ΑΝΘΡΩΠΟΓΕΝΗ ΑΙΤΙΑ ΓΙΑ ΤΑ ΕΚΤΕΤΑΜΕΝΑ ΦΑΙΝΟΜΕΝΑ ΔΙΑΒΡΩΣΗΣ ΤΩΝ ΑΚΤΩΝ ΣΤΟΝ ΚΟΛΠΟ ΜΕΣΣΑΡΑΣ,ΝΟΤΙΑ ΚΡΗΤΗ Φ. Πανταζόγλου 1, Γεωλόγος, Ειδικός Τεχνικός Επιστήμονας ΕΛ.ΚΕ.Θ.Ε. Χ. Αναγνώστου 2, Ιζηματολόγος, Δ/ντης Ερευνών ΕΛ.ΚΕ.Θ.Ε. 1.Ελληνικό Κέντρο Θαλασσίων Ερευνών, Πρώην Αμερικάνική Βάση Γουρνών, Τ.Θ. 2214,Τ.Κ 71003 Ηράκλειο Κρήτης Τηλ.2810337885 email:fotis@hcmr.gr 2.Ελληνικό Κέντρο Θαλασσίων Ερευνών, 46.7 χλμ Λεωφ. Αθηνών Σουνίου, Τ.Θ. 712,Τ.Κ 19013 Ανάβυσσος Τηλ.2291076369 email:chanag@hcmr.gr ΠΕΡΙΛΗΨΗ Η παρούσα εργασία θα αναφερθεί τόσο στις υπαίθριες παρατηρήσεις όσο και στα μέτρα θεραπείας των φαινόμενων διάβρωσης των ακτών στον κόλπο της Μεσσαράς στην Νότια Κρήτη. Επισκεφτήκαμε τον ευρύτερο χώρο του κόλπου της Μεσσαράς με σκοπό την διενέργεια αυτοψίας μετά από κλήση από την "Δ/νση Περιβάλλοντος & Χωρικού Σχεδιασμού της Περιφέρειας Κρήτης". Πρόκειται για μια προσχωσιγενή παραλία με κατεύθυνση σχεδόν Β-Ν, με μήκος 10 χιλιομέτρων περίπου και η οποία εκτείνεται από τον οικισμό του Κόκκινου Πύργου στο βορά μέχρι την παραλία του Κομού στο νότο. Η παραλία Κομού βρίσκεται εντός του δικτύου NATURA 2000, αποτελεί προστατευμένη περιοχή" και χώρο γέννησης χελωνών Caretta-caretta. Ταυτόχρονα η παραλία αποτελεί και έναν από τους πιο αγαπημένους προορισμούς των επισκεπτών του νησιού, κατά την τουριστική περίοδο. Διαπιστώθηκε ότι σε όλο το ευρύτερο σύστημα του κόλπου της Μεσσαράς είχαν συντελεστεί μια σειρά ανθρωπογενών παρεμβάσεων, που οδήγησαν στα εκτεταμένα φαινόμενα της διάβρωσης. Συγκεκριμένα είχαμε: λήψη νερού και αμμοληψίες από τις κοίτες των ποταμών και ποταμοχειμάρρων του υδρογραφικού δικτύου της περιοχχής μελέτης, την κατασκευή του φράγματος της Φανερωμένης, λιμενικές εγκαταστάσεις στο μέτωπο μιας προσχωσιγενούς παραλίας, θραύση και μετακίνηση των σχηματισμών των ακτολίθων (beach rocks), αμμοληψίες από τις παραλίες και από τις θίνες. Τα αποτελέσματα της αυτοψίας, υπό την μορφή τεχνικής έκθεσης, παρουσιάστηκαν στον Δήμο Φαιστού και στην Δ/νση Περιβάλλοντος & Χωρικού Σχεδιασμού της Περιφέρειας Κρήτης", όπου και προτάθηκαν και μέτρα για την ανακούφιση σε ένα πρώτο βαθμό, του φαινομένου. Συγκεκριμένα προτάθηκε: η ένταξη των ακτών σε ένα ευρύτερο σχεδιασμό Ολοκληρωμένης Διαχείρισης Παράκτιας Ζώνης (ΟΔΠΖ), η εφαρμογή τεχνικών ήπιας παρέμβασης για την θεραπεία της συνέπειας της διάβρωσης των ακτών.
