ικανοποιητικός. 1 Μεταβολή τελικής κατανάλωσης νοικοκυριών σε σταθερές τιμές από το προηγούμενο έτος (%) 5-5 -1-15 5, 3,4 4,2 3, 3,74,2 1,7 1,1 Ελλάδα -5,3 -,9 3,4-1,1 2,2 Ευρωζώνη -6,9-1,3-12,9-15,2-8,7-7,5-1,9-5,1-6,9-6,9-8,3-9,1-2,3-3,2 2,8 -,4,7 3,31,7 1, 2,8-2 Οι επιπτώσεις των περιορισμών στις αναλήψεις καταθέσεων από τα τέλη του Ιουνίου και των μέτρων λιτότητας στο β μισό του έτους είναι βέβαιο ότι θα είναι αρνητικές. Με βάση τα στοιχεία Κέντρο Στήριξης Επιχειρηματικότητας Δήμου Αθηναίων 2

Ιαν-7 Απρ-7 Ιουλ-7 Οκτ-7 Ιαν-8 Απρ-8 Ιουλ-8 Οκτ-8 Ιαν-9 Απρ-9 Ιουλ-9 Οκτ-9 Ιαν-1 Απρ-1 Ιουλ-1 Οκτ-1 Ιαν-11 Απρ-11 Ιουλ-11 Οκτ-11 Ιαν-12 Απρ-12 Ιουλ-12 Οκτ-12 Ιαν-13 Απρ-13 Ιουλ-13 Οκτ-13 Ιαν-14 Απρ-14 Ιουλ-14 Οκτ-14 Ιαν-15 Απρ-15 Ιουλ-15 Μελέτη Εξελίξεων και Τάσεων της Αγοράς του λιανικού εμπορίου, που φτάνουν μέχρι και τον Ιούλιο, φαίνεται ξεκάθαρα η απότομη πτώση στο ρυθμό μεταβολής του, δείγμα των αρνητικών τάσεων για το αμέσως επόμενο διάστημα. 15% Λιανικό εμπόριο (μεταβολή δείκτη από το προηγούμενο έτος σε σταθερές τιμές) 1% 5% % -5% -1% -6,3% -15% -2% Ελλάδα Ευρωζώνη Η δημόσια κατανάλωση ήταν αυξημένη το β τρίμηνο του 215 κατά 3,8% έναντι του προηγούμενου τριμήνου, οδηγώντας και τον ετήσιο ρυθμό στα υψηλότερα επίπεδα του από το 29. Κέντρο Στήριξης Επιχειρηματικότητας Δήμου Αθηναίων 21

27Q1 27Q2 27Q3 27Q4 28Q1 28Q2 28Q3 28Q4 29Q1 29Q2 29Q3 29Q4 21Q1 21Q2 21Q3 21Q4 211Q1 211Q2 211Q3 211Q4 212Q1 212Q2 212Q3 212Q4 213Q1 213Q2 213Q3 213Q4 214Q1 214Q2 214Q3 214 Q4 215 Q1 215Q2 Μελέτη Εξελίξεων και Τάσεων της Αγοράς 1 5-5 -1-15 Μεταβολή τελικής κατανάλωσης γενικής κυβέρνησης σε σταθερές τιμές από το προηγούμενο έτος (%) 3,3 6,4 5,2 5,4,3 Ελλάδα -2,6-2,4-3,7 5, 3,22,9 Ευρωζώνη -1,9-3,3-4,2-6,1-6,1-9,3-8, -3, -5,9, -5,8 -,4-8,7-12,3-13,5-1, -3,6 2,2,7-3,6-2,6-1,2 2,4 Η αβεβαιότητα των διαπραγματεύσεων με τους δανειστές το πρώτο μισό του έτους έπληξε τις επενδύσεις καθώς ο ακαθάριστος σχηματισμός κεφαλαίου μειώθηκε απότομα το β τρίμηνο του 215 κατά 26,6% έναντι του προηγούμενου τρίμηνου μετά από δύο τρίμηνα ισχυρής ανάκαμψης. Τα επίπεδα των επενδύσεων έφτασαν στα δεύτερα χαμηλότερα επίπεδά τους μετά την έναρξη της οικονομικής κρίσης. Στην αρνητική αυτή εξέλιξη συνέβαλαν τόσο οι επενδύσεις παγίου κεφαλαίου (-1,6% το β τρίμηνο), όσο και η μεταβολή των αποθεμάτων που ήταν αρνητική. Η αυξανόμενη έλλειψη ρευστότητας το 215, ιδιαίτερα μετά το κλείσιμο των τραπεζών, θα έχει αρνητικές επιπτώσεις στις επενδύσεις το έτος αυτό. Η λήξη της αβεβαιότητας με την επίτευξη συμφωνίας με τους δανειστές και αργότερα η ομαλοποίηση του χρηματοπιστωτικού συστήματος, ενδέχεται να λειτουργήσει θετικά στις επενδύσεις από το 216 και μετά. Κέντρο Στήριξης Επιχειρηματικότητας Δήμου Αθηναίων 22

Ιαν-7 Απρ-7 Ιουλ-7 Οκτ-7 Ιαν-8 Απρ-8 Ιουλ-8 Οκτ-8 Ιαν-9 Απρ-9 Ιουλ-9 Οκτ-9 Ιαν-1 Απρ-1 Ιουλ-1 Οκτ-1 Ιαν-11 Απρ-11 Ιουλ-11 Οκτ-11 Ιαν-12 Απρ-12 Ιουλ-12 Οκτ-12 Ιαν-13 Απρ-13 Ιουλ-13 Οκτ-13 Ιαν-14 Απρ-14 Ιουλ-14 Οκτ-14 Ιαν-15 Απρ-15 Ιουλ-15 27Q1 27Q2 27Q3 27Q4 28Q1 28Q2 28Q3 28Q4 29Q1 29Q2 29Q3 29Q4 21Q1 21Q2 21Q3 21Q4 211Q1 211Q2 211Q3 211Q4 212Q1 212Q2 212Q3 212Q4 213Q1 213Q2 213Q3 213Q4 214Q1 214Q2 214Q3 214 Q4 215 Q1 215Q2 Μελέτη Εξελίξεων και Τάσεων της Αγοράς 4 3 2 1-1 -2-3 -4-5 -,2 Μεταβολή ακαθάριστων επενδύσεων σε σταθερές τιμές από το προηγούμενο έτος (%) 25,6 24, Ελλάδα Ευρωζώνη -1, 1,5-3,7-17,1-8,5-6,4-37,2-34,8-31,6 7,4-6,8-12,5-26,4-2,5-13,2-28,9-24,4-26,9-22,8-38,7 3,1-5,2-19,9-1,8-15,2-21,2-31,1-4,2 29,3 25,5-15,4 Η βιομηχανική παραγωγή έφτασε τον Ιούνιο 215 στα χαμηλότερα επίπεδά του από την αρχή της οικονομικής κρίσης (-34,9% από το υψηλότερο σημείο της τον Ιανουάριο 27). Ωστόσο, τον Ιούλιο σημείωσε μικρή αύξηση και ανήλθε στα ίδια επίπεδα με το προηγούμενο έτος. 15% Όγκος βιομηχανικής παραγωγής (μεταβολή δείκτη από το προηγούμενο έτος) 1% 5% % -5%,% -1% -15% -2% -25% Ελλάδα Ευρωζώνη Κέντρο Στήριξης Επιχειρηματικότητας Δήμου Αθηναίων 23

Ιαν-7 Απρ-7 Ιουλ-7 Οκτ-7 Ιαν-8 Απρ-8 Ιουλ-8 Οκτ-8 Ιαν-9 Απρ-9 Ιουλ-9 Οκτ-9 Ιαν-1 Απρ-1 Ιουλ-1 Οκτ-1 Ιαν-11 Απρ-11 Ιουλ-11 Οκτ-11 Ιαν-12 Απρ-12 Ιουλ-12 Οκτ-12 Ιαν-13 Απρ-13 Ιουλ-13 Οκτ-13 Ιαν-14 Απρ-14 Ιουλ-14 Οκτ-14 Ιαν-15 Απρ-15 Ιουλ-15 Μελέτη Εξελίξεων και Τάσεων της Αγοράς 2.3.2 Ανεργία και πληθωρισμός Η απασχόληση έφτασε στο υψηλότερο σημείο της τα τελευταία 3 έτη το Μάιο του 215. Τον Ιούνιο και Ιούλιο όμως παρουσίασε μείωση κατά 5 χιλ. άτομα. Η ανεργία περιορίζεται σταθερά από τον Οκτώβριο 213 μέχρι και τον Ιούλιο 215 με τη συνολική μείωση να φτάνει τα 15 χιλ. άτομα, ή 2% του οικονομικά ενεργού πληθυσμού. Αγορά εργασίας 3% 25% 2% 15% 1% 5% % -5% -1% -15% % μεταβολή στην απασχόληση % ανεργίας 25,%,9% Πηγή: ΕΛ.ΣΤΑΤ. Οι τελευταίες προβλέψεις του ΔΝΤ για την εξέλιξη της ανεργίας τα επόμενα έτη δείχνουν χειροτέρευση για το υπόλοιπο του 215 καθώς και το 216 και βελτίωση στη συνέχεια. Η πορεία της ανεργίας ακολουθεί τις αντίστοιχες προβλέψεις για την ανάπτυξη. Κέντρο Στήριξης Επιχειρηματικότητας Δήμου Αθηναίων 24

