Δελτίον Χριστιανικής Αρχαιολογικής Εταιρείας

Δελτίον Χριστιανικής Αρχαιολογικής Εταιρείας Τομ., 000 ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΑ ΝΟΜΙΣΜΑΤΑ ΑΠΟ ΤΗ ΡΟΔΟ. ΜΙΑ ΠΡΩΤΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΚΑΣΔΑΓΛΗ Άννα-Μαρία Υπουργείο Πολιτισμού και Τουρισμού http://dx.doi.org/0.68/dchae.6 Copyright 000 To cite this article: ΚΑΣΔΑΓΛΗ (000). ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΑ ΝΟΜΙΣΜΑΤΑ ΑΠΟ ΤΗ ΡΟΔΟ. ΜΙΑ ΠΡΩΤΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ. Δελτίον Χριστιανικής Αρχαιολογικής Εταιρείας,, 67-7. http://epublishing.ekt.gr e-publisher: EKT Downloaded at 09/0/07 :8:

Χριστιανικά νομίσματα από τη Ρόδο. Μία πρώτη προσέγγιση Άννα-Μαρία ΚΑΣΔΑΓΛΗ Περίοδος Δ', Τόμος ΚΑ' (000) Σελ. 67-7 ΑΘΗΝΑ 000 http://epublishing.ekt.gr e-publisher: EKT Downloaded at 09/0/07 :8:

Αννα-Μαρία Κάσδαγλη ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΑ ΝΟΜΙΣΜΑΤΑ ΑΠΟ ΤΗ ΡΟΔΟ. ΜΙΑ ΠΡΩΤΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ XJ- Ρόδος και τα περίχωρα της ανασκάπτονται συστη ματικά εδώ και πενήντα χρόνια περίπου. Η ραγδαία ανάπτυξη της πόλης μετά την ενσωμάτωση με την Ελ λάδα (97) υποχρέωσε την Αρχαιολογική Υπηρεσία να επιδοθεί σε τεράστιο αριθμό σωστικών ανασκαφών, με αποτέλεσμα οι μελετητές να γνωρίζουν σήμερα καλά την αρχαία πόλη και τα νεκροταφεία της. Μόνο η πε ριοχή του τειχισμένου μεσαιωνικού οικισμού παρέμεινε για μεγάλο διάστημα κλειστός χώρος για τους ανασκα φείς, επειδή καλύπτεται κατά το μεγαλύτερο μέρος της από διατηρητέα κτίρια και η οικοδομική δραστηριότη τα ήταν περιορισμένη. Μετά το 97 η νεοσύστατη η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων άρχισε τη συστηματική έρευνα του ιστο ρικού κέντρου, που υπαγόταν στη δικαιοδοσία της. Παράλληλα συνεχίστηκαν εκεί και σποραδικές ανα σκαφές από συναδέλφους της KB' Εφορείας Προϊστο ρικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων, όπου τα ευρήματα χρονολογούνταν σε πρώιμες εποχές. Έτσι, στις δύο ση μαντικές ανασκαφές της εποχής του Ι. Κοντή, όπου εντοπίστηκε το αρχαίο τείχος, μπορούμε σήμερα να προσθέσουμε τις ανασκαφές στα οικόπεδα Μαραβέλια, Νικόλη, της Παναγίας του Κάστρου, της Παναγίας του Μπούργκου, του Αρχαγγέλου Μιχαήλ, της Αγίας Τριάδας, του Αγίου Σπυρίδωνα, του Αγίου Μάρκου, του Αγίου Γεωργίου, των Αγίων Αποστόλων και του Αγίου Κωνσταντίνου, στην οδό Αγησάνδρου, στην οδό Παναιτίου (Αγιος Ιωάννης των Ιπποτών) και τον Ξε νώνα της Αγίας Αικατερίνης.. Η αρχική μορφή του θέματος παρουσιάστηκε στο Δέκατο Συ μπόσιο βυζαντινής και μεταβυζαντινής