ANTHROPOGENIC CAUSES FOR THE WIDESPREAD EROSION PHENOMENON IN THE MESSARA GULF, SOUTHERN CRETE F.Pantazoglou 1, Geologist, Specialized research assistant HCMR. C. Anagnostou 2, Sentimentologist, Research director HCMR 1. Hellenic Centre for Marine Research, Former American Base Gournes, PO Box. 2214, P.C 71003 Heraclion Crete Tl.2810337885 email :fotis@hcmr.gr 2.. Hellenic Centre for Marine Research, 46,7 km Athens Sounio ave. P.O. Box 712, P.C. 19013 Anavyssos Attiki Greece Τl.2291076369 email :chanag@hcmr.gr ABSTRACT The present work is a contribution to the understanding of the erosion problem in Greek coasts. The work is based mostly on field observations. The study area is an extended, approx. 10 km long, sand beach in south Crete, in Messara bay. The area is included in the NATURA 2000 network and is marked as a protected area. Additionally it forms an appropriate place, where the turtles of the speeches Caretta catetta use for the nest building and hutching. At the same time, especially during the summer period the Messara beach is a special place for the tourists. Our observations show that many human interventions had as a result the intensive erosion of the beach area: water and sand extraction from the river beds, building of the Faneromeni water dam, port constructions in the front of a sandy beach area, breaking the beach rocks and moving them from the initial place, sand extraction from the beaches and the dunes. We proposed to the authorities to include the erosion problem of the extended beach area in a plan based on the principles of Integrated Coastal Zone Management (ICZM), to apply the "soft" techniques of the beach nourishment to rehabilitate the sand beaches of the area.
1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ Στην παραλία Κομού του Δήμου Φαιστού (Όρμος Μεσσαρας - νότια Κρήτη) παρατηρήθηκε έντονη διάβρωση ακτών μετά από τεχνική παρέμβαση στην ακτή, όπου με μηχανικό τρόπο τεμαχίστηκαν και απομακρύνθηκαν σχηματισμοί ακτολίθων (beach rocks). H Περιφέρεια Κρήτης απευθύνθηκε στο Ελληνικό Κέντρο Θαλασσίων Ερευνών (ΕΛΚΕΘΕ) και ζητησε την συνδρομή του στην αξιολόγηση του μεγέθους αυτής της παρέμβασης. Έγινε αυτοψία στην περιοχή τον Δεκέμβριο του 2012. Η αυτοψία περιλάμβανε υπαίθριες παρατηρήσεις και δειγματοληψία υλικού σε όλο το μήκος του ενιαίου συστήματος των ακτών της περιοχής καθώς επίσης και στον ευρύτερο χώρο, που αποτελεί τον χώρο τροφοδοσίας των ακτών με φερτές ύλες. Η περιοχή έχει ιδιαίτερη περιβαλλοντική σημασία και είναι ενταγμένη στο δίκτυο NATURA 2000. Δέχεται σημαντικό αριθμό επισκεπτών το χρόνο και συμβάλλει σημαντικά στην τοπική οικονομία. Όλες οι παρατηρήσεις καθώς και ο προβληματισμός για το θέμα της διάβρωσης των ακτών αλλά και της ευρύτερης πρακτικής της διαχείρισης του παράκτιου συστήματος αναπτύσσονται στα κεφάλαια που ακολουθούν. 2. ΠΑΡΑΚΤΙΟ ΣΥΣΤΗΜΑ ΕΥΡΥΤΕΡΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ Η περιοχή η οποία εξετάστηκε, βρίσκεται στο κεντρικό και νότιο τμήμα της Νήσου Κρήτης και καλύπτει το μεγαλύτερο τμήμα της πεδιάδας της Μεσσαράς. Πρόκειται για μια προσχωσιγενή παραλία με κατεύθυνση σχεδόν Β-Ν, με μήκος 10 χιλιομέτρων περίπου και η οποία εκτείνεται από τον οικισμό του Κόκκινου Πύργου στο βορά μέχρι την παραλία του Κομού στο νότο (Εικ. 1) Εικόνα 1: Δορυφορική εικόνα της παράκτιας περιοχής του Όρμου Μεσσαράς