3% 25% 2% 15% Προβλέψεις ΔΝΤ για την εξέλιξη της ανεργίας 26,8% 27,1% 25,7% 24,2% 22,8% 19,9% 1% 5% % 215 216 217 218 219 22 Πηγή: ΔΝΤ Ενώ το 214 εμφανίστηκε για πρώτη φορά από το 21 σταθεροποίηση των μισθών, στο α μισό του 215, η τάση αυτή ανατράπηκε και οι μισθοί παρουσιάζουν εκ νέου απότομη πτώση στα χαμηλότερα επίπεδα από την αρχή της οικονομικής κρίσης. Η συνολική μείωση από το β τρίμηνο του 21 έως το β τρίμηνο του 215 ανέρχεται σε -25,6%. 2% 15% 1% 5% % -5% -1% -15% 3,6% 3,8%3,7% 6,3% 3,5% 3,9% 2,1%3,7%,2% Μεταβολή μισθών από το προηγούμενο έτος -1,6% 14,5% 1,4%1,2% 3,9% -1,% -5,8% -4,8% -2,7% -2,% -3,7% -3,5% -4,4% -3,9% -5,9% -6,1% -9,1% -8,2% -11,1% -8,9% -13,4% -13,%,3% -4,2% -6,3% Ελλάδα Ευρωπαϊκή Ένωση -28 Ο αποπληθωρισμός συνεχίζεται για 3 ο μήνα, με το ρυθμό αρνητικής μεταβολής να περιορίζεται στο -1,5% τον Αύγουστο λόγω της επίδρασης της αύξησης του ΦΠΑ σε πολλά αγαθά και υπηρεσίες. Κέντρο Στήριξης Επιχειρηματικότητας Δήμου Αθηναίων 25

Ιαν-7 Απρ-7 Ιουλ-7 Οκτ-7 Ιαν-8 Απρ-8 Ιουλ-8 Οκτ-8 Ιαν-9 Απρ-9 Ιουλ-9 Οκτ-9 Ιαν-1 Απρ-1 Ιουλ-1 Οκτ-1 Ιαν-11 Απρ-11 Ιουλ-11 Οκτ-11 Ιαν-12 Απρ-12 Ιουλ-12 Οκτ-12 Ιαν-13 Απρ-13 Ιουλ-13 Οκτ-13 Ιαν-14 Απρ-14 Ιουλ-14 Οκτ-14 Ιαν-15 Απρ-15 Ιουλ-15 Μελέτη Εξελίξεων και Τάσεων της Αγοράς Από την άλλη πλευρά, η μείωση των τιμών του πετρελαίου και εμπορευμάτων ενισχύει τις αποπληθωριστικές πιέσεις κάτι που φαίνεται ιδιαίτερα στη μεταβολή των τιμών παραγωγού που προσέγγισε το -1% με βάση τα τελευταία στοιχεία. Σημειώνεται ότι, οι τιμές καταναλωτή είναι πλέον στο χαμηλότερο επίπεδό τους από το Μάρτιο 21 και κατά 6,1% μειωμένες έναντι του υψηλότερου σημείου τους. Οι τιμές παραγωγού είναι στο χαμηλότερο επίπεδό τους από τον Οκτώβριο 21 και κατά 12,3% μειωμένες έναντι του υψηλότερου σημείου τους. Πληθωρισμός (μεταβολή τιμών από το προηγούμενο έτος) 2% 15% 1% 5% % -1,5% -5% -1% -9,9% -15% Τιμες καταναλωτή Τιμές παραγωγού Πηγή: ΕΛ.ΣΤΑΤ., Eurostat 2.3.3 Δημόσια οικονομικά Με βάση τα τελευταία στοιχεία, τα δημοσιονομικά παρουσίασαν χειροτέρευση το 214, η οποία συνεχίζεται και το 215. Ειδικότερα, σε αντίθεση με τα παλαιότερα στοιχεία το 214 δεν υπήρχε πρωτογενές πλεόνασμα αλλά ένα πολύ μικρό έλλειμμα. Το 215 το πρωτογενές έλλειμμα θα φτάσει το,5% του ΑΕΠ. Η χειροτέρευση οφείλεται στις κρατικές δαπάνες που αξάνονται ως % του ΑΕΠ ενώ αντίθετα, τα φορολογικά έσοδα συνέβαλαν θετικά στη δημοσιονομική προσαρμογή. Κέντρο Στήριξης Επιχειρηματικότητας Δήμου Αθηναίων 26

6% 5% 4% 3% 2% 1% % -1% -2% Έσοδα, δαπάνες και δημοσιονομικό έλλειμμα της γενικής κυβέρνησης ως % του ΑΕΠ 54,% 5,6% 52,2% 54,% 51,4% 46,9% 48,6% 49,3% 5,1% 4,2% 4,6% 38,7% 41,1% 43,8% 45,% 45,7% 45,4% 45,9% -2,9% -6,7% -9,9% -15,3% -11,1% -6,4% -3,9% -4,2% -1,2% 27 28 29 21 211 212 213 214 215 Δημόσιονομικό ισοζύγιο Δημόσια έσοδα Δημόσιες δαπάνες Πηγή: ΔΝΤ, Eurostat 2% % -2% -4% -6% -8% -1% -12% -14% -16% -18% -4,6% -4,9% -5,% -5,9% -2,2% Ανάλυση δημοσιονομκού ελλείμματος σε πρωτογενές και τόκους ως % του ΑΕΠ -5,% -1,3% -7,3% -5,3% -3,% -5,% -1,4% 1,% -4,% -3,9% -3,7%,% -,5% 27 28 29 21 211 212 213 214 215 Τόκοι Πρωτογενές δημοσιονομικό ισοζύγιο Πηγή: ΔΝΤ, Eurostat Οι στόχοι για το πρωτογενές δημοσιονομικό ισοζύγιο το 215 και τα επόμενα έτη με βάση τη συμφωνία με τους δανειστές ανέρχονται σε -,25% το 215,,5% το 216, 1,75% το 217 και 3,5% το 218. Κέντρο Στήριξης Επιχειρηματικότητας Δήμου Αθηναίων 27

Το δημόσιο χρέος ως ποσοστό του ΑΕΠ το 215 θα αυξηθεί απότομα στο 194% του ΑΕΠ κάτι που οφείλεται στην εκτιμώμενη ύφεση το έτος αυτό, τη χειροτέρευση των δημοσιονομικών και κυρίως την ανάληψη νέων χρεών για την ανακεφαλαιοποίηση του τραπεζικού συστήματος. Ακαθάριστο δημόσιο χρέος ως % του ΑΕΠ 25% 2% 15% 1% 5% 12,8% 18,8% 126,2% 145,7% 171,% 152,8% 172,1% 175,% 194,1% % 27 28 29 21 211 212 213 214 215 Πηγή: ΔΝΤ Πρόβλεψη για το 215 Τα επόμενα έτη, οι αρχικές προβλέψεις του ΔΝΤ ήταν ότι το ποσοστό αυτό θα μειωθεί σταδιακά λόγω της ανάπτυξης της οικονομίας (στο 128% του ΑΕΠ το 22). Ωστόσο, με βάση τις τελευταίες προβλέψεις του ΔΝΤ, το δημόσιο χρέος εκτιμάται ότι θα αυξηθεί περαιτέρω στο 22% του ΑΕΠ το 216 και θα ανέρχεται στο 178,5% το 22. Με αυτά τα δεδομένα, το δημόσιο χρέος δεν είναι βιώσιμο και το ΔΝΤ πιέζει τα ευρωπαϊκά κράτη που έχουν χρηματοδοτήσει την Ελλάδα να ρυθμίσουν το δημόσιο χρέος με σημαντική επέκταση του χρόνου αποπληρωμής (έως και 3 έτη). Κέντρο Στήριξης Επιχειρηματικότητας Δήμου Αθηναίων 28