αρχαιολογίας και τέχνης της Χριστιανικής Αρχαιολογικής Εταιρείας, βλ. Πρόγραμμα και περιλήψεις ανακοινώσεων, Αθήνα 990, σ. 9. Από τότε έγιναν με γάλα βήματα στην έρευνα και το νομισματικό υλικό έχει σχεδόν δι πλασιαστεί. Πάντως είναι αξιοσημείωτο ότι οι βασικές παρατηρή σεις και τάσεις δεν έχουν αλλάξει- έγιναν απλώς πιο σαφείς.. Συνοπτική παρουσίαση των ανασκαφών αυτών γίνεται στα Διάσπαρτα τεκμήρια έχουμε ακόμα από μικρότερης κλίμακας σωστικές έρευνες σε αρκετά σημεία του με σαιωνικού οικισμού, που βοηθούν τη συγκρότηση μιας πληρέστερης εικόνας για την εξέλιξη της πόλης κατά τους σκοτεινούς χρόνους. Βαθμιαία αρχίζει να συμ πληρώνεται το κενό που στο παρελθόν στάθηκε ανυ πέρβλητο εμπόδιο για τους ερευνητές. Σε αυτό το στά διο η παράθεση της εικόνας που δίνει το νομισματικό υλικό, έστω και συνοπτικά, παρουσιάζει ενδιαφέρον παρά τις δυσκολίες που ενέχει. Σύμφωνα με τα ανασκαφικά δεδομένα, η συρρίκνωση της αρχαίας πόλης ξεκίνησε από τις παρυφές και στα μάτησε σε κάποια απόσταση από το λιμάνι, που παρέ μεινε σημαντική ναυτική βάση των Βυζαντινών ενα ντίον των Αράβων και, αργότερα, εναντίον των Σελτζούκων Τούρκων (Εικ. ). Πρόσφατα, η πρόοδος στη μελέτη της πόλης των Ιωαννιτών φώτισε κάπως και την περίοδο του βυζαντινού οικισμού. Πάντως, η περιορι σμένη συγκριτικά ανασκαφική δραστηριότητα στο εσωτερικό του οχυρωμένου οικισμού σημαίνει ότι η εκ προσώπηση των μέσων χρόνων στο νομισματικό δείγ μα υστερεί αναλογικά. Πρέπει επίσης να ληφθεί υπόψη το γεγονός ότι στις πα λαιότερες ανασκαφές, ακόμα και μέσα στο μεσαιωνικό οικισμό, το επίκεντρο του ενδιαφέροντος αποτελούσαν τα λείψανα της αρχαιότητας. Η σχετική αδιαφορία, με την οποία παλαιότεροι ερευνητές αντιμετώπιζαν τα με σαιωνικά στρώματα και τα ευρήματα τους, είναι έκδη λη κατά την ανάγνωση των ανασκαφικών ημερολογίων Χρονικά του ΑΔ. Όμως τα νομσματικά ευρήματα σπάνια αναφέματα σπάνια αναφέρονται, κατά κανόνα λόγω καθυστερήσεων στη συντήρηση, ορισμένες δε από τις ελάχιστες αναφορές χρειά ζονται αναθεώρηση υπό το φως των εξελίξεων στην έρευνα των βυζαντινών νομισμάτων.. Βλ. Η. Κόλλιας, Η μεσαιωνική πόλη της Ρόδου και το παλάτι του Μεγάλου Μαγίστρου, Αθήνα 99 ο ίδιος, Οι Ιππότες της Ρό δου, το παλάτι και η πόλη, Αθήνα 99. 67 http://epublishing.ekt.gr e-publisher: EKT Downloaded at 09/0/07 :8:

