ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΙΓΑΙΟΥ ΤΜΗΜΑ ΓΕΩΓΡΑΦΙΑΣ

ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΙΓΑΙΟΥ ΤΜΗΜΑ ΓΕΩΓΡΑΦΙΑΣ ΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΘΕΜΑ: «Πολιτικές ανάπτυξης της υπαίθρου και παραδοσιακά χαρακτηριστικά του αγροτικού τοπίου Η περίπτωση του Μέτρου 3.12 για την Ανακατασκευή αναβαθµίδων σε επικλινείς εκτάσεις για την προστασία των εδαφών από τη διάβρωση του ΕΠΑΑ (Έγγραφο Προγραµµατισµού Αγροτικής Ανάπτυξης).» ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ: Ψαρρού Μαρία ΕΠΙΒΛΕΠΩΝ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ: Κίζος Αθανάσιος ΜΕΛΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗΣ: Ιωσηφίδης Θεόδωρος Χωριανόπουλος Ιωάννης ΜΥΤΙΛΗΝΗ 2007

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ..Σελίδες 1. Εισαγωγή.. 3 2. Θεωρητικό πλαίσιο της έρευνας 2.1 Αγροτικό τοπίο...4 2.2 Αναβαθµίδες και Ξερολιθιές....5 2.3 Ανάπτυξη υπαίθρου και πολιτικές.7 2.4 Το µέτρο 3.12: Ανακατασκευή αναβαθµίδων σε επικλινείς εκτάσεις για την προστασία των εδαφών από τη διάβρωση 10 3. Μέθοδοι και εδοµένα 3.1 Ερωτήµατα... 14 3.2 Μέθοδος και Περιγραφή της έρευνας....14 3.3 Πραγµατοποίηση της Έρευνας.. 16 4. Αποτελέσµατα 4.1 Η εφαρµογή του Μέτρου 3.12 17 4.2 Η Λέσβος.20 4.3 Η εφαρµογή του Μέτρου 3.12 στην Λέσβο...22 (Ι) Χωρική Κατανοµή των Αποτελεσµάτων 22 (ΙΙ) Επάγγελµα, Αγροτική Απασχόληση, Εισόδηµα, Ηλικία...24 (ΙΙΙ) Εκµεταλλεύσεις.. 28 (IV) Αναβαθµίδες.... 30 (IIV) Γενικές Απόψεις.34 5. Συµπεράσµατα.....35 Βιβλιογραφία...37 2

1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ Στην Ελλάδα το ποσοστό των αγροτικών εκτάσεων όπου εφαρµόζονται γεωργοπεριβαλλοντικά µέτρα είναι από τα µικρότερα της Ευρώπης, καθώς εφαρµόζονται σε εκτάσεις λιγότερες του 2% της χρησιµοποιούµενης αγροτικής γης. Τα µέχρι σήµερα εφαρµοζόµενα γεωργοπεριβαλλοντικά µέτρα αφορούν στη µείωση της νιτρορύπανσης γεωργικής προέλευσης, τη βιολογική γεωργία και κτηνοτροφία, τη διατήρηση αυτοχθόνων φυλών ζώων και τη µακροχρόνια παύση καλλιέργειας γεωργικών γαιών. Ο στόχος αυτών των µέτρων είναι η ενίσχυση των µεθόδων γεωργικής παραγωγής που ευνοούν την προστασία του περιβάλλοντος και τη διατήρηση της φυσιογνωµίας του αγροτικού χώρου, ιδιαίτερα σε οικολογικά ευαίσθητες περιοχές Ένα από τα µέτρα αυτά είναι το 3.12 του Εγγράφου Προγραµµατισµού Αγροτικής Ανάπτυξης (ΕΠΑΑ) του Υπουργείου Αγροτικής Ανάπτυξης για την ανάπτυξη της υπαίθρου, το οποίο και περιέχει όλα τα γεωργο περιβαλλοντικά µέτρα της περιόδου 2000 2006. Το συγκεκριµένο µέτρο στοχεύει στην προστασία των εδαφών από τη διάβρωση σε ορεινές και νησιωτικές περιοχές, µε την ανακατασκευή αναβαθµίδων, οι οποίες καλύπτουν ένα σηµαντικό ποσοστό της χρησιµοποιούµενης γεωργικής έκτασης της χώρας (πεζούλες, σέτια, κ.λ.π., εκτιµήσεις το ανεβάζουν σε 7-10%), σε επικλινείς εκτάσεις µε κλίση µεγαλύτερη του 10% και σε όλες τις Κυκλάδες ανεξάρτητα από κλίση εδάφους. Σκοπός της παρούσας εργασίας είναι η εξέταση της εφαρµογής του συγκεκριµένου µέτρου. Πιο αναλυτικά θα αναφερθούµε στην 1 η και 2 η πρόσκληση εκδήλωσης ενδιαφέροντος η µελέτη των χαρακτηριστικών των δικαιούχων σε σχέση µε την απασχόληση τους µε την γεωργία, καθώς και τα κίνητρα και οι πρακτικές τους. Ο απώτερος σκοπός της έρευνας είναι η διερεύνηση της δυνατότητας χρήσης τέτοιων µέτρων για την διατήρηση των χαρακτηριστικών του αγροτικού τοπίου, για τα οποία η συντήρησή τους δεν περιλαµβάνεται συνήθως στις πρακτικές των παραγωγών. Όλα αυτά θα προκύψουν από δυο διαφορετικούς τύπους µελέτης. Αρχικά θα γίνει η επεξεργασία δευτερογενών δεδοµένων από τους 3

φακέλους των δικαιούχων του µέτρου στη χώρα. Στην συνέχεια θα πραγµατοποιηθεί πρωτογενής έρευνα µε προσωπικές συνεντεύξεις µε την χρήση ερωτηµατολογίου σε µια από τις περιοχές εφαρµογής, την Λέσβο. Στο επόµενο κεφάλαιο ακολουθεί µια σύντοµη επισκόπηση κάποιων βασικών εννοιών, απαραίτητων για την κατανόηση του θέµατος, όπως το αγροτικό τοπίο και οι αναβαθµίδες, καθώς και τα γεωργοπεριβαλλοντικά µέτρα. Στην συνέχεια παρουσιάζονται αναλυτικά τα ερωτήµατα που θα απαντηθούν καθώς και η µέθοδος που θα χρησιµοποιηθεί, µαζί µε την πορεία της έρευνας. Έπειτα θα αναφερθούν αναλυτικά τα αποτελέσµατα της έρευνας, όσον αφορά όλη τη χώρα και πιο συγκεκριµένα την Λέσβο και τέλος θα απαντηθούν τα ερωτήµατα που έχουν τεθεί κατά την διάρκεια της έρευνας και θα συζητηθούν τα αποτελέσµατα. 2. ΘΕΩΡΗΤΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ Όπως αναφέρθηκε ήδη στο εισαγωγικό κεφάλαιο, ακολουθεί µια σύντοµη αναφορά στις βασικές έννοιες που θα συναντήσουµε κατά την διάρκεια της έρευνας, στοχεύοντας στην καλύτερη κατανόηση του θέµατος. 2.1 Αγροτικό Τοπίο Όταν αναφερόµαστε στο αγροτικό τοπίο ή πιο γενικά στον αγροτικό χώρο µιλάµε για όλες εκείνες τις περιοχές στις οποίες ασκούνται δραστηριότητες αγροτικής παραγωγής και οι οποίες λαµβάνουν χώρα σε αδιευκρίνιστο χωρικό πλαίσιο. (Κίζος, 2003) Ένας πιο συντηρητικός ορισµός του αγροτικού τοπίου θα µπορούσε να αποτελεί «το οπτικό αποτέλεσµα των χρήσεων γης και των συστηµάτων διαχείρισης σε µια περιοχή». Παρόλα αυτά σε µια πιο ευρεία έννοια το αγροτικό τοπίο πρέπει να θεωρηθεί σαν αποτέλεσµα αλληλεπίδρασης τόσο φυσικών διεργασιών, όσο και ανθρώπινων δραστηριοτήτων. (Κίζος και Κουλούρη, 2006). Η αξία ποιότητα του αγροτικού τοπίου είναι συνάρτηση οικολογικών, παραγωγικών και αισθητικών συνιστωσών και µπορεί να εκτιµηθεί µε την µέτρηση των χαρακτηριστικών που διαµορφώνουν αυτές 4

τις συνιστώσες. Ειδικά για το αιγιακό αγροτικό τοπίο θεωρείται ότι διαµορφώνεται γύρω από τρεις άξονες: την αγροτικότητα, δηλαδή τις ιδιότητες που προκύπτουν από το γεγονός ότι το τοπίο είναι αγροτικό, την νησιωτικότητα, δηλαδή τις ιδιότητες που προκύπτουν από το ότι τα τοπία βρίσκονται σε νησί και την παραδοσιακότητα Ελληνικότητα, δηλαδή το γεγονός ότι τα παραδοσιακά τοπία του Αιγαίου είναι κοµµάτι των αρχέτυπων Ελληνικών πολιτισµικών τοπίων. 2.2 Αναβαθµίδες και Ξερολιθιές Η δοµή του φυσικού περιβάλλοντος, η απουσία πεδινών εκτάσεων, η ανάγκη για γεωργικές δραστηριότητες, οδήγησαν στην δηµιουργία και την συνεχή συντήρηση αναβαθµίδων. Πρόκειται για µία πρακτική που εφαρµόζεται από καταβολής της γεωργίας στην περιοχή της Μεσογείου αλλά και σε πολλές άλλες περιοχές του κόσµου. Έτσι λοιπόν σήµερα οι αναβαθµίδες αποτελούν αναπόσπαστα και εύκολα αναγνωρίσιµα χαρακτηριστικά του αγροτικού τοπίου. Με τον όρο αναβαθµίδες περιγράφονται οριζόντια εδάφη που δηµιουργούνται από τον άνθρωπο επί επικλινών εκτάσεων µε σκοπό την καλλιέργεια, υποβασταζόµενα συνήθως µε απλούς υποστηρικτικούς τοίχους, που συνίστανται από ακατέργαστες πέτρες, αδιακρίτως µεγέθους ή µορφής χωρίς τη χρήση συνδετικού κονιάµατος (ξερολιθιές) (Πετανίδου, 2001). Η κατασκευή τους γίνεται µε εκσκαφή του εδάφους πάνω από το σηµείο που θα κατασκευαστεί η αναβαθµίδα και δηµιουργία τριγωνικού τοίχου αντίστροφα από την κλίση της πλαγιάς, ο οποίος καθώς δηµιουργείται γεµίζεται µε το χώµα που έχει σκαφτεί (Κίζος, Κουλούρη, Βακουφάρης). Η περιβαλλοντική αξία των αναβαθµίδων είναι προφανής αφού µε αυτές προστατεύονται δύο πολύ σηµαντικοί πόροι, το νερό και το έδαφος και µάλιστα σε συνήθως άνυδρους τόπους µε φτωχά και ρηχά εδάφη. Εκτός από αυτό οι αναβαθµίδες είναι αναπόσπαστο πολιτισµικό αλλά και τοπιολογικό στοιχείο του Ελληνικού χώρου. ιακρίνονται τρεις διαφορετικοί τύποι αναβαθµίδων: Παράλληλες ή Βαθµιδωτές ή Κλιµακωτές. 5