Προβλέψεις ΔΝΤ για τα δημοσιονομικό ισοζύγιο και χρέος ως % του ΑΕΠ 5% 25% 4% 3% 2% 194,1% 22,8% 199,1% 192,7% 2,5% 3,5% 3,5% 185,2% 178,5% 2% 1% % 1,3% 15% -1% -2% -,5%,% -1,% -,1% -,3% 1% -3% -2,4% 5% -4% -5% -4,2% -3,6% 215 216 217 218 219 22 % Ακαθάριστο δημόσιο χρέος Δημόσιονομικό ισοζύγιο Πρωτογενές δημοσιονομικό ισοζύγιο Η διαφορά (spread) των αποδόσεων των 1ετών ομολόγων Ελλάδας και Γερμανίας αποκλιμακώθηκε από τα πολύ υψηλά επίπεδα του α 6μήνου και της περιόδου του δημοψηφίσματος καθώς αποκαθίσταται σταδιακά η εμπιστοσύνη ότι δεν θα υπάρχει άτακτη χρεοκοπία και το μεγαλύτερο μέρος του χρέους που οφείλεται στα άλλα ευρωπαϊκά κράτη θα ρυθμιστεί επιδρώντας θετικά στη βιωσιμότητα του χρέους σε ομόλογα. Με βάση τα τελευταία διαθέσιμα στοιχεία τον Οκτώβριο τα 1ετή ομόλογα έχουν αποδόσεις 7,8% ενώ πολύ μεγαλύτερες μειώσεις έχουν σημειώσει οι αποδόσεις των 3ετών και 5ετών ομολόγων 9,2 και 8,2% αντίστοιχα από >2% τον Ιούνιο. Κέντρο Στήριξης Επιχειρηματικότητας Δήμου Αθηναίων 29

Ιαν-7 Μαϊ-7 Σεπ-7 Ιαν-8 Μαϊ-8 Σεπ-8 Ιαν-9 Μαϊ-9 Σεπ-9 Ιαν-1 Μαϊ-1 Σεπ-1 Ιαν-11 Μαϊ-11 Σεπ-11 Ιαν-12 Μαϊ-12 Σεπ-12 Ιαν-13 Μαϊ-13 Σεπ-13 Ιαν-14 Μαϊ-14 Σεπ-14 Ιαν-15 Μαϊ-15 Μελέτη Εξελίξεων και Τάσεων της Αγοράς 35% Αποδόσεις 1ετών ομολόγων 3% 25% 2% 15% 1% 1,3% 5% % Spread Γερμανία Ελλάδα 2.3.4 Εξωτερικό ισοζύγιο - ανταγωνιστικότητα Οι εξαγωγές και οι εισαγωγές μετά από αρκετά τρίμηνα ανάκαμψης, παρουσίασαν μείωση το β τρίμηνο του 215. Λόγω της επιβολής των ελέγχων στην κίνηση κεφαλαίων που δημιούργησαν γραφειοκρατικά εμπόδια στην αγορά συναλλάγματος για την πραγματοποίηση εισαγωγών, το επόμενο τρίμηνο εκτιμάται ότι οι εισαγωγές θα σημειώσουν σημαντική μείωση. Τα capital controls θα επιδράσουν αρνητικά και στις εξαγωγές αγαθών, μεγάλο μέρος των οποίοων εξαρτούνται από εισαγωγές α υλών. Τα πρώτα στοιχεία για τον τουρισμό όμως τη θερινή περίοδο είναι πολύ θετικά παρά την αρνητική δημοσιότητα για τη χώρα, κάτι που θα επιδράσει θετικά στις εξαγωγές υπηρεσιών το γ τρίμηνο. Κέντρο Στήριξης Επιχειρηματικότητας Δήμου Αθηναίων 3

27Q1 27Q2 27Q3 27Q4 28Q1 28Q2 28Q3 28Q4 29Q1 29Q2 29Q3 29Q4 21Q1 21Q2 21Q3 21Q4 211Q1 211Q2 211Q3 211Q4 212Q1 212Q2 212Q3 212Q4 213Q1 213Q2 213Q3 213Q4 214Q1 214Q2 214Q3 214 Q4 215 Q1 215Q2 Μελέτη Εξελίξεων και Τάσεων της Αγοράς 3 2 1 Μεταβολή εξαγωγών και εισαγωγών από το προηγούμενο έτος (%) Εξαγωγές αγαθών και υπηρεσιών Εισαγωγές αγαθών και υπηρεσιών -1-1,9-3,9-2 -3 Η μείωση μισθών κατά τη διάρκεια της ύφεσης έχει αποκαταστήσει την ανταγωνιστικότητα της χώρας με την πραγματική συναλλαγματική ισοτιμία της να έχει επιστρέψει στα επίπεδα που είχε πριν την είσοδο της χώρας στην ευρωζώνη. 15 Πραγματική συναλλαγματική ισοτιμία (1=Q1 1994) 14 13 12 11 1 9 αποπληθωρισμένη με το μοναδιαίο κόστος εργασίας - 37 εμπορικοί εταίροι αποπληθωρισμένη με το δείκτη τιμών καταναλωτή - 42 εμπορικοί εταίροι Κέντρο Στήριξης Επιχειρηματικότητας Δήμου Αθηναίων 31

Η βελτίωση της ανταγωνιστικότητας οφείλεται εξ ολοκλήρου στη μείωση των μισθών και όχι στην παραγωγικότητα, η οποία μειώθηκε κατά τα πρώτα έτη της οικονομικής κρίσης και από το 211 και μετά είναι σχεδόν στάσιμη. Παραγωγικότητα (ΑΕΠ ανά εργαζόμενο) 12% 11 8% 4% 92,2 1 9 % -4% -,6% 8 7-8% 6 Μεταβολή από το προηγούμενο έτος Δείκτης: Q1 27=1 Πηγή: ΟΟΣΑ Με βάση τα τελευταία διαθέσιμα στοιχεία, στα οποία αναθεωρήθηκαν και παλαιότερα στοιχεία, το ισοζύγιο τρεχουσών συναλλαγών έχει παραμείνει ελλειμματικό τα τελευταία έτη, σε αντίθεση με τις αρχικές εκτιμήσεις που το έδειχναν πλεονασματικό. Τα τελευταία 4 τρίμηνα με στοιχεία (γ τρίμηνο 214 β τρίμηνο 215) ως % του ΑΕΠ το έλλειμα τρεχουσών συναλλαγών ανήλθε σε 2%. Η συνεχιζόμενη ύπαρξη ελλειμμάτων παρά την ύφεση και τη συνεπακόλουθη μείωση των εισαγωγών, δείχνει τα διαρθρωτικά προβλήματα της ελληνικής οικονομίας. Βελτίωση το τελευταίο τρίμηνο παρουσιάζουν τόσο το πλεόνασμα υπηρεσιών που ανήλθε σε 1,2% του ΑΕΠ, το έλλειμμα αγαθών που μειώθηκε σε 11,7% του ΑΕΠ ενώ αρνητικοί παράγοντες είναι το ισοζύγιο εισοδημάτων και μεταβιβαστικών πληρωμών. Οι προβλέψεις του ΔΝΤ για το ισοζύγιο τρεχουσών συναλλαγών είναι ότι θα γυρίσει σε πλεονασματικό το 215 (,7% του ΑΕΠ) και το 216 (1,5% του ΑΕΠ). Κέντρο Στήριξης Επιχειρηματικότητας Δήμου Αθηναίων 32

Ισοζύγιο τρεχουσών συναλλαγών ως % του ΑΕΠ 15% 1% 5% % -2,% -5% -1% -15% -2% -25% Αγαθά Εισόδημα Ισοζύγιο τρεχουσών συναλλαγών Υπηρεσίες Μεταβιβαστικές πληρωμές 2.3.5 Νομισματική πολιτική Ρευστότητα στο χρηματοπιστωτικό σύστημα Η ποσοτική χαλάρωση συνεχίζεται στην ευρωζώνη εδώ και 6 μήνες ενώ τα επιτόκια καταθέσεων της Ευρωπαϊκής Κεντρικής Τράπεζας (ΕΚΤ) παραμένουν σε αρνητικά επίπεδα. Η επεκτατική πολιτική της ΕΚΤ φαίνεται να έχει ενισχύει την οικονομική δραστηριότητα με δείγματα ανάκαμψης στις περισσότερες χώρες. Κέντρο Στήριξης Επιχειρηματικότητας Δήμου Αθηναίων 33

Ιαν-7 Μαϊ-7 Σεπ-7 Ιαν-8 Μαϊ-8 Σεπ-8 Ιαν-9 Μαϊ-9 Σεπ-9 Ιαν-1 Μαϊ-1 Σεπ-1 Ιαν-11 Μαϊ-11 Σεπ-11 Ιαν-12 Μαϊ-12 Σεπ-12 Ιαν-13 Μαϊ-13 Σεπ-13 Ιαν-14 Μαϊ-14 Σεπ-14 Ιαν-15 Μαϊ-15 Μελέτη Εξελίξεων και Τάσεων της Αγοράς Επιτόκια Ευρωπαϊκής Κεντρικής Τράπεζας 4,5% 4,% 3,5% 3,% 2,5% 2,% 1,5% 1,%,5%,% -,5% Επιτόκιο καταθέσεων Επιτόκιο αναχρηματοδότησης Πηγή: Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα Η ποσότητα του χρήματος με βάση την Μ3 (ευρύς ορισμός του χρήματος που περιλαμβάνει όλες τις καταθέσεις, ρέπος και βραχυπρόθεσμης λήξης χρεόγραφα) μειώθηκε απότομα τους τελευταίους μήνες λόγω της εκροής καταθέσεων από το εγχώριο τραπεζικό σύστημα. Η Μ3 έφτασε τον Ιούλιο στο χαμηλότερο σημείο της εδώ από τον Μάιο 24. Η ποσότητα του χρήματος Μ1 (ορισμός του χρήματος που περιλαμβάνει μόνο χαρτονόμισμα και καταθέσεις ημέρας, όψεως και ταμιευτηρίου) μετά από συνεχή μείωση το α εξάμηνο του 215 σημείωσε απότομη αύξηση τον Ιούλιο και Αύγουστο κάτι που οφείλεται στην επιβολή ελέγχων στην κίνηση κεφαλαίων που εμπόδισαν την περαιτέρω εκροή καταθέσεων ταμιευτηρίου. Κέντρο Στήριξης Επιχειρηματικότητας Δήμου Αθηναίων 34