Το παράλιο αυτό σύστημα τροφοδοτείται με φερτές ύλες από το υδρογραφικό σύστημα της λεκάνης απορροής της Μεσσαράς (Εικ. 2). Εικόνα 2: Το υδρογραφικό δίκτυο της λεκάνης απορροής της πεδιάδας της Μεσσαράς. Κύριος τροφοδότης της ακτής με φερτές ύλες, είναι ο Γεροπόταμος. Ένας μικρότερος ποταμοχείμμαρος εκβάλλει κοντά στον οικισμό Κόκκινος Πύργος και ένας δεύτερος νότια στην παραλία του Κομού (βλ. Εικ. 2). Ο μηχανισμός διευθέτησης των φερτών υλών στην παραλία καθορίζεται από το κυματικό καθεστώς της περιοχής με κύρια κατεύθυνση την δυτική (Δ), νοτιοδυτική (ΝΔ). Σε όλο το μήκος των ακτών της περιοχής μελέτης αναγνωρίζονται τα όρια του ενεργού κύματισμού και τα επικρατούντα συστατικά της άμμου μεσαίας κοκκομετρικής σύστασης. Χαρακτηριστικό είναι επίσης ότι σχεδόν σε όλο το μήκος της παραλίας της Μεσσαρας και προς τα ενδότερα της ενεργού παραλίας υπάρχουν οι υβωματικοί σχηματισμοί των αμμοθινών, αιολικής δυναμικής, με την χαρακτηριστική ξηροφυτική τους βλάστηση. Σημαντικό είναι τέλος ότι σχεδόν σε όλο το μήκος των ακτών έχουν αποκαλυφθεί οι σχηματισμοί των ακτολίθων (beach rocks), μια πολύ σοβαρή απόδειξη για υποχώρηση της ακτογραμμής. Έτσι λοιπόν όλο το μήκος του ενιαίου συστήματος της προσχωσιγενούς ακτής από την παραλία Κομού μέχρι τον Κόκκινο Πύργο εμφανίζει σχετικά έντονα φαινόμενα διάβρωσης. Επίσης σε όλο το μήκος των ακτών έχουν λάβει χώρα κατά καιρούς εργασίες απομάκρυνσης των σχηματισμών των ακτολίθων (beach rocks) από την ακτή. Πέραν αυτών εντοπίστηκαν επίσης και θέσεις όπου έχει γίνει αμμοληψία από την παραλία καθώς και από τις θίνες.
3. ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ ΥΠΑΙΘΡΟΥ ΑΝΑ ΤΜΗΜΑ ΑΚΤΗΣ 3.1. ΠΑΡΑΛΙΑ ΚΟΜΟΥ Στην παραλία Κομού (βλ. Εικ. 1) παρατηρήθηκε μηχανική θραύση και απομάκρυνση σχηματισμών ακτολίθων (beach rocks), καθώς και υποχώρηση της ακτογραμμής (Εικ. 3). Εικόνα 3: Η παραλία Κομού Μεσαράς μετά την μηχανική θραύση και απομάκρυνση των σχηματισμών των ακτολίθων (beach rocks). 3.2. ΠΑΡΑΛΙΑ ΚΑΛΑΜΑΚΙΟΥ Στην παραλία Καλαμακίου (βλ.εικ. 1) παρατηρήθηκε "μηχανική" θραύση και απομάκρυνση σχηματισμών των ακτολίθων (beach rocks), με συνέπεια την υποχώρηση της ακτογραμμής και την αποκάλυψη του γεωλογικού υποβάθρου (Εικ. 4 α, β, γ). Στο βορειότερο τμήμα της παραλίας Καλαμακίου εντοπίστηκε χώρος διάθεσης αμμωδών υλικών, πιθανώς ως οικοδομικών υλικών, που έχουν αφαιρεθεί από την παραλία (Εικ. 4 δ).
Εικόνα 4 α) Θραύση και απομάκρυνση ακτολίθων (beach rocks), διάβρωση και αποκάλυψη του γεωλογικού υποβάθρου, (β) Τεμαχισμένοι σχηματισμοί ακτολίθων (beach rocks), (γ) απομάκρυνση beach rock προς το εσωτερικό της παραλίας, (δ) χώρος διάθεσης παραλιακής άμμου ως οικοδομικού υλικού. 3.3. ΠΑΡΑΛΙΑ ΑΓΊΟΥ ΝΙΚΟΛΑΟΥ - ΕΚΒΟΛΕΣ ΓΕΡΟΠΟΤΑΜΟΥ Στην παραλία Αγ. Νικολάου και σχεδόν μέχρι την εκβολή του Γεροποτάμου παρατηρήθηκαν εκτεταμένες ζώνες με τεμαχισμένο και συσσωρευμένο beach rock (Εικ. 5). Εικόνα 5: Συσσωρευμένα τεμάχη ακτολίθων (beach rock), που έχουν προέλθει από τον μηχανικό τεμαχισμό των χαρακτηριστικών αυτών σχηματισμών της παραλίας της περιοχής.