Αποτελούν τον πλέον κοινό και συχνότερα εµφανιζόµενο τύπο αναβαθµίδων, οι οποίες είναι παράλληλες µεταξύ τους, κατασκευασµένες σε ευθεία, ή κατά την ακολουθία των ισοϋψών. Επάλληλες ή ιαπλεκτές. Συνήθως οι αναβαθµίδες τέτοιου τύπου εφάπτονται στο κέντρο του χωραφιού, σχηµατίζοντας έτσι ένα µονοπάτι για την ευκολότερη κυκλοφορία ανθρώπων και ζώων. Μεµονωµένες ή Θύλακες. Αποτελούνται από τοιχία ηµικυκλικού σχήµατος, τα οποία περιβάλλουν το καλλιεργήσιµο είδος, συγκρατώντας το απαραίτητο χώµα στις ρίζες κάθε δέντρου ξεχωριστά (Rackham and Grove). Η κατασκευή των αναβαθµίδων εξυπηρετεί ορισµένους λειτουργικούς σκοπούς και στόχους. Οι στόχοι αυτοί µπορούν να συνοψιστούν παρακάτω: ηµιουργία εδάφους για καλλιέργεια ακόµη και µε µεταφορά εδάφους από αλλού. Εξοµάλυνση απότοµων κλιτύων µε σκοπό τη δηµιουργία καλλιεργήσιµων εδαφών. Αποτελεσµατικότερη διείσδυση των ριζών (κυρίως δενδροειδών ειδών) εντός του εδάφους. Αποµάκρυνση λίθων που επηρεάζουν τη γονιµότητα του εδάφους και την παραγωγικότητα του χωραφιού. Υποβοήθηση της υδατικής διείσδυσης στο έδαφος κατά τις ραγδαίες βροχοπτώσεις και κατά συνέπεια εµπλουτισµός των υπόγειων υδροφορέων. Έλεγχος της επιφανειακής και υδατικής διάβρωσης και της προκαλούµενης απώλειας εδάφους. Εύκολη προσπέλαση των κορυφών από τα χαµηλότερα σηµεία των λόφων. (Πετανίδου, 2001) Οι πέτρινοι τοίχοι αντιστήριξης που στηρίζουν τις αναβαθµίδες οι ξερολιθιές - αποτελούν µια παραδοσιακή τεχνική, αφού φτιάχνονται µόνο µε πέτρα, χωρίς κανένα συνδετικό υλικό και δεν είναι µόνο αισθητικά εξαιρετικές, αλλά και ζωτικές για τους τόπους και τους κατοίκους τους. Η έλλειψη συνδετικού υλικού, παράλληλα, τους δίνει τη δυνατότητα να 6

προσαρµόζονται στην πίεση του εδάφους και του νερού, δηµιουργώντας παραµορφώσεις. Ταυτόχρονα, αν για κάποιο λόγο καταστραφούν σε ένα σηµείο, δεν πέφτουν ολόκληρες ούτε χρειάζονται συνολική αποκατάσταση του τοιχώµατος. (Ζαβιτσάνου, 2003) Τρεις λόγοι για τους οποίους η ξερολιθιά είναι πολύτιµη: 1. Συγκρατεί το χώµα και επιτρέπει την ανάπτυξη της γεωργίας σε περιοχές που διαφορετικά θα φύτρωναν µόνο φρύγανα και αγκάθια - αν δεν ήταν εντελώς γυµνές από βλάστηση εξαιτίας των ανέµων. 2. Συγκρατεί το νερό της βροχής επιτελώντας ένα διπλό καθήκον. Αφ' ενός δεν αφήνει το γόνιµο έδαφος να διαβρωθεί και να παρασυρθεί προς τη θάλασσα και αφ' ετέρου συγκρατεί το πολύτιµο νερό που αργότερα θα καταλήξει σε χείµαρρους, αφού πρώτα έχει ποτίσει πολύ καλά το έδαφος. 3. Αποτελεί καταφύγιο της άγριας ζωής, αν εστιάσουµε µόνο στον ρόλο της ως δίκτυο που προσφέρει ευνοϊκές συνθήκες ζωής τόσο για την πανίδα όσο και τη χλωρίδα της περιοχής. Στις κοιλότητές της συναντάµε πολλά είδη λειχήνων που επιτρέπουν αργότερα την εγκατάσταση ανώτερων ειδών, ενώ βρίσκουµε και πολυάριθµα είδη φυτών και ζώων (Ζαβιτσάνου, 2003) 2.3 Ανάπτυξη της υπαίθρου και πολιτικές Η ανάπτυξη της υπαίθρου ιστορικά προέρχεται από τις προσπάθειες διαµόρφωσης µιας νέας στρατηγικής ανάπτυξης αναπτυσσόµενων κρατών από διεθνείς οργανισµούς στην δεκαετία του 1970. Είχε ως σκοπό να αποτελέσει µια εναλλακτική πρόταση που θα επικεντρωθεί σε περισσότερους τοµείς από την αγροτική ανάπτυξη και θα στοχεύσει στην καταπολέµηση των ανισοτήτων και της φτώχιας (Κίζος, 2003). Η ανάπτυξη της υπαίθρου έχει καταστεί ο δεύτερος πυλώνας της Κοινής Γεωργικής Πολιτικής. εδοµένου ότι η ανάπτυξη της υπαίθρου συνδέεται µε τις γεωργικές δραστηριότητες και τη µετατροπή τους, έχει ειδικότερα ως στόχο : Τον εκσυγχρονισµό των γεωργικών εκµεταλλεύσεων Την ασφάλεια και την ποιότητα των επισιτιστικών προϊόντων 7

Τα δίκαια και σταθερά εισοδήµατα για τους γεωργούς Τις συµπληρωµατικές ή εναλλακτικές δραστηριότητες για τη δηµιουργία θέσεων απασχόλησης Τη βελτίωση των συνθηκών διαβίωσης και εργασίας, την ισότητα ευκαιριών και την προστασία του περιβάλλοντος. Τα µέτρα για την ανάπτυξη της υπαίθρου που ανταποκρίνονται στους στόχους αυτούς ταξινοµήθηκαν σε δύο κατηγορίες : 1. Τα συνοδευτικά µέτρα της µεταρρύθµισης της Κοινής Γεωργικής Πολιτικής 1992: πρόωρη συνταξιοδότηση, µέτρα γεωργοπεριβαλλοντικά και αναδάσωση το καθεστώς που αφορά τις µειονεκτούσες ζώνες 2. Τα µέτρα εκσυγχρονισµού και διαφοροποίησης των γεωργικών εκµεταλλεύσεων: Επένδυση στις γεωργικές εκµεταλλεύσεις Εγκατάσταση νέων γεωργών Κατάρτιση Ενίσχυση στις επενδύσεις για εγκαταστάσεις µεταποίησης και εµπορίας Συµπληρωµατική βοήθεια στη δασοκοµία. Το Έγγραφο Προγραµµατισµού Αγροτικής Ανάπτυξης (ΕΠΑΑ) µαζί µε τα άλλα προγράµµατα του Υπουργείου Αγροτικής Ανάπτυξης και Τροφίµων προωθεί µέτρα, για να αντιµετωπίσει τις διαρθρωτικές αδυναµίες του αγροτικού τοµέα της χώρας, τα οποία στοχεύουν την στήριξη των τοπικών κοινωνιών, την διατήρηση και προστασία της πλούσιας Ελληνικής χλωρίδας και πανίδας, την διαµόρφωση µοναδικών αγροτικών τοπίων και την διάσωση σπάνιων αγροτικών ζώων και καλλιεργούµενων ποικιλιών. Κινείται στο πλαίσιο των Γενικών Στόχων της στρατηγικής της προγραµµατικής περιόδου 2000-2006 για την ανάπτυξη της γεωργίας που είναι: 1) Η βελτίωση της ανταγωνιστικότητας της ελληνικής γεωργίας σε συνθήκες όξυνσης του ανταγωνισµού. 2) Η βιώσιµη και ολοκληρωµένη ανάπτυξη της υπαίθρου σε αρµονία µε το κοινωνικό και φυσικό περιβάλλον. 8