Ιαν-7 Ιουν-7 Νοε-7 Απρ-8 Σεπ-8 Φεβ-9 Ιουλ-9 Δεκ-9 Μαϊ-1 Οκτ-1 Μαρ-11 Αυγ-11 Ιαν-12 Ιουν-12 Νοε-12 Απρ-13 Σεπ-13 Φεβ-14 Ιουλ-14 Δεκ-14 Μαϊ-15 δισ. Ιαν-7 Μαϊ-7 Σεπ-7 Ιαν-8 Μαϊ-8 Σεπ-8 Ιαν-9 Μαϊ-9 Σεπ-9 Ιαν-1 Μαϊ-1 Σεπ-1 Ιαν-11 Μαϊ-11 Σεπ-11 Ιαν-12 Μαϊ-12 Σεπ-12 Ιαν-13 Μαϊ-13 Σεπ-13 Ιαν-14 Μαϊ-14 Σεπ-14 Ιαν-15 Μαϊ-15 Μελέτη Εξελίξεων και Τάσεων της Αγοράς Ποσότητα χρήματος στην ελληνική οικονομία 2% 15% 1% 5% % -5% -1% -15% -2% -25% Μ1 Μ3 Πηγή: Τράπεζα της Ελλάδος Το όριο του μηχανισμού έκτακτης ρευστότητας (ELA) από την ΕΚΤ προς το εγχώριο τραπεζικό σύστημα με το οποίο χρηματοδοτούνταν οι εκροές καταθέσεων, έφτασε τα 89 δισ. πριν το κλείσιμο των τραπεζών ενώ η συνολική καθαρή χρηματοδότηση του εγχώριου τραπεζικού συστήματος από την ΕΚΤ, ξεπέρασε τα 18 δισ. στο τέλος του Ιουνίου. Τον Ιούλιο και κυρίως τον Αύγουστο όμως, με την επιβολή ελέγχων στην κίνηση κεφαλαίων και την επίτευξη συμφωνίας με τους δανειστές, επήλθε αποκλιμάκωση των αναγκών χρηματοδότησης του τραπεζικού συστήματος με αποτέλεσμα το άνοιγμα του προς την ΕΚΤ να έχει μειωθεί σε 1 δισ. 12 1 8 6 4 2 Συνολική χρηματοδότηση ελληνικού τραπεζικού συστήματος από την ΕΚΤ (Target2 balances) Πηγή: Institute of Empirical Economic Research - Osnabrück University Κέντρο Στήριξης Επιχειρηματικότητας Δήμου Αθηναίων 35

Ιαν-7 Μαϊ-7 Σεπ-7 Ιαν-8 Μαϊ-8 Σεπ-8 Ιαν-9 Μαϊ-9 Σεπ-9 Ιαν-1 Μαϊ-1 Σεπ-1 Ιαν-11 Μαϊ-11 Σεπ-11 Ιαν-12 Μαϊ-12 Σεπ-12 Ιαν-13 Μαϊ-13 Σεπ-13 Ιαν-14 Μαϊ-14 Σεπ-14 Ιαν-15 Μαϊ-15 Ιαν-14 Φεβ-14 Μαρ-14 Απρ-14 Μαϊ-14 Ιουν-14 Ιουλ-14 Αυγ-14 Σεπ-14 Οκτ-14 Νοε-14 Δεκ-14 Ιαν-15 Φεβ-15 Μαρ-15 Απρ-15 Μαϊ-15 Ιουν-15 Ιουλ-15 Αυγ-15 σε εκ. Μελέτη Εξελίξεων και Τάσεων της Αγοράς Οι εκροές καταθέσεων έφτασαν στα υψηλότερα σημεία τους τον Ιανουάριο και Ιούνιο 215. Με την επιβολή των capital controls σταμάτησε η εκροή και τον Αύγουστο 215 εμφανίστηκε αύξηση των καταθέσεων για πρώτη φορά μετά τον Ιούλιο 214. Ωστόσο, τυχόν χαλάρωση των ελέγχων χωρίς τη διασφάλιση σταθερότητας στο τραπεζικό σύστημα ενδέχεται να έχει ως αποτέλεσμα την νέα εκροή καταθέσεων προς το εξωτερικό. Καθαρή μεταβολή καταθέσεων 6. 4. 2. -2. -4. -6. -8. -1. -12. -14. -16. -13.226-11.243 179 Ο ρυθμός μείωσης των καταθέσεων από το προηγούμενο έτος κυμαίνεται γύρω στο 25% τους τελευταίους μήνες. 3% Μεταβολή καταθέσεων στα Νομισματικά Χρηματοπιστωτικά Ιδρύματα της Ελλάδας από το προηγούμενο έτος 2% 1% % -1% -2% -3% -26,3% Πηγή: Τράπεζα της Ελλάδος Κέντρο Στήριξης Επιχειρηματικότητας Δήμου Αθηναίων 36

Ιαν-7 Μαϊ-7 Σεπ-7 Ιαν-8 Μαϊ-8 Σεπ-8 Ιαν-9 Μαϊ-9 Σεπ-9 Ιαν-1 Μαϊ-1 Σεπ-1 Ιαν-11 Μαϊ-11 Σεπ-11 Ιαν-12 Μαϊ-12 Σεπ-12 Ιαν-13 Μαϊ-13 Σεπ-13 Ιαν-14 Μαϊ-14 Σεπ-14 Ιαν-15 Μαϊ-15 Μελέτη Εξελίξεων και Τάσεων της Αγοράς Τον Ιούλιο 215 τα νέα δάνεια ανήλθαν σε μόλις 1 δισ. ενώ στην αρχή του 29 κυμαίνονταν σε επίπεδα κοντά στα 5 δισ. καθώς η απώλεια καταθέσεων πιέζει το τραπεζικό σύστημα να περιορίσει τις χρηματοδοτήσεις, ενώ η γενική αβεβαιότητα περιορίζει και τις επενδύσεις. Τον Αύγουστο παρουσιάστηκε ανάκαμψη στα νέα δάνεια έναντι του Ιουλίου. 3% Μεταβολή νέων δανείων σε μη χρηματοοικονομικές επιχειρήσεις και ελεύθερους επαγγελματίες απο το προηγούμενο έτος 2% 1% % -1% -2% -3% -19,8% -4% -5% Πηγή: Τράπεζα της Ελλάδος Το συνολικό υπόλοιπο χρηματοδοτήσεων, περιλαμβάνοντας και τα δάνεια προς το δημόσιο, σημειώνει μείωση τους τελευταίους μήνες, αλλά πιο αργά από τη μείωση των καταθέσεων με αποτέλεσμα το χάσμα μεταξύ τους να είναι σε πολύ υψηλά επίπεδα ( 7 δισ.). Κέντρο Στήριξης Επιχειρηματικότητας Δήμου Αθηναίων 37

Ιαν-7 Μαϊ-7 Σεπ-7 Ιαν-8 Μαϊ-8 Σεπ-8 Ιαν-9 Μαϊ-9 Σεπ-9 Ιαν-1 Μαϊ-1 Σεπ-1 Ιαν-11 Μαϊ-11 Σεπ-11 Ιαν-12 Μαϊ-12 Σεπ-12 Ιαν-13 Μαϊ-13 Σεπ-13 Ιαν-14 Μαϊ-14 Σεπ-14 Ιαν-15 Μαϊ-15 σε εκ. Μελέτη Εξελίξεων και Τάσεων της Αγοράς 35. 3. 25. 2. Υπόλοιπα καταθέσεων και χρηματοδοτήσεων σε ελληνικά νομισματικά χρηματοπιστωτικά ιδρύματα 15. 1. 5. -5. -1. Πηγή: Τράπεζα της Ελλάδος Διαφορά καταθέσεων από χρηματοδοτήσεις Σύνολο καταθέσεων και ρέπος (σε εκ. Γενικό Σύνολο Χρηματοδότησης Το μέσο ονομαστικό επιτόκιο δανεισμού από το εγχώριο τραπεζικό σύστημα για νέα δάνεια παρουσιάζει σταδιακή μείωση εδώ και 3,5 έτη από 7% το Δεκέμβριο 211 στα χαμηλότερα επίπεδα από το 21 (4,8% τον Ιούνιο και ιούλιο και 5% τον Αύγουστο). Παραμένει ωστόσο υψηλό δεδομένου του πολύ χαμηλού επιπέδου των επιτοκίων της ΕΚΤ. Σε πραγματικό επίπεδο, λόγω του έντονου αποπληθωρισμού τα επιτόκια χορηγήσεων ανέρχονται σε 6,6%. Κέντρο Στήριξης Επιχειρηματικότητας Δήμου Αθηναίων 38