Τεμαχισμένες πλάκες παρατηρήθηκαν ακόμα και στην ακτή μέσα στη στρατιωτική ζώνη της περιοχής. Γενικά παρατηρήθηκε έντονη υποχώρηση της ακτογραμμής σε όλο το μήκος της παραλίας. Στην συγκεκριμένη τοποθεσία είναι σημαντικός ο σχηματισμός εκτεταμένων ζωνών αμμοθινών (Εικ. 6). Σε μια συγκεκριμένη θέση των αμμοθινών, παρατηρήθηκε έντονη απόληψη αμμωδών υλικών (Εικ. 7). Εικόνα 6: Σχηματισμός εκτεταμένων ζωνών αμμοθινών στην παραλία του Αγ. Νικολάου. Εικόνα 7: Θέση έντονης απόληψης αμμωδών υλικών από τους σχηματισμούς των αμμοθινών στην παραλία του Αγ. Νικολάου
3.4. ΠΑΡΑΛΙΑ ΚΟΚΚΙΝΟΥ ΠΥΡΓΟΥ Η παραλία του Κόκκινου Πύργου χαρακτηρίζεται από την ύπαρξη μιας λιμενικής εγκατάστασης σε προσχωσιγενή ακτή. Το έργο έχει διακόψει την παράκτια μετακίνηση των αμμωδών συστατικών και έχει συμβάλλει στη διάβρωση της παραλίας, κυρίως νότια της εγκατάστασης. Ο σχεδιασμός του έργου δεν αποτρέπει την πρόσχωση του από λεπτόκοκκα υλικά που μετακινούμενα παρακάμπτουν τόσο τον προσήνεμο όσο και τον υπήνεμο μόλο (Εικ. 8) Εικόνα 8: Δορυφορική λήψη (05-08 - 2004) στην οποία φαίνεται χαρακτηριστικά η μετακίνηση σωματιδίων τα οποία μπορούν να καταλήξουν στην λιμενολεκάνη να την προσχώσουν ακυρώνοντας έτσι τη λειτουργία του λιμενικού έργου. 3.5. ΦΡΑΓΜΑ ΦΑΝΕΡΩΜΈΝΗΣ Ένα ακόμα έργο που έχει συμβάλλει στο φαινόμενο της διάβρωσης των ακτών είναι το έργο του φράγματος της Φανερωμένης (βλ. Εικ 2). Το έργο εγκλωβίζει τις φερτές ύλες που τροφοδοτούσαν τις ακτές, και μειώνει ραγδαία την "χειμαρικότητα" των κλάδων του υδρογραφικού δικτύου, με συνέπεια να μειώνεται η μεταφορική τους ικανότητα. Μέχρι σήμερα δεν έχει γίνει κανένας καθαρισμός του φράγματος από τα φερτά υλικά που εγκλωβίζει. 4. ΜΗΧΑΝΙΣΜΟΣ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑΣ ΤΗΣ ΠΑΡΑΛΙΑΣ ΚΑΙ ΔΙΑΤΑΡΑΞΗ ΤΗΣ Η παραλία της Μεσσάρας, όπως αναφέρθηκε λειτουργεί ως ενιαίο σύστημα με έναν μηχανισμό τροφοδοσίας με φερτές ύλες από την ξηρά και με "μεταφορέα" το υδρογραφικό δίκτυο καθώς και με έναν μηχανισμό διευθέτησης των φερτών υλών, που είναι ο κυματισμός. Πέραν των αμμωδών υλικών ένα ακόμα χαρακτηριστικό της εκτεταμένης παραλία του Όρμου της Μεσσαράς είναι οι σχηματισμοί των ακτολίθων (beach rock). Οι σχηματισμοί των ακτολίθων (beach rocks) σε όλο το μήκος της ενιαίας
ακτής των 10 χιλιομέτρων είναι παραλιακοί και δεν αποτελούν γεωλογικό υπόβαθρο. Σχηματίζονται με συγκόλληση των αμμωδών, κροκαλλωδών συστατικών της παραλίας με συνδετικό υλικό το ανθρακικό ασβέστιο (CaCΟ 3) Tο CaCΟ 3 αποτίθεται στον ελεύθερο μεταξύ των κόκκων χώρο κάτω από την επιφάνεια της παραλίας, στη ζώνη μίξης του υπόγειου "γλυκού" νερού, με το υπόγειο "θαλασσινό" νερό. Οι σχηματισμοί αυτοί είναι στρωσιγενείς (σε πλάκες) με μια μικρή κλίση προς τη θάλασσα. (Εικ. 9). Εικόνα 9: Σχηματισμός ακτολίθων (beach rocks) σε αμμώδεις παραλίες Οι σχηματισμοί των ακτολίθων (beach rocks) είναι λειτουργικό μέρος της δυναμικής της διαμόρφωσης της εκτεταμένης παραλίας του όρμου της Μεσσαράς. Μάλιστα, είναι ένας παράγοντας προστασίας των παραλιών από την διάβρωση καθώς δρουν ανασχετικά στην κυματική δράση. Συμπερασματικά η φυσική δυναμική του παράκτιου-παράλιου συστήματος του όρμου της Μεσσαράς έχει πολλαπλώς διαταραχθεί από τον άνθρωπο με συνέπεια την επελαύνουσα υποχώρηση - διάβρωση των ακτών. Σαν κύριες ανθρωπογενείς παρεμβάσεις που μπορούν να θεωρηθούν υπεύθυνες για την έντονη διάβρωση των ακτών του όρμου της Μεσαράς είναι: η θραύση και μετακίνηση των σχηματισμών των ακτολίθων (beach rocks), η λήψη νερού και οι αμμοληψίες από τις κοίτες των ποταμών και των χειμμάρων του υδρογραφικού δικτύου, η κατασκευή του φράγματος της Φανερωμένης και η μη ορθή διαχείριση του, οι λιμενικές εγκαταστάσεις στο μέτωπο μιας προσχωσιγενούς παραλίας, οι αμμοληψίες από τις παραλίες και από τις αμμοθίνες.