3) Η διατήρηση του περιβάλλοντος και της κοινωνικής συνοχής για το σύνολο του αγροτικού πληθυσµού Ο τρίτος Άξονας του Εγγράφου Προγραµµατισµού Αγροτικής Ανάπτυξης περιλαµβάνει µια δέσµη µέτρων που ενισχύουν εκείνες τις µεθόδους γεωργικής παραγωγής, µε τις οποίες επιτυγχάνεται η προστασία του περιβάλλοντος, η διατήρηση της φυσιογνωµίας του αγροτικού χώρου και η παραγωγή προϊόντων ποιότητας. Σκοπός του Άξονα 3 είναι η στήριξη µεθόδων γεωργικής παραγωγής που αποσκοπούν στην προστασία του περιβάλλοντος και στη διατήρηση του φυσικού χώρου. Ονοµαστικά τα µέτρα που περιλαµβάνονται και θα εφαρµοστούν για την επίτευξη των στόχων του Άξονα 3 του ΕΠΑΑ είναι: Μέτρο 3.1: Βιολογική Γεωργία Μέτρο 3.2: Βιολογική Κτηνοτροφία Μέτρο 3.3: Μακροχρόνια Παύση Εκµετάλλευση Γεωργικών Γαιών Μέτρο 3.4: Εκτατικοποίση Της Κτηνοτροφίας Μέτρο 3.5: Μείωση της νιτρορύπανσης γεωργικής προέλευσης Μέτρο 3.6: Περιβαλλοντική προστασία της λίµνης Παµβωτίδας Μέτρο 3.7: Πρόγραµµα απειλούµενων µε εγκατάλειψη φύλων αγροτικών ζώων Μέτρο 3.8: ιατήρηση εκτατικών καλλιεργειών που κινδυνεύουν από γενετική διάβρωση Μέτρο 3.9: Πρόγραµµα διαχείρισης των λιµνών και λιµνοθαλασσών Θράκης. Περιοχές του δικτύου ΝΑΤURA 2000: «έλτα Νέστου & Λιµνοθάλασσα Κεραµωτής» και οι «Λίµνες και Λιµνοθάλασσες της Θράκης» Μέτρο 3.10: Πρόγραµµα διαχείρισης παραλίµνιων εκτάσεων της περιοχής του δικτύου ΝΑΤURA 2000: «Λίµνες Βόλβης-Κορώνειας» Μέτρο 3.11: ιατήρηση και αποκατάσταση φυτοφρακτών Μέτρο 3.12: Ανακατασκευή αναβαθµίδων σε επικλινείς εκτάσεις για την προστασία των εδαφών από τη διάβρωση Μέτρο 3.13: ιατήρηση γεωργικών εκτάσεων για την προστασία της άγριας ζωής Μέτρο 3.14: Προστασία παραδοσιακού ελαιώνα της Άµφισσας Μέτρο 3.15: ιατήρηση παραδοσιακού αµπελώνα Ν. Θήρας 9

Μέτρο 3.16: Περιβαλλοντική προστασία των λιµνών περιφέρειας υτικής Μακεδονίας«Λίµνες Βεγορίτιδος Πετρών» «Λίµνες Χειµαδίτιδας Ζάζαρης» Μέτρο 3.17: Προστασία της λίµνης οϊράνης Τα µέτρα που περιλαµβάνονται στον άξονα αυτό στηρίζονται στις αρχές της προστασίας, της προληπτικής δράσης και της αποκατάστασης του περιβάλλοντος παρουσιάζοντας υψηλό βαθµό συνοχής και εξυπηρετώντας την επίτευξη των στόχων της κοινοτικής πολιτικής που αφορούν στη γεωργία και στο περιβάλλον. Πιο συγκεκριµένα στοχεύουν: Στην εφαρµογή µεθόδων γεωργικής παραγωγής που κρίνονται συµβατοί µε την προστασία και βελτίωση του περιβάλλοντος, των φυσικών πόρων, του εδάφους και της γενετικής ποικιλοµορφίας. Στη µείωση των αρνητικών επιπτώσεων των γεωργικών εκµεταλλεύσεων στο περιβάλλον και ειδικότερα στην ποιότητα του νερού, του εδάφους και της βιοποικιλότητας Στην εισαγωγή αειφορικών πρακτικών, πέραν των συνήθων, για την προστασία του εδάφους και τον έλεγχο της φυσικής, χηµικής και βιολογικής υποβάθµισής του. 2.4 Το µέτρο 3.12: Ανακατασκευή αναβαθµίδων σε επικλινείς εκτάσεις για την προστασία των εδαφών από τη διάβρωση Το κόστος παραγωγής αλλά και η δυσκολία της καλλιέργειας σε αυτές έχουν οδηγήσει στην εγκατάλειψη της καλλιέργειας σε µεγάλες εκτάσεις και στη σταδιακή τους καταστροφή. Η ενίσχυση των καλλιεργειών σε αναβαθµίδες θα βοηθήσει στη διατήρηση των πλεονεκτηµάτων που αυτές προσφέρουν, παράλληλα όµως θα λειτουργήσει σαν παράδειγµα για την επανακαλλιέργεια εγκαταλελειµµένων τέτοιων αγροτεµαχίων. Η Υπουργική Απόφαση 566/125317/19.1.2004 καθορίζει τις λεπτοµέρειες εφαρµογής του Μέτρου 3.12 για την Ανακατασκευή Αναβαθµίδων σε Επικλινείς Εκτάσεις για την Προστασία των Εδαφών από την ιάβρωση, του Άξονα 3 «Γεωργοπεριβαλλοντικά µέτρα» του Εγγράφου Προγραµµατισµού Αγροτικής Ανάπτυξης (ΕΠΑΑ) 2000-2006, Κανονισµός (ΕΚ) 1257/1999 του Συµβουλίου, για τη στήριξη της Αγροτικής Ανάπτυξης 10

από το Ευρωπαϊκό Γεωργικό Ταµείο Προσανατολισµού και Εγγυήσεων (ΕΓΤΠΕ) - Τµήµα Εγγυήσεων. Το µέτρο 3.12 περιλαµβάνει την παροχή οικονοµικών κινήτρων στους γεωργούς ορεινών και µειονεκτικών περιοχών για την ανακατασκευή των αναβαθµίδων που περιλαµβάνουν οι εκµεταλλεύσεις τους και έχουν υποστεί σοβαρές ζηµιές, καθώς στοχεύει να καλύψει το 20-25% της συνολικής έκτασης των αναβαθµίδων. Κατά προτεραιότητα θα εντάσσονται γεωργικές εκτάσεις σε ορεινές και µειονεκτικές περιοχές, κυρίως νησιά και ορεινές κοινότητες, όπου η χρήση των αναβαθµίδων υπήρξε το µοναδικό µέσο εκµετάλλευσης των οριακώς καλλιεργούµενων εδαφών. ικαιούχοι του προγράµµατος δύναται να κριθούν : α) Φυσικά πρόσωπα, ιδιοκτήτες γεωργικής εκµετάλλευσης τις οποίες διαχειρίζονται οι ίδιοι β) Ιερές µονές του Αγίου Όρους. Η αξιολόγηση των φακέλων υποψηφιότητας γίνεται βάσει αναπτυξιακών, κοινωνικών και περιβαλλοντικών κριτηρίων: α) Ο εν δυνάµει δικαιούχος είναι νέος γεωργός ή διάδοχος πρόωρης συνταξιοδότησης 2) Ο εν δυνάµει δικαιούχος είναι γεωργός 3) Ο εν δυνάµει δικαιούχος είναι µόνιµος κάτοικος ορεινής ή µειονεκτικής περιοχή 4) Η κλίση των αγροτεµαχίων είναι >30% 5) Η κλίση των αγροτεµαχίων είναι µεταξύ 30% και 20% 6) Η κλίση των αγροτεµαχίων είναι µεταξύ 19% και 10% 7) Τα αγροτεµάχια βρίσκονται σε έκταση στην οποία έχει σηµειωθεί επεισόδιο πυρκαγιάς εντός των τελευταίων πέντε ετών ή σε περιοχές όπου υπάρχουν προφανή σηµάδια πληµµύρων και κατολισθήσεων 8) Τα αγροτεµάχια βρίσκονται σε εκτάσεις που αποτελούν τµήµα ενός ενιαίου, ευρύτερου αγροτικού τοπίου, που χαρακτηρίζεται από αναβαθµίδες και λοιπά παραδοσιακά στοιχεία. 11

εσµεύσεις δικαιούχων: α) ιατήρηση Συντήρηση Αναβαθµίδων Οι παραγωγοί αναλαµβάνουν να διατηρούν σε καλή κατάσταση τα τοιχία αντιστήριξης της ξηρολιθοδοµής, κατά τις ισοϋψείς, µαζί µε όλα τα κατά περιοχή παραδοσιακά στοιχεία των αναβαθµίδων. Τα στοιχεία αυτά µπορεί να είναι: Τήρηση αποστάσεων φύτευσης δένδρων και αµπελιών από το τοιχίο αντιστήριξης Τήρηση ακαλλιέργητης λωρίδας πλάτους περί το 0,5µ. από το τοιχίο αντιστήριξης στις αροτραίες καλλιέργειες και τα κηπευτικά ιατήρηση µιας σειράς φυτών της άγριας χλωρίδας(δενδρολίβανο, άγρια αγκινάρα, κάπαρη κλπ) κατά µήκος του τοιχίου αντιστήριξης για δηµιουργία φυσικού (ριζικού ) πλέγµατος αντιστήριξης ιατήρηση σκαλοπατιών από λαξευµένη πέτρα στα τοιχία αντιστήριξης µεγάλου ύψους, για διευκόλυνση της ανόδου ανθρώπων και ζώων ιατήρηση ανοιγµάτων στα τοιχία αντιστήριξης για τη δηµιουργία κυψελών από άγρια µελίσσια Τα µεµονωµένα ανά δένδρο τοξοειδή (ηµικυκλικά) τοιχία αντιστήριξης Τα χωµάτινα τοιχία αντιστήριξης µε την επ' αυτών προστατευτική βλάστηση Η συντήρηση των τοιχίων αντιστήριξης εκ ξηρολιθοδοµής των δύο κατηγοριών, κατά τις ισοϋψείς και κατά µεµονωµένα δένδρα, αντιστοιχεί σε ανακατασκευή ετησίως 9,75 m 3 ξηρολιθοδοµής/ha. Ο όγκος αυτός αποτελεί το µέσο όγκο που απαιτεί ανακατασκευή ετησίως στις συνθήκες της χώρας προκειµένου οι αναβαθµίδες να διατηρούνται σε καλή κατάσταση. β) Ανακατασκευή Αναβαθµίδων. Σε ορισµένες αναβαθµίδες λόγω του συνδυασµού κλίσεων και δυσµενών κλιµατικών συνθηκών οι ζηµιές που έχουν προκληθεί στα τοιχία αντιστήριξης είναι µεγαλύτερες. Σε περιοχές γεωργικής εγκατάλειψης οι παραγωγοί συνεχίζουν την εκµετάλλευση των αναβαθµίδων µε προφανείς 12