ANNA-ΜΑΡΙΑ ΚΑΣΔΑΓΛΗ σου. Η νέα συστηματική καταγραφή των χριστιανικών νομισμάτων ξεκίνησε το 988 στα πλαίσια μιας γενικό τερης εκστρατείας τακτοποίησης των ευρημάτων στις αποθήκες των Εφορειών. Περιλαμβάνει κυρίως βυζα ντινά νομίσματα από την εποχή της μεταρρύθμισης του Αναστασίου Α (98 μ.χ.) και εξής, δηνάρια της ιπποτοκρατίας (09-), καθώς και φράγκικα νομίσμα τα που βρέθηκαν στη Ρόδο και τα υπόλοιπα Δωδεκά νησα. έως τα μέσα της δεκαετίας του '60. Τα χριστιανικά νομί σματα που σώζονται από τις ανασκαφές αυτές είναι συνήθως μεγάλοι σε μέγεθος φόλλεις. Άλλο σοβαρό πρόβλημα για τη διάσωση, περισυλλογή και ταύτιση των πιο ευαίσθητων νομισμάτων αποτελεί έως σήμερα η σύσταση του ροδιακού εδάφους, που είναι έντονα όξινη και διαβρώνει το χαλκό σε βάθος. Ο εντατικός ρυθμός της έρευνας και διάφορες πρακτι κές δυσκολίες συνέβαλαν στην καθυστέρηση του καθα ρισμού και της καταγραφής του άφθονου νομισματι κού υλικού που συνεχώς εισρέει στα εργαστήρια που μοιράζονται οι δύο Εφορείες Αρχαιοτήτων Δωδεκανή- Τα νομίσματα της συλλογής της Αρχαιολογικής Υπηρε σίας Δωδεκανήσου καθρεφτίζουν κατ' ανάγκη τις διά φορες φάσεις από τις οποίες πέρασε η ανασκαφική έρευνα του οικισμού. Τα παλαιότερα ευρήματα χρονο λογούνται από την ιταλοκρατία (9-9) και λεί πουν οι ενδείξεις για την προέλευση τους. Από τις πρώ τες μεταπολεμικές ανασκαφές δεν έχουμε πολλά βυζα ντινά και ιπποτικά νομίσματα γιατί, όπως ήδη αναφέρ θηκε, το ενδιαφέρον των ανασκαφέων της εποχής εστιαζόταν κυρίως στην κλασική αρχαιότητα. Αντίθε τα, έχουμε αρκετά νομίσματα από παραδόσεις, όπου όμως κυριαρχούν τα νομίσματα μεγάλου μεγέθους. Άφθονα στοιχεία δίνουν οι ανασκαφές της νέας πόλης, που έγιναν στις δεκαετίες του '60 και του '70, κυρίως ανάμεσα στην αρχαία ακρόπολη και τη δυτική πλευρά της μεσαιωνικής οχύρωσης. Φαίνεται ότι κατά την πα λαιοχριστιανική περίοδο η οικονομική δραστηριότητα σε αυτή την περιοχή της πόλης εξακολούθησε να είναι έντονη. Από τη δεκαετία του '80 η συγκομιδή της KB' Εφορείας Κλασικών Αρχαιοτήτων σε χριστιανικά νομί σματα δεν είναι τόσο πλούσια, γιατί οι ανασκαφείς της έχουν απομακρυνθεί πολύ από τα όρια του οικισμού των μέσων χρόνων. Όμως σε αυτή την περίοδο έχουμε πια πλούσιο υλικό από ανασκαφές της ης Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων μέσα στη μεσαιωνική πόλη. Από τις μέχρι τώρα καταγραφές η νομισματική κυκλο φορία στη Ρόδο μέχρι το μπορεί να συνοψισθεί ως εξής: Κατά την αρχαιότητα η ροδιακή πολιτεία έθεσε στην κυκλοφορία μεγάλες ποσότητες αργυρών και χάλ κινων νομισμάτων. Η παραγωγή του νομισματοκοπεί ου της εξακολούθησε κατά τη ρωμαιοκρατία έως το ο. Λ.χ. οικόπεδα Ξενοδοχείου Ήλιος (960), Βαλάκη-Βολονάκη (97), Φιλίππου (976),Τζεδάκη (98-) κ.