Ιαν-7 Μαϊ-7 Σεπ-7 Ιαν-8 Μαϊ-8 Σεπ-8 Ιαν-9 Μαϊ-9 Σεπ-9 Ιαν-1 Μαϊ-1 Σεπ-1 Ιαν-11 Μαϊ-11 Σεπ-11 Ιαν-12 Μαϊ-12 Σεπ-12 Ιαν-13 Μαϊ-13 Σεπ-13 Ιαν-14 Μαϊ-14 Σεπ-14 Ιαν-15 Μαϊ-15 Μελέτη Εξελίξεων και Τάσεων της Αγοράς 1% Μέσο επιτόκιο σε νέα δάνεια προς μη χρηματοοικονομικές επιχειρήσεις 8% 6% 6,6% 5,% 4% 2% % -2% Ονομαστικό επιτόκιο Πραγματικό επιτόκιο Πηγή: Τράπεζα της Ελλάδος Το χρηματιστήριο Αθηνών έκλεισε στις 28 Ιουνίου 215, λόγω της επιβολής ελέγχων στην κίνηση κεφαλαίων και ξανάνοιξε στις 3 Αυγούστου. Από τις 797 μονάδες στις οποίες είχε κλείσει στις 26 Ιουνίου ο γενικός δείκτης μειώθηκε κατά 16,2% και έκλεισε στις 668 μονάδες στις 3 Αυγούστου με τις τράπεζες να σημειώνουν πολύ μεγαλύτερες μειώσεις της τάξεως του 3% κάθε μέρα την πρώτη εβδομάδα. Τους τελευταίους δύο μήνες το χρηματιστήριο παρουσιάζει διακυμάνσεις γύρω στις 65 7 μονάδες χωρίς σαφή τάση. Τα χαμηλότερα επίπεδα του χρηματιστηρίου το τελευταίο διάστημα έναντι του α 6μήνου του έτους παρά τη λήξη της αβεβαιότητας δείχνει το σημαντικό κόστος που έχουν στην οικονομία οι έλεγχοι στην κίνηση κεφαλαίων. Ειδικότερα, οι πολύ μεγάλες απώλειες στις αξίες των μετοχών των τραπεζών δείχνουν ότι έχουν σημειώσει μεγάλη ζημιά από αυτό το διάστημα. Επιπρόσθετος αρνητικός παράγοντας για την εξέλιξη του χρηματιστηρίου αποτελεί η συνέχιση των περιορισμών στην κίνηση κεφαλαίων από και προς το χρηματιστήριο για τους έλληνες επενδυτές. Επισημαίνεται ότι αυτοί οι περιορισμοί επιτρέπουν στους ξένους επενδυτές να αγοράζουν μετοχές ελληνικών επιχειρήσεων σε εξαιρετικά χαμηλά ιστορικά επίπεδα που δεν αντανακλούν την οικονομική τους κατάσταση και τις προοπτικές τους. Κέντρο Στήριξης Επιχειρηματικότητας Δήμου Αθηναίων 39

Ιαν-7 Ιουλ-7 Ιαν-8 Ιουλ-8 Ιαν-9 Ιουλ-9 Ιαν-1 Ιουλ-1 Ιαν-11 Ιουλ-11 Ιαν-12 Ιουλ-12 Ιαν-13 Ιουλ-13 Ιαν-14 Ιουλ-14 Ιαν-15 Ιουλ-15 κεφαλαιοποίηση σε εκ. αξία συναλλαγών σε εκ. Μελέτη Εξελίξεων και Τάσεων της Αγοράς Πηγή: ΧΑΑ, Ναυτεμπορική Η απαξίωση του χρηματιστηρίου φαίνεται και από άλλους δείκτες όπως η συνολική κεφαλαιοποίηση του ή η αξία συναλλαγών που κυμαίνονται σε πολύ χαμηλότερα επίπεδα από αυτά του 27 ή ακόμα και του 214. 2 18 16 14 12 1 8 6 4 2 2 18 16 14 12 1 8 6 4 2 Αξία συναλλαγών το μήνα Κεφαλαιοποίηση Πηγή: http://www.world-exchanges.org Είναι χαρακτηριστικό ότι ο αριθμός των εισηγμένων επιχειρήσεων έχει μειωθεί από τις 297 το 28 σε 241 σήμερα ενώ με εξαίρεση τις ανακεφαλαιοποιήσεις των τραπεζών έχει πάψει να χρησιμοποιείται για την άντληση νέων κεφαλαίων εδώ και πολλά έτη. Κέντρο Στήριξης Επιχειρηματικότητας Δήμου Αθηναίων 4

Ιαν-7 Αυγ-7 Μαρ-8 Οκτ-8 Μαϊ-9 Δεκ-9 Ιουλ-1 Φεβ-11 Σεπ-11 Απρ-12 Νοε-12 Ιουν-13 Ιαν-14 Αυγ-14 Μαρ-15 επενδυτικές ροές σε εκ. αριθμός εισηγμένων Μελέτη Εξελίξεων και Τάσεων της Αγοράς Αριθμός εισηγμένων και επενδυτικές ροές 16 14 12 32 28 24 1 2 8 16 6 12 4 8 2 4 Επενδυτικές ροές - υφιστάμενες επιχειρήσεις Επενδυτικές ροές - IPOs Αριθμός εισηγμένων Πηγή: http://www.world-exchanges.org 2.4 Κύρια μακροοικονομικά μεγέθη για την Αττική 2.4.1 Εξέλιξη δημογραφικών μεγεθών Η μείωση του πληθυσμού της μητροπολιτικής περιοχής της Αθήνας που ξεκίνησε από το 21, δείχνει να επιταχύνεται το 214 και από 4 εκ. πριν την οικονομική κρίση ανήλθε σε 3,86 εκ. το 214. Ο μόνιμος πληθυσμός του Δήμου Αθηναίων με βάση την απογραφή του 211 ανήλθε σε 664.46. Η μείωση του πληθυσμού έχει σημαντικές επιδράσεις στην οικονομική και επιχειρηματική δραστηριότητα και επηρεάζει κυρίως την οικοδομή, το εμπόριο και τις υπηρεσίες. Κέντρο Στήριξης Επιχειρηματικότητας Δήμου Αθηναίων 41

σε χιλ. σε χιλ. Μελέτη Εξελίξεων και Τάσεων της Αγοράς 4.2 4. 3.8 3.6 3.4 3.2 3. Εξέλιξη πληθυσμού Αθηνών 3.9933.9613.923.856 3.9343.9493.9673.9833.9974.94.264.294.23 3.878 3.918 1,%,4%,4%,5%,4%,4%,3%,4%,1% -,2% -,8%-,8% -1,% -1,6% 2 21 22 23 24 25 26 27 28 29 21 211 212 213 214 2,5% 2,% 1,5% 1,%,5%,% -,5% -1,% -1,5% -2,% Ποσοστιαία μεταβολή πληθυσμού Συνολικός πληθυσμός μητροπολιτικής περιοχής Αθήνας Η φυσική μεταβολή του πληθυσμού (γεννήσεις μείον θάνατοι) είναι αρνητική τα τελευταία έτη, ενώ επιπρόσθετα η οικονομική κρίση επιδρά στα δημογραφικά δεδομένα με αυξανόμενες εκροές μεταναστών, καθώς πολλοί ξένοι και Έλληνες αποχωρούν από τη χώρα και την Αθήνα λόγω αδυναμίας εύρεσης εργασίας. 1 8 6 4 2-2 -4-6 -8-1 -12 Κατανομή μεταβολών πληθυσμού Αθηνών 37 13 11 14 11 9 5 12 38 37 38 39 39 4 41 42 43 43 42 4 37 35-35 -34-34 -35-35 -35-34 -36-35 -36-36 -37-39 -38-5 -13-36 -35-4 -61 2 21 22 23 24 25 26 27 28 29 21 211 212 213 Γεννήσεις Καθαρή μετανάστευση Θανάτοι Συνολική μεταβολή πληθυσμού Κέντρο Στήριξης Επιχειρηματικότητας Δήμου Αθηναίων 42