κινδύνους για το περιβάλλον. Οι παραγωγοί που αναλαµβάνουν την ανακατασκευή των αναβαθµίδων δεσµεύονται να ανακατασκευάσουν ετησίως 17.06 m 3 ξηρολιθοδοµής/ha και να τηρούν τις λοιπές δεσµεύσεις που συνδέονται µε την συντήρηση των αναβαθµίδων. Ο προϋπολογισµός της δράσης για την προγραµµατική περίοδο 2000-2006 υπολογίζεται να ανέλθει σε 76,25 εκατ.. Η ετήσια δαπάνη για τη συντήρηση των αναβαθµίδων ανέρχεται σε : 9,75 m 3 /Ha * 3 h/m 3 * 6 /h = 175,97 /Ha (1). Η ετήσια δαπάνη για ανακατασκευή αναβαθµίδων αντιστοιχεί σε: 17,06 m 3 /Ha * 3 h/m 3 * 6 /h=307,9 /Ha (1). Το µέτρο αποσκοπεί στην καθιέρωση καθεστώτος ενίσχυσης για την ανακατασκευή επέκταση αναβαθµίδων και των τοιχίων ενίσχυσης µε στόχους: Την προστασία του εδάφους των περιοχών παρέµβασης από τη διάβρωση Την καλύτερη αξιοποίηση του νερού της βροχής (αύξηση της αποθήκευσης νερού) ιδιαίτερα σε ζώνες µε ξηροθερµικές συνθήκες Τη διατήρηση του αγροτικού τοπίου και των χαρακτηριστικών του Τη βελτίωση της βιοποικιλότητας Την αποκατάσταση των οικολογικών λειτουργιών του γεωργικού χώρου. (1) όγκος ετήσιας ανακατασκευής*εργατοώρες*ηµεροµίσθιο εργατών, όπως αυτά έχουν θεωρηθεί από την ΥΑ ότι ισχύουν. 13

3. ΜΕΘΟ ΟΙ ΚΑΙ Ε ΟΜΕΝΑ 3.1 Ερωτήµατα Στα πλαίσια του γενικότερου σκοπού της εργασίας που είναι η εξέταση της εφαρµογής του µέτρου 3.12 κατά την 1 η και 2 η πρόσκληση εκδήλωσης ενδιαφέροντος και η διερεύνηση της δυνατότητας χρήσης τέτοιων µέτρων για την διατήρηση των χαρακτηριστικών του αγροτικού τοπίου, για τα οποία η συντήρησή τους δεν περιλαµβάνεται συνήθως στις πρακτικές των παραγωγών, οδηγούµαστε σε κάποια βασικά ερωτήµατα προς απάντηση, τα οποία αναφέρονται ακολούθως: Τα κίνητρα και οι πρακτικές συντήρησης παραδοσιακών χαρακτηριστικών του αγροτικού τοπίου, από τους κατόχους αγροτικών εκµεταλλεύσεων (κατά κύριο επάγγελµα αγρότες ή µη). Η περίπτωση των αναβαθµίδων µέσα από την εξέταση της καλλιέργειας και του µέτρου ενίσχυσης της ανακατασκευής τους. Συγκεκριµένα θα αναφερθούµε: Σε ποιες περιοχές εφαρµόστηκε το Μέτρο κατά την 1 η πρόσκληση ενδιαφέροντος. Στα χαρακτηριστικά των εκµεταλλεύσεων των δικαιούχων. Στα χαρακτηριστικά των νοικοκυριών των δικαιούχων. Στις πρακτικές διαχείρισης των εκµεταλλεύσεων των δικαιούχων. Σε θέµατα σχετικά µε την συντήρηση των αναβαθµίδων. και την 2 η 3.2 Μέθοδος και Περιγραφή της Έρευνας Από την προκαταρκτική ανάλυση των δεδοµένων που είναι διαθέσιµα από τους φακέλους των δικαιούχων, έγινε εµφανές ότι η απλή ανάλυση αυτών των δεδοµένων δεν είναι αρκετή για να απαντηθούν όλα τα ερωτήµατα. Έτσι απαιτήθηκε η διεξαγωγή πρωτογενούς έρευνας σε δικαιούχους του Μέτρου. Σε µια πρώτη ανάλυση έγινε δευτερογενής έρευνα η οποία αφορά στα στοιχεία εφαρµογής του µέτρου, συγκεκριµένα δηλαδή στην εφαρµογή του µέτρου στην Ελλάδα αρχικά και ειδικότερα στη Λέσβο. Η ανάλυση των φακέλων των δικαιούχων, στους οποίους περιλαµβάνονται και παρουσιάζονται ανά νοµαρχιακή περιφέρεια 14

(α) η έκταση (στρ.) (β) ο όγκος (m 3 ) (γ) ο αριθµός τεµαχίων (δ) το είδος καλλιέργειας, για κάθε δικαιούχο. Ταυτόχρονα πραγµατοποιήθηκε αναδροµή σε πληροφορίες που έχουν ήδη συλλεχθεί και δηµοσιευθεί στα πλαίσια άλλων µελετών, ή πληροφορίες από βιβλιογραφικές πηγές αποτελούν µέρος της δευτερογενούς έρευνας που πραγµατοποιήθηκε. Στην πρωτογενή έρευνα, επιλέχθηκε το νησί της Λέσβου, όπου παρουσιάζονται και οι περισσότεροι δικαιούχοι (116), αναλογικά µε την υπόλοιπη Ελλάδα (σύµφωνα µε τις καταστάσεις του Υπουργείου Αγροτικής Ανάπτυξης και Τροφίµων), και πραγµατοποιήθηκε µε προσωπικές συνεντεύξεις σε δείγµα 30 ατόµων. Η δειγµατοληψία που πραγµατοποιήθηκε ήταν συστηµατική. Πιο αναλυτικά η συστηµατική δειγµατοληψία αφορά µεγάλους πληθυσµούς, που είναι όµως καταγεγραµµένοι σε κατάλογο. Έτσι λοιπόν για τον υπολογισµό του δείγµατος που θα χρησιµοποιηθεί, διαιρείται ο αριθµός του πληθυσµού, µε τον αριθµό του επιθυµητού δείγµατος, έτσι ώστε να βρεθεί ο δειγµατοληπτικό διάστηµα (στην συγκεκριµένη περίπτωση: 116/30= 3.8). Σύµφωνα µε το δειγµατοληπτικό διάστηµα θα πρέπει να επιλεγεί ένα άτοµο κάθε 3 (3.8 θεωρήθηκε ως 3) άτοµα του καταλόγου. Η συνέντευξη έγινε µε την χρήση ηµι-δοµηµένου ερωτηµατολογίου για την συγκέντρωση πληροφοριών όσον αφορά τα χαρακτηριστικά των αιτούντων, τα κίνητρα και τις πρακτικές τους, εφόσον τέτοιου είδους πληροφορίες δεν θα υπήρχαν καταγεγραµµένες σε υπάρχουσα βιβλιογραφία. Το ερωτηµατολόγιο, στο οποίο βασίστηκαν οι συνεντεύξεις, χωρίστηκε στις εξής ενότητες: 1. Χαρακτηριστικά ιάρθρωση της αγροτικής εκµετάλλευσης, όπου αναφέρονται οι χρήσεις γης, η έκταση, τα τεµάχια, η ποιότητα και ο τύπος των αναβαθµίδων, η παρουσία ζώων. 2. Πρακτικές και Συστήµατα ιαχείρισης, όπου αναφέρονται οι πρακτικές καλλιέργειας στις αναβαθµίδες, όπως το όργωµα, η λίπανση, η φυτοπροστασία, το κλάδεµα και η άρδευση. 15

3. Προσωπικά Οικογενειακά χαρακτηριστικά, όπου αναφέρονται η ηλικία των δικαιούχων, η οικογενειακή κατάσταση, η απασχόληση των άλλων µελών της οικογένειας, το εισόδηµα. 4. Γνώµες και Αντιλήψεις, σε µια σειρά ερωτήσεων για την αγροτική πολιτική και την απασχόληση µε την γεωργία, την συντήρηση και την σηµασία των αναβαθµίδων, τις αιτίες για την συµµετοχή στο µέτρο. 3.3 Πραγµατοποίηση της έρευνας Όσον αφορά την δευτερογενή έρευνα που πραγµατοποιήθηκε, επικεντρώθηκε κυρίως στην 1 η και 2 η πρόσκληση εκδήλωσης ενδιαφέροντος για το Μέτρο. Έτσι µελετήθηκαν οι φάκελοι υποψηφιοτήτων ανά νοµαρχιακό διαµέρισµα για ολόκληρη τη χώρα, αλλά και για την Λέσβο. Τα δεδοµένα συγκεντρώθηκαν από το τοπικό τµήµα του Υπουργείου Αγροτικής Ανάπτυξης και Τροφίµων στην Μυτιλήνη, όπου µε την συνεργασία των υπαλλήλων συλλέχθηκαν τα απαραίτητα στοιχεία για κάθε δικαιούχο. Η πρωτογενή έρευνα πραγµατοποιήθηκε µε προσωπικές συνεντεύξεις και την συνεργασία ενός αριθµού δικαιούχων, από τους οποίους συγκεντρώθηκαν πληροφορίες για τα χαρακτηριστικά των αγροκτηµάτων τους, για τους ίδιους, για την σχέση που έχουν µε την γεωργία και το αγροτικό τοπίο. Η έρευνα σε αυτό το στάδιο ολοκληρώθηκε στο χρονικό διάστηµα των 3 µηνών. Οι δικαιούχοι στους οποίους απευθυνθήκαµε ήταν αρκετά πρόθυµοι να µας συναντήσουν και να απαντήσουν στα ερωτήµατά µας, µε λίγες εξαιρέσεις δικαιούχων, οι οποίοι είτε δεν ήθελαν να πάρουν µέρος στην έρευνα, είτε είχαν αποφασίσει ότι δεν θα συµµετάσχουν στο πρόγραµµα, εξ αιτίας της πολύ µικρής ενίσχυσης που δεν είχε ιδιαίτερο νόηµα. 16

4. ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ 4.1 Η εφαρµογή του Μέτρου 3.12 Στην πρώτη πρόσκληση ενδιαφέροντος για το µέτρο 3.12 οι υποψήφιοι ήταν 292 σε όλη τη χώρα, ενώ στην Λέσβο συγκεκριµένα δεν υπήρξε καµία εφαρµογή. Κατά την δεύτερη πρόσκληση ενδιαφέροντος οι αιτούντες αυξήθηκαν στην πλειοψηφία των περιφερειών (327), ενώ στην Λέσβο είχαµε τους περισσότερους δικαιούχους από κάθε άλλη περιφέρεια (116) (Χάρτης 1). Οι εκτάσεις τοποθετούνται σε 23 Νοµαρχιακές Περιφέρειες. Το 15% των αγροκτηµάτων είναι µικρότερα από 0.4 εκτάρια *, ενώ µόνο το 13% είναι µεγαλύτερα από 4 εκτάρια. Τα περισσότερα αγροκτήµατα βρίσκονται στη Λέσβο (18.7%), ακολουθεί η Σάµος (14.2%) και οι Κυκλάδες (12.3%), τα οποία όπως παρατηρείται είναι νοµαρχιακά διαµερίσµατα νησιών. Το γεγονός ότι στην πρώτη πρόσκληση ενδιαφέροντος, περιοχές που αποτελούνται σε µεγάλο βαθµό από εκτάσεις µε αναβαθµίδες δεν είχαν καθόλου υποψήφιους, ενώ κατά την δεύτερη πρόσκληση πολλοί δικαιούχοι έγιναν δεκτοί από αυτές τις περιοχές, οδηγεί στο συµπέρασµα της περιορισµένης και ελλιπούς ενηµέρωσης όσον αφορά στο πρόγραµµα. *1 εκτάριο=10.000µ 2 =10 στρέµµατα 17