5. ΠΡΟΤΕΙΝΟΜΕΝΗ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗ ΤΟΥ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΟΣ Για την αντιμετώπιση της διάβρωσης των ακτών χρησιμοποιούνται σήμερα κυρίως τεχνικές σκληρών έργων (πρόβολοι, κυματοθραύστες κλπ). Αυτή είναι η συνήθης πρακτική. Σχεδόν σε όλες τις παρεμβάσεις με "σκληρές τεχνικές" στην Ελλάδα, το πρόβλημα της διάβρωσης των ακτών δεν έχει αντιμετωπιστεί. Εκτός αυτού αυτά τα έργα αλλοιώνουν το φυσικό τοπίο και είναι πολύ δαπανηρά. Η τεχνική η οποία προτάθηκε από μέρους μας ήταν αυτή της «ήπιας παρέμβασης». Αυτό συνοψίζεται στην εφαρμογή ήπιων τεχνικών τροφοδοσίας των ακτών με φερτές ύλες. Για να είναι αποτελεσματική η εφαρμογή αυτών των τεχνικών θα πρέπει όλη η περιοχή του κόλπου της Μεσαράς να ενταχθεί σε ένα ευρύτερο σχεδιασμό Ολοκληρωμένης Διαχείρισης Παράκτιας Ζώνης (ΟΔΠΖ). Η χωρική διάσταση του σχεδιασμού είναι η λεκάνη απορροής και το ευρύτερο θαλάσσιο μέτωπο κυρίως μέχρι του βάθους που οριοθετεί την υφαλοκρηπίδα (80-120 μ. βάθος). Σ αυτή τη χωρική διάσταση αναλύονται και καταγράφονται τα βασικά χαρακτηριστικά της χωρικής ενότητας (γεωλογικά, μορφολογικά, υδρογραφικό δίκτυο, μετεωρολογικά χαρακτηριστικά, χλωρίδα, πανίδα ), αποτυπώνονται οι ανθρωπογενείς δραστηριότητες αναλυτικά, βελτιώνονται με θεραπευτικές παρεμβάσεις όποιες από αυτές κρίνονται, με σημερινά κριτήρια, ότι είναι ασύμβατες με την λειτουργία του φυσικού συστήματος και σχεδιάζονται υποδομές και έργα με βάση την πάγια αρχή "ευθυγραμμιζόμαστε με την λειτουργία του φυσικού συστήματος" και όχι με τις αντιλήψεις ότι η φύση δαμάζεται, η φύση τιθασεύεται. Για την άμεση «ανακούφιση» του προβλήματος, και λαμβανομένου υπόψη του γεγονότος ότι ήδη είχε συντελεσθεί η "άφρων" παρέμβαση της μηχανικής θραύσης των σχηματισμών των ακτολίθων (beach rocks), επιστήσαμε την προσοχή στο ότι δεν πρέπει να απομακρυνθούν τα τεμάχη των ακτολίθων από την ακτή, πράγμα που ήθελαν να κάνουν... (για αισθητικούς λόγους!!) αλλά να τους θρυμματίσουν επί τόπου (σε μέγεθος ανάλογο της κοκκομετρίας της παραλίας) και να εναποθέσουν τα προϊόντα του θρυμματισμού στην παραλία, ώστε το σύστημα με φυσικό τρόπο να επανεντάξει το συγκεκριμένο υλικό σε αυτό.