Αντίστοιχη μείωση παρουσιάζεται και στον οικονομικά ενεργό πληθυσμό της Αττικής που από το 29 έως το 214 έχει μειωθεί κατά περίπου 1 χιλ. άτομα στα 1,82 εκ. Συνεχή βελτίωση εμφανίζεται στο μορφωτικό επίπεδο, με το ποσοστό του οικονομικά ενεργού πληθυσμού με τριτοβάθμια εκπαίδευση να προσεγγίζει πλέον το 4%. Αξιοσημείωτο είναι ότι το μορφωτικό επίπεδο της Αττικής στον οικονομικά ενεργό πληθυσμό, δεν είναι μόνο υψηλότερο από της Ελλάδας συνολικά, αλλά και υψηλότερο από αυτό της Ευρωπαϊκής Ένωσης (39,6% με τριτοβάθμια εκπαίδευση στην Αττική έναντι 31,2% στην ΕΕ). 6% 54% 48% 42% 36% 3% 24% 18% 12% 6% % Οικονομικά ενεργός πληθυσμός και κατανομή του ανά επίπεδο εκπαίδευσης 1.894,3 1.98,1 1.928,5 1.912,9 1.878,6 1.866, 1.839,5 1.824,9 45,4% 44,9% 44,2% 44,3% 43,3% 44,1% 43,8% 43,9% 3,7% 31,9% 32,% 33,5% 23,9% 23,2% 23,8% 22,2% 21,3% 35,4% 36,8% 19,1% 38,8% 39,6% 17,4% 16,5% 27 28 29 21 211 212 213 214 Οικονομικά ενεργός πληθυσμός Αττικής 15 ετών και άνω σε χιλ. άτομα Έως χαμηλότερη δευτεροβάθμια εκπαίδευση Υψηλότερη δευτεροβάθμια εκπαίδευση και μη τριτοβάθμια κατάρτιση Τριτοβάθμια εκπαίδευση 2. 1.9 1.8 1.7 1.6 1.5 1.4 1.3 1.2 1.1 1. Αναφορικά με την κατανομή του οικονομικά ενεργού πληθυσμού στα δύο φύλα, η Αττική είναι πολύ κοντά στην ΕΕ-28 και με ελαφρά υψηλότερη κατανομή σε γυναίκες έναντι της Ελλάδας συνολικά. Αττική Ελλάδα ΕΕ-28 Άντρες 55,% 55,9% 54,1% Γυναίκες 45,% 44,1% 45,9% Κέντρο Στήριξης Επιχειρηματικότητας Δήμου Αθηναίων 43

Το 214 παρουσιάστηκε όμως μικρή βελτίωση στο ποσοστό των απασχολούμενων στην Αττική. Ωστόσο, το ποσοστό των απασχολούμενων είναι κατά πολύ χαμηλότερο από το αντίστοιχο ποσοστό πριν την οικονομική κρίση αλλά αυτό της ΕΕ-28. Λιγότερο από το 4% του πληθυσμού στις ηλικίες 15 και άνω πλέον εργάζεται, κάτι που δείχνει ότι πολλές οικογένειες δεν έχουν κανένα εργαζόμενο. 7 % απασχόλησης 6 53,1 53,4 52,3 51,8 51,8 51,5 51,3 51,8 5 4 3 48,5 48,9 48,3 46,7 43,3 39,5 37,7 38,1 2 1 5,6 51,4 5,7 48,6 45,1 41, 39,1 39,6 27 28 29 21 211 212 213 214 Αττική Ελλάδα EE-28 2.4.2 Εξέλιξη οικονομικών μεγεθών Με βάση τα τελευταία διαθέσιμα στοιχεία για την Αττική, το 213 το ΑΕΠ της Περιφέρειας ανήλθε σε 87,81 δισ. και αποτελούσε το 48% του συνολικού ΑΕΠ της χώρας. Το κατά κεφαλήν ΑΕΠ στην Αττική ανήλθε σε 22,3 χιλ. έναντι 16,5 χιλ. στην Ελλάδα και 26,6 χιλ. στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Από 18% υψηλότερο κατά κεφαλήν ΑΕΠ έναντι της ΕΕ-28 το 29, το 213 η Αττική είχε μέσο εισόδημα 16% χαμηλότερο. Κέντρο Στήριξης Επιχειρηματικότητας Δήμου Αθηναίων 44

Κατα κεφαλήν ΑΕΠ στην Αττική 14% 1,33 1,33 1,35 1,35 1,36 1,38 1,35 13% 12% 1,18 11% 1,7 1,11 1,9 1%,98 9%,91,84 8% 7% 6% 27 28 29 21 211 212 213 Κατά κεφαλήν ΑΕΠ Αττικής ως % της Ελλάδας Κατά κεφαλήν ΑΕΠ Αττικής ως % της ΕΕ-28 Οι μητροπολιτικές περιοχές πρωτευουσών ευρωπαϊκών χωρών, περιλαμβάνοντας και την Αττική, έχουν αισθητά υψηλότερο κατά κεφαλήν εισόδημα από τις χώρες στις οποίες βρίσκονται καθώς και στις περισσότερες περιπτώσεις από τον ευρωπαϊκό μέσο όρο. Μέρος της διαφοράς αυτής στο εισόδημα αντισταθμίζεται από υψηλότερες τιμές, κυρίως στα ενοίκια και τα ακίνητα. Η Αττική το 212 (τελευταίο έτος με διαθέσιμα στοιχεία), στο μέσο της οικονομικής κρίσης, ήταν ήδη στις τελευταίες θέσεις μεταξύ των μητροπολιτικών περιοχών σε κατά κεφαλήν ΑΕΠ. Πόλεις της Ανατολικής Ευρώπης όπως η Βαρσοβία, η Πράγα και η Μπρατισλάβα έχουν πλέον υψηλότερο επίπεδο εισοδημάτων από την Αττική, σε αντίθεση με τις χώρες στις οποίες βρίσκονται. Κέντρο Στήριξης Επιχειρηματικότητας Δήμου Αθηναίων 45

Παρίσι Αμστερνταμ Κοπεγχάγη Στοκχόλμη Βρυξέλλες Δουβλίνο Λονδίνο Ελσίνκι Βιέννη Ρώμη Μπρατισλάβα Πράγα Βερολίνο Μαδρίτη Βαρσοβία Λισσαβώνα Αττική Βουδαπέστη Ζάγκρεμπ Ρίγα Βουκουρέστι Κατα κεφαλήν ΑΕΠ 212, 1 = ΕΕ-28 Βίλνιους Σόφια Μελέτη Εξελίξεων και Τάσεων της Αγοράς 35 3 25 2 15 1 5 333 Κατα κεφαλήν ΑΕΠ ως % του μέσου όρου ΕΕ-28 σε μητροπολιτικές περιοχές (212) 248 241 236232 21625 182179 14 122121 118117 11 99 91 82 7 68 65 6 46 Η ύφεση στην Αττική ήταν ελαφρά ηπιότερη από αυτή της χώρας μέχρι το 212 αλλά το 213 έγινε αρκετά βαθύτερη. Ο μέσος ετήσιος ρυθμός μεταβολής της Ακαθάριστης Προστιθέμενης Αξίας στην Αττική από το 27 έως το 213 ανήλθε σε -4,1% έναντι -4% για την Ελλάδα συνολικά. 6% 4% Μεταβολή Ακαθάριστης Προστιθέμενης Αξίας στην Αττική και στην Ελλάδα σε σταθερές τιμές από το προηγούμενο έτος (27-213) 3,9% 3,1% Αττική Ελλαδα 2% % -2% -4% -6% -8% -,1%-,3% -2,3% -3,3% -6,1% -6,6% -5,9%-6,1% -6,4% -4,1% -1% -12% -9,3% -9,4% 27 28 29 21 211 212 213 Κέντρο Στήριξης Επιχειρηματικότητας Δήμου Αθηναίων 46

Με βάση την απασχόληση (όπου τα διαθέσιμα στοιχεία ξεκινούν από το 28 και φτάνουν μέχρι το 214) φαίνεται ότι η συρρίκνωση της απασχόλησης στην Αττική μέχρι το 213 ήταν βαθύτερη από αυτή της Ελλάδας, ενώ το 214 η ανάκαμψη ελαφρά ισχυρότερη. Ο μέσος ετήσιος ρυθμός μεταβολής της απασχόλησης στην Αττική από το 28 έως το 214 ανήλθε σε -4,8% έναντι -4,3% για την Ελλάδα συνολικά. 2% Μεταβολή απασχόλησης στην Αττική και στην Ελλάδα από το προηγούμενο έτος (29-214) 1,1%,7% % -2% -1,2% -1,5% -4% -6% -4,6% -3,6% -4,9% -5,2% -8% -1% -12% -7,6% -7,9% Αττική Ελλάδα -8,9% -1,1% 29 21 211 212 213 214 Το ποσοστό απασχόλησης φτάνει στο υψηλότερο σημείο του στις μέσες ηλικίες 35-44. Αξιοσημείωτα χαμηλό είναι το ποσοστό απασχόλησης στις μικρές ηλικίες 15-24, που εξηγείται εν μέρει από την απορρόφηση νέων από την εκπαίδευση και στις ηλικίες 55 έως 64, μέρος των οποίων έχουν συνταξιοδοτηθεί. Κέντρο Στήριξης Επιχειρηματικότητας Δήμου Αθηναίων 47