18

Πίνακας 1. Κατανοµή των περιοχών µε αναβαθµίδες στα αγροκτήµατα των δικαιούχων ανά νοµαρχιακό διαµέρισµα, οι χρήσεις γης, ο µέσος όγκος των αναβαθµίδων στα αγροκτήµατά τους, ποσοστό του µέσου όγκου Νοµαρχιακή Περιφέρεια 1η πρόσκληση Αργολίδας 34 Αρκαδίας Άρτας 4 2η πρόσκληση 10 9 3 που µπορεί να υποστηριχθεί από το πρόγραµµα. Σύνολο Ποσοστό (%) Μέση Περιοχή (ha) Δενδρώνες και Αµπελώνες (N) Ετήσιες Καλλιέργειες (Ν) Βοσκότοποι (Ν) Μέσος όγκος/ha (m3/ha) % µέσου όγκου που µπορεί να υποστηριχθεί από το Πρόγραµµα 44 7.1 2.80 40 10 1.82 31.3 9 1.5 4.57 7 2 2.23 111.7 7 1.1 1.93 7 2.34 75.6 Δωδεκανήσου 10 6 16 2.6 2.19 15 2 1.98 26.2 Ζακύνθου 1 Καβάλας 20 Κέρκυρας 11 Κορίνθου 3 6 7 1 3 7 1.1 2.13 7.73 35.2 27 4.4 1.90 27 1.08 23.8 12 1.9 1.17 11 1 1 1.01 25.4 6 1.0 4.31 3 5 2.91 28.2 Κυκλάδων 76 76 12.3 1.82 70 5 9.76 33.8 Λακωνίας 5 Λάρισας 14 Λασιθίου Λέσβου Λευκάδας 20 12 12 2 116 14 17 2.7 1.51 13 4 1 1.11 23.2 26 4.2 1.93 19 5 2 1.10 23.4 2.3.94 1 1.91 28.2 116 18.7 3.71 111 2 14.83 31.0 34 5.5 1.07 33 5 1 1.07 24.0 Μεσσηνίας 42 17 59 9.5 1.64 59 1.03 25.0 Πειραιά 19 Ρεθύµνου 6 Σάµου 21 Τρικάλων 2 Φωκίδας 11 19 67 2 2 30 4.8 2.70 28 2 1.10 23.4 25 4.0 2.22 22 1 4 1.08 23.8 88 14.2 1.24 88 1 1.16 22.2 4.6.53 2 1.29 19.9 2.3.22 2.49 52.4 Χαλκιδικής 1 1.2 9.25 1 1.28 91.8 Χανίων 3 Χίου 1 Σύνολο 292 6 1 327 9 1.5 1.84 9.88 29.2 2.3 1.35 2 1.28 20.1 619 100.0 2.22 577 46 41.95 27.1 Στον Πίνακα 1 φαίνεται ότι κατά την 1 η πρόσκληση ενδιαφέροντος για το πρόγραµµα υπήρχαν υποψήφιοι από 18 νοµαρχιακές περιφέρειες, ενώ κατά την 2 η πρόσκληση υπήρξαν υποψήφιοι από ακόµα 5 περιφέρειες, οι οποίες στο σύνολό τους είναι 23. Παρατηρούµε ότι όλα τα νοµαρχιακά διαµερίσµατα που φαίνονται στην 1 η πρόσκληση, εµφανίστηκαν και στην 2 η, µε µοναδική εξαίρεση την νοµαρχιακή περιφέρεια Κυκλάδων, γεγονός που προκαλεί εντύπωση αν σκεφτούµε ότι οι Κυκλάδες καλύπτονται σε µεγάλο βαθµό από αναβαθµίδες. Επίσης από τα διαµερίσµατα που βρίσκονται και στις δυο προσκλήσεις ενδιαφέροντος, 9 παρουσιάζουν µείωση του αριθµού των υποψηφίων, 5 αύξηση και 3 παραµένουν σταθερά όσον αφορά τον αριθµό των υποψηφίων. Θα πρέπει να σηµειωθεί η ραγδαία αύξηση που 19

παρουσιάζουν η Λέσβος (στην 1 η πρόσκληση δεν υπήρχε κανένας υποψήφιος, ενώ στην 2 η παρουσιάστηκαν 116 υποψήφιοι) και η Σάµος (1 η πρόσκληση 21 δικαιούχοι, 2 η πρόσκληση 67 δικαιούχοι) περιοχές που επίσης καλύπτονται σε µεγάλο ποσοστό από αναβαθµίδες. Όσον αφορά τις χρήσεις γης, οι περισσότερες περιοχές µε αναβαθµίδες εµφανίζονται σε δενδρώνες και αµπελώνες, ενώ µόνο σε λίγες νοµαρχιακές περιφέρειες υπολογίζονται οι υπόλοιπες χρήσεις γης. Αυτό επιβεβαιώνει την σχέση των αναβαθµίδων µε τις χρήσεις γης στην Ελλάδα. Είναι πιθανότερο δηλαδή να συναντήσουµε αναβαθµίδες σε µόνιµες συγκοµιδές, παρά σε καλλιέργειες και σε βοσκότοπους. Στους βοσκότοπους ειδικότερα, οι αναβαθµίδες καταστρέφονται γρήγορα εξαιτίας των ζώων, ενώ στις καλλιέργειες είναι πιο πιθανή η εγκατάλειψη. 4.2 Η Λέσβος Η Λέσβος είναι το 3 ο µεγαλύτερο νησί στην Ελλάδα µε έκταση 1632.8 χµ 2, µε πληθυσµό 89.935 κατοίκους (απογραφή 2001) και πρωτεύουσα του νησιού την Μυτιλήνη µε 36.196 κατοίκους (απογραφή 2001). Οι ποιοτικοί δείκτες του πληθυσµού παρουσιάζουν µια δυσµενή εικόνα (δείκτης γήρανσης 1.48 σε σχέση µε 1.1 της χώρας το 2001 και ποσοστό ενεργού πληθυσµού 38%σε σχέση µε 39% της χώρας το 2001), ενώ το ΑΕΠ του νοµού ανέρχεται στο 97% της χώρας. Στο εσωτερικό της το έντονο ανάγλυφο και οι µεγάλες αποστάσεις δηµιουργούν επιπλέον εµπόδια, όσον αφορά την αποµόνωση (από τις 73 κοινότητες του νησιού, οι 16 έχουν χαρακτηριστεί ορεινές και οι υπόλοιπες µειονεκτικές). Χωροταξικά η Λέσβος εµφανίζεται µε ένα µεγάλο πόλο, το αστικό κέντρο της Μυτιλήνης, µε τα προάστιά του µερικούς ήµους (Πλωµάρι, Αγιάσος, Πολυχνίτος Καλλονή) µε φθίνουσα πορεία πλην του τελευταίου. Η σηµασία της αγροτικής παραγωγής είναι ιδιαίτερα µεγάλη, κυρίως εκτός του αστικού κέντρου της Μυτιλήνης (το κύριο ποσοστό των απασχολούµενων στον πρωτογενή τοµέα ανέρχεται σε 40% του συνόλου των απασχολούµενων, ενώ αν υπολογίσουµε και την Μυτιλήνη το ποσοστό µειώνεται σε 29%). 20

Στην αγροτική παραγωγή του νησιού, λοιπόν, παρατηρείται µια σηµαντική µείωση (30% στην διάρκεια 71-91) του αριθµού των εκµεταλλεύσεων. Όσον αφορά στις χρήσεις γης το νησί θα µπορούσε να χωριστεί σε τρεις ζώνες ανάλογα µε την κατανοµή τους και µε βάση κλιµατικά, γεωλογικά και κριτήρια χρήσεων γης (Χάρτης 2): α) Η ζώνη βοσκοτόπων, βρίσκεται στο υτικό Βορειοδυτικό τµήµα του νησιού και αποτελείται κυρίως από εκτάσεις βόσκησης σε εδάφη αβαθή, επικλινή και περιορισµένης γονιµότητας. Σε αυτές τις περιοχές εντοπίζονται πολλές κατασκευές κτηνοτροφικής παραγωγής καθώς και ξερολιθιές, που χωρίζουν τις εκτάσεις αυτές σε τεµάχια. Κυριαρχεί η εκτροφή αιγοπροβάτων και η κύρια χρήση γης είναι οι άγονοι βοσκότοποι. Η βοσκή των ζώων, οι πρακτικές οργώµατος και συγκοµιδής δηµητριακών και οσπρίων (οι οποίες έχουν σταµατήσει από την δεκαετία του 1950), αλλά και η ανάπτυξη σύγχρονης αγροτικής υποδοµής, επιδείνωσαν τις εναποµείναντες πεζούλες. Το χαρακτηριστικό αυτής της ζώνης είναι το τοπίο µε περιοχές χωρίς δέντρα ή µε βλάστηση σαβάνας, που χωρίζονται από συνεχής ξερολιθιές, οι οποίες µερικές φορές εκτείνονται σε ολόκληρους λόφους. β) Η ζώνη ελαιώνων, βρίσκεται στο Ανατολικό Νοτιοανατολικό τµήµα και χαρακτηρίζεται ως ορεινή ηµιορεινή. Εδώ κυριαρχούν σε βαθµό µονοκαλλιέργειας οι ελαιώνες. Το κυρίαρχο στοιχείο είναι οι αναβαθµίδες (καθώς το 92% των ελαιώνων τοποθετούνται σε αναβαθµίδες) καθώς επίσης υπάρχουν και πέτρινα κτίσµατα αποθήκευσης αλλά και φράκτες. Οι ποιότητα των αναβαθµίδων είναι µέτρια, καθώς πολλοί λίγοι αγρότες τις διατηρούν πραγµατικά, ή χτίζουν καινούριες όταν φυτεύουν νέα δέντρα, µε αποτέλεσµα πολλές από αυτές να παραµελούνται ή ακόµα και να καταρρέουν. Το χαρακτηριστικό αυτής της ζώνης είναι το τοπίο µε συνεχής αναβαθµίδες και ελαιώνες, σε εκτενή µονοκαλλιέργεια, που µερικές φορές συνδυάζεται µε δάση πεύκων. γ) Η ενδιάµεση ζώνη, που χωρίζει τις δυο προηγούµενες περιλαµβάνει στοιχεία και από τις προηγούµενες δυο ζώνες. Αποτελεί µεταβατική ενότητα µε την παρουσία ελαιώνων, αροτραίων καλλιεργειών 21