ά.. Βλ. Barclay V. Head, BMC, Caria and the Islands, Λονδίνο 897. R.H.J. Ashton, Rhodian Bronze Coinage and the Earthquake of 96 BC, NC 6 (986) A Series of Rhodian Didrachms from the midthird c. BC, NC 9 (989)- A Revised Arrangement for the Earliest Coinage of Rhodes, Essays in Honour of Robert Carson and Kenneth Jenkins, Λονδίνο 99 G.K. Jenkins, The Rhodian Plinthophoroi, A Sketch, Kraay-M0rkholm Essays, Louvain 989 D. Bérend, Les tetradrachmes de Rhodes de la première période, SNR (97) Eva Apostolou, Les drachmes rhodiennes et pseudorhodiennes de la fin du Ille et du début du Ile siècle av. J.-C, RN 0 (99). Εικ.. Ρόδος. Έκταση της πόλης. 68 http://epublishing.ekt.gr e-publisher: EKT Downloaded at 09/0/07 :8:

ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΑ ΝΟΜΙΣΜΑΤΑ ΑΠΟ ΤΗ ΡΟΔΟ αιώνα μ.χ. Τα ρωμαϊκά αυτοκρατορικά νομίσματα του ου αιώνα δεν σπανίζουν, αλλά το ρωμαϊκό νόμισμα επιβάλλεται στη Ρόδο κατά τον ο αιώνα, με συνηθέ στερα ευρήματα κοπές των αυτοκρατόρων Γορδιανού Γ', Γαλλιηνού και Πρόβου, αλλά πιο πολλά είναι τα ευ 6 ρήματα που χρονολογούνται στην περίοδο 8-08. Μια κάμψη παρατηρείται στον ο αιώνα, όπου η κακή ποιότητα των νομισμάτων δυσκολεύει ακόμα περισσό τερο τη μελέτη. Από τη μεταρρύθμιση του Αναστασίου έως τη βασιλεία του Κώνσταντος Β' οι αυτοκράτορες του Βυζαντίου εκ προσωπούνται ικανοποιητικά, ενώ έως τον ο αιώνα έχουμε ελάχιστα ευρήματα. Η κατάσταση βελτιώνεται με τις ανώνυμες κοπές και τα νομίσματα των Κομνη 7 νών. Μετά το 0 το ροδιακό νομισματοκοπείο παρά γει κακότεχνα χάλκινα νομίσματα για λογαριασμό της τοπικής δυναστείας των Γαβαλάδων και των διαδόχων 8 τους. Τα νομίσματα αυτά κυκλοφορούν μαζί με λατι νικές και άλλες απομιμήσεις του ου αιώνα, τα νομί σματα της αυτοκρατορίας της Νίκαιας, καθώς και των Σελτζούκων του Ικονίου 9. Κατά το ο αιώνα η άφιξη των Ιωαννιτών ιπποτών πολλαπλασιάζει την τοπική παραγωγή, η οποία προσα νατολίζεται σε εντελώς νέα πρότυπα, αυτά της φράγκι 0 κης Δύσης. Κατά το ο αιώνα το ροδιακό νομισμα τοκοπείο αρχίζει να κόβει συστηματικά χρυσά νομί σματα, και κατά την τελευταία εικοσαετία του ίδιου αι ώνα εμφανίζονται και μεγάλες αργυρές λίρες. Ας σημει ωθεί ότι τα ισλαμικά νομίσματα, των οποίων η μελέτη δεν έχει ακόμα αρχίσει, αποτελούν συχνό εύρημα από την περίοδο της ιπποτοκρατίας. Η συλλογή των χριστιανικών νομισμάτων της Αρχαιο λογικής Υπηρεσίας Δωδεκανήσου που προέρχονται από τη Ρόδο περιλαμβάνει κυρίως χάλκινα ή χαλκάργυρα νομίσματα, αφού τα νομίσματα από ευγενές μέ ταλλο δεν αποτελούν συνηθισμένο ανασκαφικό εύρη μα. Από τα νομίσματα αυτά έχουν ταυτιστεί και κατα γραφεί.7 νομίσματα 6ου-6ου αιώνα, από τα οποία τα 0 περίπου είναι