Ποσοστό απασχόλησης 214 ανά ηλικιακή ομάδα και φύλο Γυναίκες 33,1 Άντρες 46,8 65 ετών και άνω 1,9 55 έως 64 ετών 3, 45 έως 54 ετών 61,8 35 έως 44 ετών 68,6 25 έως 34 ετών 59,7 15έως 24 ετών 13,4 Σύνολο 15 ετών και άνω 39,6 1 2 3 4 5 6 7 8 Το ποσοστό απασχόλησης στις γυναίκες παραμένει αρκετά χαμηλότερο από αυτό των αντρών, ωστόσο η μεταβολή της απασχόλησης από το 27 έως το 214 έχει οδηγήσει σε μεγαλύτερη μείωση των απασχολούμενων αντρών έναντι των γυναικών. Αναφορικά με την ηλικιακή κατανομή των απωλειών σε απασχολούμενους, αξιοσημείωτη είναι η μείωση στην ηλικιακή ομάδα 25 έως 34, η οποία βρίσκεται στο κρίσιμο στάδιο απόκτησης επαγγελματικής εμπειρίας και δημιουργίας οικογένειας. Μεταβολή ποσοστού απασχόλησης 27-214 ανά ηλικιακή ομάδα και φύλο Γυναίκες -7,2 Άντρες -15,8 65 ετών και άνω -1, 55 έως 64 ετών -8,3 45 έως 54 ετών -1,2 35 έως 44 ετών -12, 25 έως 34 ετών -18,5 15έως 24 ετών Σύνολο 15 ετών και άνω -11,5-11, -2-18 -16-14 -12-1 -8-6 -4-2 Κέντρο Στήριξης Επιχειρηματικότητας Δήμου Αθηναίων 48

Μικρή βελτίωση κατά 1,5% από τα πολύ υψηλά επίπεδα του 213 εμφανίζεται στο ποσοστό της ανεργίας στην Αττική το 214. Ιδιαίτερα θετική εξέλιξη το 214 ήταν η μείωση του ποσοστού ανεργίας στους νέους κάτω των 25 ετών. Από την άλλη πλευρά αυξήθηκε σε ακόμα υψηλότερα επίπεδα το 214 το ποσοστό των μακροχρόνια ανέργων. 7 % ανεργίας στην Αττική 6,6 6 56, 52,5 5 43,2 4 3 2 1 2, 19,1 7,8 6,7 21,9 9,1 3,9 12,6 18, 25,8 15,3 28,7 19,7 27,3 21,1 3,8 2,9 3,3 5,1 27 28 29 21 211 212 213 214 8,7 Σύνολο 15-24 ετών Μακροπρόθεσμα άνεργοι 2.4.3 Αγορά ακινήτων στην Αθήνα Ένας σημαντικός δείκτης για την τρέχουσα και μελλοντική οικοδομική δραστηριότητα είναι οι οικοδομικές άδειες κατασκευής κατοικιών και επαγγελματικών χώρων. Στην Ελλάδα, η μείωση των οικοδομικών αδειών σε τ.μ. για κατοικίες είναι εξαιρετικά βαθειά και στο α 6μηνο του 215 οι νέες άδειες είναι κατά 93% χαμηλότερες από το α 6μηνο του 27. Αντίστοιχη πορεία αλλά με πολύ μεγαλύτερη αστάθεια παρουσιάζουν οι οικοδομικές άδειες σε τ.μ. επαγγελματικών χώρων (82% μειωμένες το α 6μηνο του 215 έναντι του α 6μήνου 27). Κέντρο Στήριξης Επιχειρηματικότητας Δήμου Αθηναίων 49

Ιαν-7 Μαϊ-7 Σεπ-7 Ιαν-8 Μαϊ-8 Σεπ-8 Ιαν-9 Μαϊ-9 Σεπ-9 Ιαν-1 Μαϊ-1 Σεπ-1 Ιαν-11 Μαϊ-11 Σεπ-11 Ιαν-12 Μαϊ-12 Σεπ-12 Ιαν-13 Μαϊ-13 Σεπ-13 Ιαν-14 Μαϊ-14 Σεπ-14 Ιαν-15 Μαϊ-15 Μελέτη Εξελίξεων και Τάσεων της Αγοράς 4 Οικοδομικές άδειες κατασκευης σε τμ (Ιαν 27=1) 35 3 25 2 15 1 5 Επαγγελματικοί χώροι Κατοικίες Η αγορά ακινήτων στην Αθήνα έχει πληγεί εξίσου βαθειά από την οικονομική κρίση. Ο αριθμός των αδειών είναι κατά 91% χαμηλότερος στις αρχές του 215 έναντι των αρχών του 27, ενώ αντίστοιχη μεγάλη μείωση παρουσιάζεται και στην επιφάνεια των νέων οικοδομών σε τ.μ. και στον όγκο των νέων οικοδομών. Μικρή ανάκαμψη φαίνεται στις αρχές του 215 στις οικοδομικές άδειες. Οικοδομική δραστηριότητα - Αθήνα 1% % -1% -2% -3% -4% -5% -6% 27 28 29 21 211 212 213 214 215* Αριθμός αδειών Επιφάνεια οικοδομών σε τμ Όγκος οικοδομών * α τετράμηνο Κέντρο Στήριξης Επιχειρηματικότητας Δήμου Αθηναίων 5

Πηγή: Eλ.Στατ. Οι αγοραπωλησίες ακινήτων μειώθηκαν από το 29 έως το 213 κατά 78%, ενώ συνεχίζεται η πτώση με επιταχυνόμενο ρυθμό το α τρίμηνο του 214. % -1% Αριθμός συμβολαίων αγοραπωλησίας ακινήτων - Αθήνα -2% -15,2% -12,5% -19,1% -3% -4% -5% -6% -34,% -43,8% -5,1% 29 21 211 212 213 214* Πηγή: Τράπεζα της Ελλάδος Η μείωση των τιμών των ακινήτων συνεχίζεται, αλλά με ηπιότερο ρυθμό. Από το υψηλότερο σημείο του το δ τρίμηνο του 27, ο δείκτης τιμών οικιστικών ακινήτων στην Αθήνα έχει μειωθεί κατά 43,2%. Το β τρίμηνο του 215 ο ρυθμός μεταβολής από το προηγούμενο έτος ανήλθε σε -5,3% παρουσιάζοντας μικρή χειροτέρευση από ότι το προηγούμενο τρίμηνο. Κέντρο Στήριξης Επιχειρηματικότητας Δήμου Αθηναίων 51

27Q1 27Q2 27Q3 27Q4 28Q1 28Q2 28Q3 28Q4 29Q1 29Q2 29Q3 29Q4 21Q1 21Q2 21Q3 21Q4 211Q1 211Q2 211Q3 211Q4 212Q1 212Q2 212Q3 212Q4 213Q1 213Q2 213Q3 213Q4 214Q1 214Q2 214Q3 214Q4 215Q1 215Q2 Μελέτη Εξελίξεων και Τάσεων της Αγοράς Δείκτης τιμών οικιστικών ακινήτων Αθήνας (27=1) 1% 125 5% 1 % 75-5% 5-5,3% -1% 25-15% Μεταβολή από το προηγούμενο έτος Δείκτης τιμών οικιστικών ακινήτων - Αθήνα Πηγή: Τράπεζα της Ελλάδος Μείωση παρουσιάζεται και στα ενοίκια από το 212 και μετά, ακολουθώντας τη μείωση των τιμών των ακινήτων αλλά και τη συμπίεση των μισθών. Δεν υπάρχουν διαθέσιμα στοιχεία για την Αθήνα, αλλά σε επίπεδο χώρας η μείωση το 214 ανήλθε σε 7,7% και συνεχίζεται και το 215. Μεταβολή ενοικίων - Ελλάδα 6% 4% 2% % 4,5% 3,9% 3,6% 2,4%,8% -2% -4% -6% -2,1% -4,6% -8% -1% -6,8% -7,7% 27 28 29 21 211 212 213 214 215* Πηγή: Τράπεζα της Ελλάδος * α 6μηνο Κέντρο Στήριξης Επιχειρηματικότητας Δήμου Αθηναίων 52

Αντίστοιχη πορεία παρουσιάζεται και στις τιμές και τα ενοίκια επαγγελματικών χώρων στην Αθήνα, με τα καταστήματα να μισθώνονται 45% φθηνότερα από το 28 και τις τιμές καταστημάτων και γραφείων να είναι 35% χαμηλότερες. 1 95 9 85 8 Εξέλιξη τιμών και μισθωμάτων γραφείων και καταστημάτων, Αθήνα, 28=1 75 7 65 6 55 5 67,7 65,2 64,1 55,3 28 29 21 211 212 213 214 * Τιμές γραφείων Μισθώματα γραφείων Τιμές καταστημάτων Μισθώματα καταστημάτων Πηγή: Τράπεζα της Ελλάδος * Προσωρινά στοιχεία Αντίστοιχη πορεία παρουσιάζεται και στις τιμές και τα ενοίκια επαγγελματικών χώρων στην Αθήνα, με τα καταστήματα να μισθώνονται 45% φθηνότερα από το 28 και τις τιμές καταστημάτων και γραφείων να είναι 35% χαμηλότερες. Οι τιμές ακινήτων στην Αθήνα και στην Ελλάδα είναι σε πολύ χαμηλότερα επίπεδα από ότι δικαιολογείται από το μέσο εισόδημα ή την απόδοση τους σε ενοίκια με βάση τις ιστορικές αναλογίες. Η αναλογία τιμών προς το μέσο εισόδημα είναι 28% χαμηλότερη από ότι ήταν το 21 και η αναλογία τιμών προς ενοίκια είναι 19% χαμηλότερη. Κέντρο Στήριξης Επιχειρηματικότητας Δήμου Αθηναίων 53