και βοσκότοπων καθώς διαθέτει και τα κατάλληλα εδάφη (πεδινά ηµιορεινά). Η ποιότητα των αναβαθµίδων είναι και σε αυτή τη ζώνη µέτρια. Υπάρχουν πεζούλες σε πολλή καλή κατάσταση στους ελαιώνες, αλλά στις περιοχές βόσκησης είναι σε πολλή κακή κατάσταση και δεν συντηρούνται. Το χαρακτηριστικό αυτής της ζώνης είναι το τοπίο µε συνεχείς ελαιώνες, που συναντά µερικές φορές δάση πεύκων. Παρατηρείται λοιπόν µια σχετική αποαγροτοποίηση κοντά στον αστικό πόλο της Μυτιλήνης και σε παραλιακές ζώνες µε ισχυρές πιέσεις στις χρήσεις γης για κατασκευή πρώτης, δεύτερης κατοικίας ή τουριστικών καταλυµάτων. Παρόλα αυτά η γεωργία εξακολουθεί να παίζει σηµαντικό ρόλο στην ανάπτυξη του νησιού, ιδιαίτερα στην ύπαιθρο. Παραµένει η µόνη σχεδόν απασχόληση για µεγάλο µέρος του πληθυσµού σε ορεινές ή αποµονωµένες περιοχές. Συγκεκριµένα η καλλιέργεια ελιάς στην Λέσβο, αποτελεί την κύρια παραγωγική δραστηριότητα του αγροτικού τοµέα στο νησί. Οι ελαιώνες καλύπτουν το 80% της αγροτικής γης αποτελούµενοι από 11 εκατοµµύρια ελαιόδεντρα περίπου. Παράλληλα παρατηρείται µια συνεχής εγκατάλειψη των αποµονωµένων οικισµών, ενώ οι οικισµοί που βρίσκονται κοντά στην Μυτιλήνη επεκτείνονται συνεχώς, παράλληλα µε την εκτός σχεδίου δόµηση στον ενδιάµεσο χώρο. 4.3 Η εφαρµογή του Μέτρου 3.12 στη Λέσβο Ακολουθεί η παρουσίαση των αποτελεσµάτων της έρευνας που έγινε σε δείγµα δικαιούχων του Μέτρου στην Λέσβο. Θα αναλυθεί η κατανοµή των δικαιούχων και οι συσχετίσεις που µπορεί να έχουν µερικές από τις µεταβλητές µεταξύ τους. (Ι) Χωρική Κατανοµή των αποτελεσµάτων ικαιούχοι του µέτρου ανακατασκευής αναβαθµίδων στην Λέσβο είναι 116 άτοµα αποτελώντας το µεγαλύτερο ποσοστό δικαιούχων στην Ελλάδα κατά την δεύτερη πρόσκληση ενδιαφέροντος του προγράµµατος. Οι περισσότεροι από αυτούς ζουν στην Μυτιλήνη (30%) και στην Αγιάσο (14%). Οι υπόλοιποι δικαιούχοι κατανέµονται ανοµοιόµορφα (Χάρτης 2), ενώ υπάρχει ένα ποσοστό δικαιούχων (3.5%) που κατοικεί µόνιµα στην 22

Αθήνα και είναι ιδιοκτήτες αγροκτηµάτων στο νησί. Παρατηρώντας το χάρτη, διακρίνεται στην δυτική µεριά του νησιού ότι δεν εµφανίζεται κανένας δικαιούχος. Αυτό εξηγείται από την γεωµορφολογία της συγκεκριµένης περιοχής. Άγονα, πετρώδη εδάφη κυριαρχούν, εξαιτίας του ηφαιστειογενή χαρακτήρα της περιοχής. Μπορούµε να διακρίνουµε την συσχέτιση µεταξύ της περιοχής κατοικίας και του είδους καλλιέργειας (Pearson Chi-square= 14.842, s=0.250, N=30) (Χάρτης 2 - Πίνακας 2). Όπως φαίνεται και στον χάρτη 2, οι ελαιώνες συγκεντρώνονται στο ανατολικό νοτιοανατολικό τµήµα του νησιού, αντίθετα µε τους βοσκότοπους που βρίσκονται στο βόρειο αλλά και στο δυτικό τµήµα της Λέσβου. 23

(ΙΙ) Επάγγελµα, Αγροτική Απασχόληση, Εισόδηµα, Ηλικία Από το δείγµα δικαιούχων του µέτρου, µε την βοήθεια του οποίου πραγµατοποιήθηκε η έρευνα, µόνο ένας (3.4%) έχει δηλώσει ότι είναι αγρότης στο κύριο επάγγελµα. Οι υπόλοιποι είναι κατά κύριο λόγω δηµόσιοι υπάλληλοι (33.4%), ελεύθεροι επαγγελµατίες (30%), συνταξιούχοι (20%), υπάλληλοι (6.6%), νοικοκυρές (3.4%) και µαθητές (3.4%). Όσον αφορά την αγροτική εργασία, το 40% δηλώνει ότι ασχολείται προσωπικά µε το µεγαλύτερο µέρος της εργασίας στο αγρόκτηµα, 46,7% δηλώνουν ότι δουλεύουν στο αγρόκτηµα περιστασιακά και 13.3% δηλώνουν ότι δεν ασχολούνται προσωπικά µε το αγρόκτηµά τους. Οι τελευταίες 4 περιπτώσεις του δείγµατος είναι ιδιοκτήτες, µεγαλύτεροι από 65 χρονών, που έχουν εγκαταλείψει την προσωπική ενασχόληση µε την αγροτική εργασία, αλλά προσλαµβάνουν ανθρώπους για να δουλέψουν στο αγρόκτηµά τους. Εδώ εµφανίζεται συσχέτιση της αγροτικής ενασχόλησης µε την περιοχή κατοικίας (Pearson Chi-square= 24.441, s=0.437, N=30) (Πίνακας 3), µε το είδος καλλιέργειας (Pearson Chi-square= 15.370, s=0.004, N=30) (Πίνακας 4), µε το αν είχαν συντηρηθεί στο παρελθόν οι αναβαθµίδες (Pearson Chi-square= 11.071, s=0.026, N=30) (Πίνακας 5), µε την κύρια απασχόληση του ιδιοκτήτη (Pearson s Chi-square = 22.17, 24

s=0.036, N=30) (Πίνακας 6), µε το οικογενειακό εισόδηµα (Pearson s Chisquare = 12.670, s=0.049, N=30) (Πίνακας 7). 25

Το 26.6% του δείγµατος των δικαιούχων του µέτρου έχουν ηλικία από 45 µέχρι 55 χρονών. Υπάρχουν άλλες τρεις ηλικιακές κλάσεις (από 35 µέχρι 45, από 55 µέχρι 65 και από 65 και πάνω) οι οποίες καταλαµβάνουν το 23.3% του δείγµατος η κάθε µια. Βρέθηκε ότι υπάρχει στατιστικά σηµαντική σχέση µεταξύ της ηλικίας των ιδιοκτητών και της ποιότητας των αναβαθµίδων (Pearson s Chi-square = 103.218, s=0.448, N=30) όπως επίσης και της πιθανής συντήρησης πριν από την συµµετοχή τους στο Μέτρο (Pearson s Chi-square = 38.417, s=0.276, N=30). Επίσης η ηλικία µε τη κύρια απασχόληση του ιδιοκτήτη (Pearson s Chi-square = 118.556, s=0.126, N=30) και µε την ενασχόληση του ίδιου µε την γεωργία (Pearson s Chi-square = 35.179, s=0.412, N=30) εµφανίζουν συσχέτιση. 26

Στις περισσότερες οικογένειες του δείγµατος (63.4%) υπάρχει τουλάχιστον µια ακόµη πηγή εισοδήµατος εκτός από την γεωργία (εάν συµπεριληφθούν και οι συντάξεις µπορεί να έχουν τέσσερις διαφορετικές εισοδηµατικές πηγές). Στην κατηγορία αυτή ανήκουν οι δηµόσιοι υπάλληλοι (30%) και οι ιδιωτικοί υπάλληλοι (23.3%). Όσον αφορά το εισόδηµα από την γεωργία και το οικογενειακό εισόδηµα, το πρώτο πολύ λίγο συµβάλλει στο δεύτερο αφού το 62% των ερωτηθέντων δήλωσε ότι τα έσοδα από την γεωργία είναι χαµηλότερα των 5000, το 34.5% µεταξύ 5000 και 10000, ενώ µόλις το 3.5% δήλωσε ότι τα έσοδα που έχει από την γεωργία ξεπερνούν τις 10000. εν φαίνεται να έχει σχέση µε την ποιότητα των αναβαθµίδων, αλλά σχετίζεται εµφανώς µε την ενασχόληση που έχει ο ιδιοκτήτης µε την γεωργία (Pearson s Chisquare = 6.489, s=0.166, N=30) (Πίνακας 8). Τα οικογενειακά εισοδήµατα είναι εµφανώς υψηλότερα, µε το 34.5% των οικογενειών να δηλώνουν πάνω από 25000 (Πίνακας 9). Τα οικογενειακά εισοδήµατα δεν φαίνεται να σχετίζονται µε τα έσοδα από τον γεωργικό τοµέα, ούτε µε την απασχόληση του δικαιούχου ή το µέγεθος του αγροκτήµατος, αλλά φαίνεται όπως έχει προαναφερθεί να υπάρχει µια στατιστικά σηµαντική σχέση µε την ενασχόληση µε την γεωργία (Πίνακας 7), αφού παρατηρείται ότι όσοι ασχολούνται περιστασιακά µε την γεωργία έχουν υψηλότερα εισοδήµατα (Pearson s Chi-square = 12.67, s=0.049, N=30). 27