άγνωστης προέλευσης, κυ ρίως παραδώσεις ιδιωτών, τα περισσότερα δε μάλλον προέρχονται από την πόλη της Ρόδου και τα περίχωρα της. Επιπλέον, υπάρχει ένας θησαυρός από.000 πε- 6. Για τις ταυτίσεις των ρωμαϊκών νομισμάτων χρησιμοποιήθηκαν τα ακόλουθα: A.S. Robertson, Roman Imperial Coins in the Hunter Coin Cabinet, III-V, Λονδίνο 977-98 C.H.V. Sutherland, The Roman Imperial Coinage, VI, Λονδίνο 97- J.P.C. Kent, The Roman Imperial Coinage, Χ, Λονδίνο 99 R.A.G. Carson, Coins of the Roman Empire, Cambridge 990. 7. Με μια ύφεση την εποχή του Ιωάννη Β. Το φαινόμενο εμφανίζε ται και αλλού πρβλ. Β. Πέννα, Η ζωή στις βυζαντινές πόλεις της Πελοποννήσου: η νομισματική μαρτυρία (8ος-ος αι. μ.χ.), Μνή μη Martin Jessop Price, Αθήνα 996, σ. 9-6 και Μ. Γαλάνη-Κρίκου, Θήβα, Νομίσματα, ΑΔ 8 (99), Χρονικά, σ. 8-8 και Ελευ σίνα, Νομίσματα, ό.π., σ. 6-9. 8. Για ευκρινέστερες απεικονίσεις τέτοιων νομισμάτων βλ. G. Schlumberger, Numismatique de l'orient latin, Παρίσι 878, πίν. VIII.-, 9-, πίν. IX.,7,, πίν. XIX.-,0, πίν. XX.7. Μνεία επίσης στον Grierson, Byzantine Coins, Λονδίνο 98, σ. -. 9. Για μία σύντομη εισαγωγή στην εξέλιξη του σελτζουκικού νομί σματος βλ. Μ. Broome,/! Handbook of Islamic Coins, Λονδίνο 98, σ. 08 κ.ε. Τα σελτζουκικά α ρ γ υ ρ ά νομίσματα στη Ρόδο βρίσκο νται συχνά επισημασμένα. Βλ. Sclumberger, ό.π., σ. 0- Α.-Μ. Κάσδαγλη, Μεσαιωνική Ρόδος: Θησαυροί και σπάνιες κοπές, Μνήμη Martin Jessop Price, Αθήνα 996, σ. 9-8. 0. Η επίδραση κυρίως των γαλλικών νομισμάτων, αλλά και των σταυροφορικών, είναι έκδηλη. Βλ. P. Grierson, Le gillat ou Carlin de Naples-Provence: le rayonnement de son type monétaire. Centenaire de la Société Française de Numismatique (86-96), Παρίσι 96, σ. 6 και D.M. Metcalf, Coinage of the Crusades and the Latin East in the Ashmolean Museum Oxford, Λονδίνο 99.. Τα νομίσματα α π ό ευγενές μέταλλο είναι τ α εξής: 7 νομίσματα Ιουστινιανού, νόμισμα Ιουστίνου Β', νόμισμα και τρεμίσσια Φωκά, νομίσματα Ηρακλείου, 6 νομίσματα, σεμίσσιο και τρε μίσσια Κώνσταντος Β', νόμισμα Ιουστινιανού Β', νόμισμα Βα σιλείου Α', υ π έ ρ π υ ρ α Νικηφόρου Γ', χρυσάργυρα τραχέα Μανουήλ, tram Λέοντος Α' της Αρμενίας, dirhem με ροδιακή επι σήμανση (σελτζουκικό σουλτανάτο Ικονίου), τζιλιάτο μεγάλου μαγίστρου Villeneuve, άσπρα μεγάλου μαγίστρου Heredia, γαλ λικό écu (Κάρολος Σ Τ ), τζαννέτο μεγάλου μαγίστρου Lastic, τσεκίνι μεγάλου μαγίστρου Milly, μιλανέζικο testone (δούκας Galeazzo Maria Sforza), α ρ γ υ ρ ά marcelli (το ένα: δόγης Agostino Barbarigo), λίρα και 6 μισόλιρα μεγάλου μαγίστρου Carretto και απομιμήσεις ενετικών δουκάτων. Για περισσότερα σχετικά με νο μίσματα α π ό πολύτιμο μέταλλο βλ. Κάσδαγλη, ό.