Αυστρία Γερμανία Ελβετία Ηνωμένο Βασίλειο Λουξεμβούργο Νέα Ζηλανδία Εσθονία Καναδάς Βέλγιο Νορβηγία Αυστραλία Τσεχία ΗΠΑ Σουηδία Ιαπωνία Δανία Πορτογαλία Γαλλία Λετονία Φινλανδία Κορέα Ιρλανδία Ιταλία Σλοβενία Ολλανδία Σλοβακία Ουγγαρία Ισπανία Ελλάδα Τιμές κατοικιών προς εισόδημα, 21 = 1 2 4 6 8 1 12 14 118 114 11 19 19 17 17 16 14 13 11 11 1 1 1 98 98 97 96 95 93 89 89 87 84 84 79 77 72 Πηγή: ΔΝΤ Κέντρο Στήριξης Επιχειρηματικότητας Δήμου Αθηναίων 54

Τιμές κατοικιών προς ενοίκια, 21 = 1 2 4 6 8 1 12 14 Τουρκία Γερμανία Νέα Ζηλανδία Νορβηγία Λουξεμβούργο Αυστρία Καναδάς Ελβετία Μεξικό Ισλανδία Ηνωμένο Βασίλειο Ισραήλ Σουηδία Εσθονία ΗΠΑ Ιαπωνία Νότια Αφρική Βέλγιο Αυστραλία Φινλανδία Τσεχία Κορέα Γαλλία Σλοβακία Δανία Ουγγαρία Ιρλανδία Σλοβενία Ιταλία Ελλάδα Πορτογαλία Ισπανία Ολλανδία 12 115 115 114 114 113 112 111 18 16 15 15 15 13 13 12 11 99 98 96 96 94 93 91 89 85 84 84 81 81 78 75 131 Πηγή: ΔΝΤ 2.5 Δείκτης οικονομικού κλίματος Η σταδιακή χειροτέρευση του οικονομικού κλίματος τους τελευταίους μήνες των διαπραγματεύσεων ακολουθήθηκε από απότομη επιδείνωση με την επιβολή ελέγχων στην κίνηση κεφαλαίων. Τον Αύγουστο 215 ο δείκτης οικονομικού κλίματος, όπως τον μετράει το ΙΟΒΕ, ανήλθε σε 75,2, το δεύτερο χαμηλότερο επίπεδο του ιστορικά. Κέντρο Στήριξης Επιχειρηματικότητας Δήμου Αθηναίων 55

Ιαν-7 Απρ-7 Ιουλ-7 Οκτ-7 Ιαν-8 Απρ-8 Ιουλ-8 Οκτ-8 Ιαν-9 Απρ-9 Ιουλ-9 Οκτ-9 Ιαν-1 Απρ-1 Ιουλ-1 Οκτ-1 Ιαν-11 Απρ-11 Ιουλ-11 Οκτ-11 Ιαν-12 Απρ-12 Ιουλ-12 Οκτ-12 Ιαν-13 Απρ-13 Ιουλ-13 Οκτ-13 Ιαν-14 Απρ-14 Ιουλ-14 Οκτ-14 Ιαν-15 Απρ-15 Ιουλ-15 Ιαν-7 Απρ-7 Ιουλ-7 Οκτ-7 Ιαν-8 Απρ-8 Ιουλ-8 Οκτ-8 Ιαν-9 Απρ-9 Ιουλ-9 Οκτ-9 Ιαν-1 Απρ-1 Ιουλ-1 Οκτ-1 Ιαν-11 Απρ-11 Ιουλ-11 Οκτ-11 Ιαν-12 Απρ-12 Ιουλ-12 Οκτ-12 Ιαν-13 Απρ-13 Ιουλ-13 Οκτ-13 Ιαν-14 Απρ-14 Ιουλ-14 Οκτ-14 Ιαν-15 Απρ-15 Ιουλ-15 Μελέτη Εξελίξεων και Τάσεων της Αγοράς 12 Δείκτης οικονομικού κλίματος 11 1 9 8 7 75,2 6 Δείκτης Οικονομικού Κλίματος Πηγή: ΙΟΒΕ Αντίστοιχη πορεία παρουσιάζει και ο δείκτης καταναλωτικής εμπιστοσύνης ο οποίος από το πρόσφατο υψηλό του το Φεβρουάριο 215 έχει σημειώσει απότομη μείωση στο -64,8 τον Αύγουστο. Το χαμηλό επίπεδο καταναλωτικής εμπιστοσύνης προοιοωνίζει την επιστροφή σε ύφεση το δεύτερο μισό του έτους. Δείκτης καταναλωτικής εμπιστοσύνης -1-2 -3-4 -5-6 -7-64,8-8 -9 Δείκτης Καταναλωτικής Εμπιστοσύνης Πηγή: ΙΟΒΕ Κέντρο Στήριξης Επιχειρηματικότητας Δήμου Αθηναίων 56

3. Εξελίξεις στους επιμέρους κλάδους ενδιαφέροντος Στην παρούσα ενότητα της μελέτης, εξετάζονται οι εξελίξεις σε επιμέρους κλάδους, με έμφαση στους κλάδους ενδιαφέροντος για το Δήμο της Αθήνας. 3.1 Αττική Ανάλυση κατά κλάδο 3.1.1 Ακαθάριστη Προστιθέμενη Αξία και απασχόληση Ο κλάδος με το μεγαλύτερο μερίδιο σε ακαθάριστη προστιθέμενη αξία στην Αττική είναι η διαχείριση ακίνητης περιουσίας, ενώ ακολουθεί το «εμπόριο, μεταφορές, τουρισμός και εστίαση». Οι υπηρεσίες σε όλες τους τις μορφές κυριαρχούν όπως είναι αναμενόμενο σε μία μητροπολιτική περιοχή, ενώ ο πρωτογενής τομέας είναι σχεδόν ασήμαντος. Κατανομή Ακαθάριστης Προστιθέμενης Αξίας ανά κλάδο στην Αττική - 212,4% Πρωτογενής τομέας 6,7% 19,5% 23,5% 4,% 8,5% 7,2% 2,% 22,9% 5,2% Βιομηχανία Κατασκευές Εμπόριο, μεταφορές, τουρισμός και εστίαση Τεχνολογίες πληροφορικής και επικοινωνιών Χρηματοοικονομικές και ασφαλιστικές υπηρεσίες Διαχείριση ακίνητης περιουσίας Διοικητικές, υποστηρικτικές, τεχνικές και επιστημονικές υπηρεσίες Δημόσια διοίκηση, εκπαίδευση και υγεία Τέχνες, ψυχαγωγία, λοιπές υπηρεσίες Αξιοσημείωτη είναι η μεταβολή της ακαθάριστης προστιθέμενης αξίας στις κατασκευές την περίοδο 27-212, η οποία δείχνει τη μεγάλη πτώση της αγοράς ακινήτων στην Αττική. Κέντρο Στήριξης Επιχειρηματικότητας Δήμου Αθηναίων 57

Μέσος ρυθμός ετήσιας μεταβολής Ακαθάριστης Προστιθέμενης Αξίας ανά κλάδο στην Αττική 27-212 σε σταθερές τιμές -25% -2% -15% -1% -5% % 5% 1% Πρωτογενής τομέας -2,9% Βιομηχανία -7,3% Κατασκευές -23,2% Εμπόριο, μεταφορές, τουρισμός και εστίαση Τεχνολογίες πληροφορικής και επικοινωνιών Χρηματοοικονομικές και ασφαλιστικές -6,5% -3,2% -2,4% Διαχείριση ακίνητης περιουσίας 5,5% Διοικητικές, υποστηρικτικές, τεχνικές και -7,1% Δημόσια διοίκηση, εκπαίδευση και υγεία -2,% Τέχνες, ψυχαγωγία, λοιπές υπηρεσίες Σύνολο -6,2% -3,4% Ο κλάδος με το μεγαλύτερο μερίδιο σε απασχόληση στην Αττική είναι το «εμπόριο, μεταφορές, τουρισμός και εστίαση», ενώ ακολουθεί η «δημόσια διοίκηση, εκπαίδευση και υγεία». Κατανομή απασχόλησης ανά κλάδο στην Αττική - 213 Πρωτογενής τομέας 25,6% 1,6% 6,1% 1,% 1,8% 4,% 32,3% Βιομηχανία Κατασκευές Εμπόριο, μεταφορές, τουρισμός και εστίαση Τεχνολογίες πληροφορικής και επικοινωνιών Χρηματοοικονομικές και ασφαλιστικές υπηρεσίες Διαχείριση ακίνητης περιουσίας,1% 5,5% 4,1% Διοικητικές, υποστηρικτικές, τεχνικές και επιστημονικές υπηρεσίες Δημόσια διοίκηση, εκπαίδευση και υγεία Τέχνες, ψυχαγωγία, λοιπές υπηρεσίες Κέντρο Στήριξης Επιχειρηματικότητας Δήμου Αθηναίων 58