Σε µια πιο λεπτοµερή σύγκριση των εσόδων από την γεωργία και του οικογενειακού εισοδήµατος (Πίνακας 10) παρατηρείται ότι µια µόνο οικογένεια έχει δηλώσει ότι τα έσοδα από τον γεωργικό τοµέα απέχουν αρνητικά µία µόνο κλάση (έσοδα από γεωργία: 5000 10000, οικογενειακό εισόδηµα: 10000 15000). Σε όλες τις άλλες περιπτώσεις οι δυο κατηγορίες εσόδων απέχουν αρνητικά τουλάχιστον δυο κλάσεις. (ΙΙΙ) Εκµεταλλεύσεις Οι περισσότερες από τις εκµεταλλεύσεις των ερωτηθέντων δικαιούχων είναι ελαιώνες (90%). ηλώθηκαν επίσης δυο δενδρώνες και ένας βοσκότοπος. Σε κάθε περίπτωση οι εκµεταλλεύσεις είναι ενεργές και οι πρακτικές διαχείρισης που χρησιµοποιούνται συνήθως είναι το κλάδεµα (σε 93% των αγροκτηµάτων), το όργωµα (31% των αγροκτηµάτων), η άρδευση (45% των αγροκτηµάτων), η λίπανση (σε 38% των αγροκτηµάτων), ενώ το 24% είναι βιολογικές καλλιέργειες. Στην περίπτωση των συστηµάτων διαχείρισης δεν παρατηρείται στατιστική σχέση µε την ηλικία του ιδιοκτήτη, ούτε µε το αν ασχολείται µε την γεωργία, ή τι 28

έσοδα έχει από αυτό τον τοµέα ή µε το οικογενειακό εισόδηµα. Στατιστικά σηµαντική σχέση υπάρχει µεταξύ των πρακτικών διαχείρισης και του είδους καλλιέργειας (Pearson Chi-square= 58, s=0.001, N=30) (Πίνακας 11), όπως και µε την κύρια απασχόληση του ιδιοκτήτη (Pearson Chi-square= 110.764, s=0.027, N=30). Συνεπώς οι πρακτικές διαχείρισης της καλλιέργειας φαίνεται να εξαρτώνται από την θέληση των ιδιοκτητών να ασχοληθούν µε τη γεωργία και όχι µε τα εισοδήµατα που αυτή ίσως αποφέρει. 29

Πίνακας 12. Συστήµατα ιαχείρισης * Ενασχόληση µε την Γεωργία Παρατηρείται επίσης συσχέτιση της έκτασης του αγροκτήµατος µε το είδος καλλιέργειας (Pearson Chi-square= 60.00, s=0.081, N=30), αλλά και µε τον τύπο αναβαθµίδων (Pearson Chi-square= 141.250, s=0.407, N=30) (IV) Αναβαθµίδες Όσον αφορά στην ποιότητα αναβαθµίδων στο δείγµα των δικαιούχων που ερωτήθηκε, παρατηρήθηκε ότι το 43.3% δήλωσε µέτρια ποιότητα, το 20% δήλωσε καλή, το 16.6% µέτρια προς κακή, το 10% δήλωσε κακή, ενώ το υπόλοιπο 10% δήλωσε καλή προς µέτρια ποιότητα για τις αναβαθµίδες που υπάρχουν στο αγρόκτηµά του. Φαίνεται ότι η ποιότητα των αναβαθµίδων δεν έχει στατιστικά σηµαντική σχέση µε το αν είχαν συντηρηθεί στο παρελθόν οι αναβαθµίδες (Πίνακας 13), όπως επίσης µε το εάν ο ιδιοκτήτης ασχολείται µε την γεωργία (Πίνακας 14), καθώς και µε τα έσοδα από τον γεωργικό τοµέα (Πίνακας 15), αλλά ούτε και µε το 30

οικογενειακό εισόδηµα (Πίνακας 16). Μπορεί όµως να συσχετιστεί µε την περιοχή κατοικίας των ιδιοκτητών (Pearson s Chi-square = 75.810, s=0.357, N=30), µε τον τύπο αναβαθµίδων (Pearson s Chi-square = 44.865, s=0.148, N=30), µε το αν υπάρχουν ζώα στην έκταση (Pearson s Chi-square = 43.285, s=0.009, N=30), και µε την έκταση της καλλιέργειας (Pearson s Chi-square = 141.250, s=0.407, N=30) 31

Η πλειοψηφία των εκτάσεων δεν βόσκεται (53%). Το 36,6% βόσκεται από αιγοπρόβατα, το 3.3% από άλογα, αλλά και από ζώα που µπαίνουν στα αγροκτήµατα να βοσκήσουν µε ή χωρίς την συγκατάθεση των ιδιοκτητών. Πριν από 10 έτη, περισσότερα αιγοπρόβατα βοσκούσαν στις συγκεκριµένες εκτάσεις του δείγµατος. Σύµφωνα µε τους ερωτηθέντες οι απότοµες βροχοπτώσεις είναι ο κύριος παράγοντας που καταστρέφει τις αναβαθµίδες. Αναφέρθηκαν και άλλοι παράγοντες που καταστρέφουν τις αναβαθµίδες, όπως τα ζώα, η φυσική φθορά, η αδιαφορία και η κακή κατασκευή. Παρατηρήθηκε επίσης ότι οι αναβαθµίδες στα αγροκτήµατα των ερωτηθέντων δικαιούχων είναι στην πλειοψηφία τους παράλληλου τύπου (40%). Υπάρχουν επίσης επάλληλες και µεµονωµένες (από 10%), αλλά ένα 32

µεγάλο ποσοστό (20%) δήλωσε ότι υπάρχουν αναβαθµίδες δυο διαφορετικών τύπων παράλληλες και µεµονωµένες στο αγρόκτηµα τους. Το 50% από το δείγµα των δικαιούχων δήλωσε ότι είχε συντηρήσει τις αναβαθµίδες που βρίσκονται στο αγρόκτηµά του, πριν συµµετάσχει και πριν εφαρµοστεί το µέτρο. Το 40% δήλωσε ότι δεν είχε συντηρήσει ποτέ τις αναβαθµίδες, ενώ το υπόλοιπο 10% τις είχε συντηρήσει πολύ παλιά. Παρατηρήθηκε ότι το αν είχαν συντηρηθεί οι αναβαθµίδες πριν το µέτρο δεν σχετίζεται στατιστικά µε τα έσοδα από τον γεωργικό τοµέα (Πίνακας 6). Σχετικά µε το αν οι αναβαθµίδες είναι σήµερα σε καλύτερη κατάσταση από ότι παλιότερα, µόλις το 23.3% του δείγµατος απάντησε θετικά, ενώ το υπόλοιπο 76.7% απάντησε αρνητικά. (IIV) Γενικές Απόψεις Από το δείγµα των ερωτηθέντων το 23.3% είναι ικανοποιηµένοι από τις παροχές του µέτρου, ενώ το 40% δεν είναι ικανοποιηµένοι προς το παρόν, αλλά όλοι σχεδόν θεώρησαν το µέτρο σαν µια βοήθεια και ένα κίνητρο για να ανακατασκευάσουν τις αναβαθµίδες τους και δήλωσαν ότι θα πρέπει να συνεχιστεί και τα επόµενα χρόνια. Η δυσαρέσκεια αυτή ίσως δικαιολογείται εξ αιτίας ενός χαρακτηριστικού του µέτρου, σύµφωνα µε το οποίο, η πραγµατοποίηση της ανακατασκευής των αναβαθµίδων θα πρέπει να επεκταθεί χρονικά στο διάστηµα των 5 ετών. Αυτό σηµαίνει ότι οι δικαιούχοι θα πρέπει να συντηρούν µερικώς τις αναβαθµίδες κατά την διάρκεια αυτής της περιόδου, κάτι τι οποίο όπως υποστηρίζουν οι ίδιοι οι ιδιοκτήτες είναι ανούσιο και οικονοµικά ασύµφορο, γιατί θα πρέπει κάθε χρόνο να πληρώνουν εργατικά χέρια και να µην έχουν ουσιαστικό αποτέλεσµα. Υποστηρίζουν ότι δυο χρόνια θα ήταν αρκετά για να γίνει µια αποτελεσµατική και ολοκληρωµένη ανακατασκευή των αναβαθµίδων. Έτσι παρόλο που είναι δικαιούχοι του µέτρου τώρα, όταν ρωτήθηκαν αν θα συντηρήσουν στο µέλλον τις αναβαθµίδες, το 16.7% απάντησε αρνητικά, λόγω του ότι δεν είναι ευχαριστηµένοι από την παρούσα εικόνα του προγράµµατος. 33

Σχεδόν όλοι ασχολούνται µε την γεωργία επειδή βρήκαν τα κτήµατα από τους γονείς τους και για συναισθηµατικούς λόγους προσπάθησαν να τα συντηρήσουν όσο µπορούν. Μισοί από το δείγµα δικαιούχων θα συµβούλευαν τα παιδιά τους να ασχοληθούν µε την γεωργία αν το θέλουν (50%), ενώ ένα µεγάλο µέρος (30%) θα τα συµβούλευε να µην ακολουθήσουν την γεωργία σαν κύριο επάγγελµα. Παρόλα αυτά οι περισσότεροι δηλώνουν πως τίποτα δεν θα τους έκανε να εγκαταλείψουν την γεωργία, παρά µόνο λόγοι υγείας. υο περιπτώσεις ανέφεραν πως οι τιµές των προϊόντων και τα έξοδα θα µπορούσε να είναι αιτία εγκατάλειψης, ο µοναδικός κατ επάγγελµα αγρότης στο δείγµα δήλωσε πως αν µπορούσε να βρει κάτι άλλο να συντηρήσει την οικογένειά του καλύτερα, θα σταµατούσε να ασχολείται, γιατί είναι οικονοµικά πολυέξοδος τοµέας, χωρίς ανάλογες απολαβές. Όπως αναµενόταν, οι δικαιούχοι του δείγµατος είναι εξοικειωµένοι µε τις λειτουργίες των αναβαθµίδων και οι απόψεις τους για αυτές και την συντήρησή τους είναι πολύ θετικές. Όλοι θεωρούν ότι οι αναβαθµίδες είναι σηµαντικό µέρος του τοπίου και της πολιτιστικής κληρονοµιάς, αλλά και ότι προστατεύουν το έδαφος από την διάβρωση, ενώ µια πιθανή υποβάθµισή τους θα άλλαζε σηµαντικά το τοπίο και θα είχε επιπτώσεις στην γεωργία (αφού χωρίς αναβαθµίδες, εκτάσεις µε µεγάλη κλίση θα ήταν αδύνατο να εκµεταλλευτούν). 34

5. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Μετά από την περιγραφή των αποτελεσµάτων και την παρουσίαση των χαρακτηριστικών τόσο των δικαιούχων του Μέτρου όσο και των ιδιοκτησιών τους, προκύπτει µια σειρά από συµπεράσµατα. Αρχικά παρατηρήθηκε το γεγονός ότι µόνο ένας από τους δικαιούχους του δείγµατος δεν είναι κατ επάγγελµα αγρότης. Η ασχολία δηλαδή µε την γεωργία, σε αυτή την περίπτωση είναι προσωπική επιλογή και ευχαρίστηση, µε κίνητρο να αποτελεί η θέληση του ίδιου του ιδιοκτήτη, ο οποίος ασχολείται κυρίως για συναισθηµατικούς λόγους. Τα έσοδα από τον συγκεκριµένο τοµέα δεν αποτελούν κίνητρο για ενασχόληση, αφού τις περισσότερες φορές είναι λίγα και όχι ουσιαστικά, από την στιγµή που συχνά επενδύονται και πάλι στον τοµέα της γεωργίας. Οι περισσότεροι δικαιούχοι είναι ιδιοκτήτες ελαιώνων. Αυτό οδηγεί στο συµπέρασµα ότι αφού δεν είναι επαγγελµατίες αγρότες και δεν έχουν το χρόνο (ή δεν θέλουν) να ασχοληθούν εξ ολοκλήρου µε την γεωργία, οι ελαιώνες αποτελούν ιδανικό είδος εκµετάλλευσης, εφόσον χωρίς πολλές καλλιεργητικές φροντίδες και έξοδα, η καλλιέργεια παραµένει «ενεργή». Το Μέτρο 3.12 αποτέλεσε για πολλούς κίνητρο να σκεφτούν να ανακατασκευάσουν τις αναβαθµίδες τους. Αν και πολλοί δεν είναι ικανοποιηµένοι από τις παροχές του και τον τρόπο µε τον οποίο πραγµατοποιείται, θεώρησαν ότι είναι µια καλή ευκαιρία να βελτιώσουν την εικόνα και την απόδοση της έκτασής τους. Με την πραγµατοποίηση αυτού του µέτρου για πρώτη φορά δίνεται η ευκαιρία σε άτοµα τα οποία δεν είναι επαγγελµατίες αγρότες να συµµετάσχουν σε ένα τέτοιου είδους πρόγραµµα, ενώ για τα ήδη υπάρχοντα Σχέδια Βελτίωσης δικαιούχοι είναι µόνο άτοµα µε κύρια δραστηριότητα την άσκηση της γεωργίας. Επίσης θετικό είναι ότι το συγκεκριµένο πρόγραµµα (µαζί και µε άλλα γεωργοπεριβαλλοντικά µέτρα) αναγνωρίζει την σηµαντικότητα χαρακτηριστικών του αγροτικού τοπίου, όπως είναι οι αναβαθµίδες, και ενισχύει την συντήρηση τέτοιων χαρακτηριστικών. Παρόλα αυτά ο τρόπος µε τον οποίο εξελίσσεται το συγκεκριµένο µέτρο δυσαρεστεί αρκετούς δικαιούχους, αφού η οικονοµική ενίσχυση η οποία θα έχει διάρκεια 5 χρόνια, θα δίνεται σταδιακά µία φορά το χρόνο 35

(όχι συνολικά) για ένα συγκεκριµένο µέρος των εργασιών που κάνει κάθε ιδιοκτήτης. Αυτό έχει ως αποτέλεσµα την αντιµετώπιση δυσκολιών, όπως τα εργατικά χέρια και η µη ολοκληρωµένη και σωστή ανακατασκευή. Το ότι η οικονοµική ενίσχυση είναι περιορισµένη και υπάρχουν περιπτώσεις που οι δικαιούχοι συµµετέχουν και σε άλλα µέτρα, δυσκολεύει και δυσαρεστεί ακόµα περισσότερο, ενώ πολλές φορές είναι τόσο µικρή η ενίσχυση που δεν έχει νόηµα η συµµετοχή σε ένα τέτοιο µέτρο. Κίνητρα στα οποία βασίζονται και συµµετέχουν στο µέτρο αυτό, αποτελούν λόγοι προσωπικοί, συναισθηµατικοί, η ιδιαίτερη σχέση ανθρώπου φύσης, ενώ επιδρούν λιγότερο κίνητρα οικονοµικά, αφού όπως έχει αναφερθεί και παραπάνω οι περισσότεροι έχουν πολύ λίγα έσοδα, αλλά βγάζουν «το λάδι της χρονιάς». Επειδή, λοιπόν, ελάχιστοι είναι οι επαγγελµατίες γεωργοί, εφαρµόζουν συνήθως τις απαραίτητες πρακτικές έτσι ώστε να διατηρείται η απόδοση του κτήµατος. Όσον αφορά την συντήρηση των αναβαθµίδων, είναι µια διαδικασία, χρονοβόρα, πολυέξοδη αλλά αναγκαία. Οι αναβαθµίδες εκτός του ότι συγκρατούν το χώµα να µην παρασύρεται από ορµητικά νερά και προστατεύουν το έδαφος από την διάβρωση, αποτελούν έναν τρόπο καλλιέργειας περιοχών µε µεγάλη κλίση που υπό άλλες συνθήκες θα ήταν πολύ δύσκολο να εκµεταλλευτεί. Εκτός από όλα αυτά θεωρείται από τα πιο αξιόλογα πολιτισµικά χαρακτηριστικά του αγροτικού τοπίου. Στις µέρες µας οι επαγγελµατίες αγρότες, οδηγούνται στο σηµείο να θεωρούν τέτοιου είδους πολιτισµικά χαρακτηριστικά, όπως οι αναβαθµίδες, σαν οικονοµικό βάρος και όχι σαν διευκόλυνση της παραγωγής. Η συντήρησή τους απαιτεί πολλά έξοδα και πολλή δουλειά και τα ισχύοντα γεωργοπεριβαλλοντικά µέτρα καλύπτουν ένα πολύ µικρό µέρος αυτών. Θα πρέπει λοιπόν, να δοθούν άλλου είδους κίνητρα στους ενδιαφερόµενους, έτσι ώστε να µην εγκαταλείπονται τα χαρακτηριστικά του αγροτικού τοπίου και να προκαλείται µεγαλύτερο ενδιαφέρον σε κάποιον να ασχοληθεί µε την γεωργία λίγο πιο σοβαρά. 36

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ KIZOS T., SPILANIS I., Τhe Transformation of Landscape: Modeling Policy and Social Impacts on the Agricultural Landscape of Lesvos, Journal Resource Modeling, Vol. 17, No 4, pp. 321-358, 2004. KIZOS TH., KOULOURI M., Agricultural Landscape Dynamics in the Mediterranean: Lesvos (Greece) case study using evidence from the last three centuries, Environmental science and policy 9 (4), 2006 SHIPLEY G., SALMON J., Human landscapes in classical antiquity Environment and Culture, Routledge, London, 1996 VAN ANDEL Tj., RUNNELS C., Αρχαιολογία χωρίς Σκαπάνη: Η περίπτωση της Νότιας Αργολίδας, Καλειδοσκόπιο, Αθήνα, 2002. ΓΙ ΑΡΑΚΟΥ Ι, ΚΑΖΑΚΟΠΟΥΛΟΣ Λ, ΚΟΥΤΣΟΥΡΗΣ Α. (επιµέλεια), Η κοινωνία της υπαίθρου σε έναν µεταβαλλόµενο αγροτικό χώρο, Υπουργείο Αγροτικής Ανάπτυξης και Τροφίµων, ΕΤ.ΑΓΡΟ., σελ.: 588-602, 2002 ΚΙΖΟΣ Θ., Σηµειώσεις µαθήµατος: Ανάπτυξη Υπαίθρου και Πολιτικές, Πανεπιστήµιο Αιγαίου, Τµήµα Γεωγραφίας, Μυτιλήνη, 2003. ΚΙΖΟΣ Θ., ΣΠΙΛΑΝΗΣ Ι., Η ελκυστικότητα της Υπαίθρου σε Λιγότερο Ευνοηµένες Περιοχές: Η Περίπτωση της Λέσβου, πρακτικά 6 ου Πανελλήνιου Γεωγραφικού Συνεδρίου, τόµος 1, σελ. 447-454, 2002. ΚΙΖΟΣ Θ., ΚΟΥΛΟΥΡΗ Μ., ΒΑΚΟΥΦΑΡΗΣ Χ., Οι Πολιτικές Συντήρησης των Χαρακτηριστικών του Αγροτικού Τοπίου στην Ελλάδα: Η περίπτωση του µέτρου ανακατασκευής αναβαθµίδων ΚΥΡΙΑΖΗ Ν., Η Κοινωνιολογική Έρευνα Κριτική Επισκόπηση των Μεθόδων και των Τεχνικών, Ελληνικά Γράµµατα, Αθήνα, 2004 Γλωσσάριο, «Όργανα, Πολιτικές και ιεύρυνση της Ευρωπαϊκής Ένωσης», Υπηρεσία Επίσηµων Εκδόσεων, των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων, Λουξεµβούργο, 2000. Υπουργική Απόφαση 125916/2004 ΦΕΚ Β 364/20.2.2004, Λεπτοµέρειες εφαρµογής του µέτρου 3.12 Ανακατασκευή Αναβαθµίδων σε Επικλινείς Εκτάσεις για την Προστασία των Εδαφών από την ιάβρωση του Άξονα 3 «Γεωργοπεριβαλλοντικά µέτρα» του Εγγράφου Προγραµµατισµού Αγροτικής Ανάπτυξης (ΕΠΑΑ) 2000-2006, Κανονισµός (ΕΚ) 1257/1999 του Συµβουλίου για τη στήριξη της Αγροτικής Ανάπτυξης από το Ευρωπαϊκό Γεωργικό Ταµείο Προσανατολισµού και Εγγυήσεων (ΕΓΤΠΕ) - Τµήµα Εγγυήσεων. 37