π.. Για τις ταυτίσεις νομισμάτων του 6ου-7ου αι. χρησιμοποιήθηκε το έργο του W. Hahn, Moneta Imperii Byzantini, -, Βιέννη 97 κ.ε. Για το διάστημα 668 έως το 08 χρησιμοποιήθηκε η σειρά των A.R. Bellinger και P. Grierson, Catalogue of the Byzantine Coins in the Dumbarton Oaks Collection and in the Whittemore Collection, Dumbar ton Oaks 966 κ.ε. (στο εξής: DOC), ενώ για την περίοδο 08 και μετά οι εκδόσεις: M.F. Hendy, Coinage and Money in the Byzantine Empire, 08-6, Dumbarton Oaks 969 και D.M. Metcalf, Coinage of the Crusades and the Latin East in the Ashmolean Museum Oxford, Λονδίνο 99. Ιδιαίτερα χρήσιμα στάθηκαν επίσης τα: C. Morrisson, Catalogue des monnaies byzantines de la Bibliothèque Nationale, III, Παρίσι 970, P. Grierson, Byzantine Coins, και, φυσικά, οι εξαίρε τοι πίνακες του Schlumberger, ό.π.. Αυτό προκύπτει α π ό την ταυτότητα των ιδιωτών που παρέδω σαν τα περισσότερα α π ό τ α νομίσματα αυτά στην Αρχαιολογική Υπηρεσία. 69 http://epublishing.ekt.gr e-publisher: EKT Downloaded at 09/0/07 :8:

ANNA-ΜΑΡΙΑ ΚΑΣΔΑΓΑΗ ρίπου δηνάρια της ιπποτοκρατίας, η μελέτη του οποίου Α. Τα χάλκινα νομίσματα της περιόδου 98- κατανέ θα δώσει πολύτιμα στοιχεία για την ιστορία της «τσέ- μονται στα νομισματοκοπεία, όπως φαίνεται στον Πίνα κας» των Ιωαννιτών. κα. Η κυριαρχία της Κωνσταντινούπολης είναι εμφα Είναι γνωστό ότι 7 από τα νομίσματα (τα περισσότερα νής όσο και αναμενόμενη. Θα πρέπει να σημειωθεί ότι από παραδόσεις) βρέθηκαν στην ύπαιθρο. Πάντως, το από τα 0 νομίσματα της Θεσσαλονίκης τα (70%) εί 8% του συνόλου προέρχεται από ανασκαφές στην πό ναι εικοσανούμμια. Ο αντίστοιχος πίνακας αξιών (Πίνα λη της Ρόδου, ενώ 6 δεν έχουν πλήρως ταυτιστεί, συ κας ) δείχνει φυσικά να υπερτερούν οι φόλλεις. Το υψη νήθως επειδή ο βαθμός φθοράς τους δεν το επιτρέπει. λό ποσοστό πεντανουμμίων, τα περισσότερα από τα Τα περισσότερα όμως από αυτά παρέχουν πληροφο οποία (9%) προέρχονται από ανασκαφές, σημαίνει ότι ρίες που κάνουν δυνατή τη χρησιμοποίηση τους σε επι οι μικρότερες αξίες είχαν ευρύτερη κυκλοφορία από αυ μέρους αναλύσεις. Η χρονολογική κατανομή των νομι τή που δείχνουν οι αριθμοί στους πίνακες. σμάτων φαίνεται στον Πίνακα. Α π ό τη μελέτη τους Κατά την εποχή του Ηρακλείου ενδιαφέρον παρουσιά διαπιστώθηκαν τα εξής: ζει η ασυνήθιστα ευρεία κυκλοφορία των φόλλεων τύ- ΠΙΝΑΚΑΣ. ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΚΗ ΚΑΤΑΝΟΜΗ ΝΟΜΙΣΜΑΤΩΝ (98-) Αναστάσιος Α' Ιουστίνος Α Ιουστίνος Α ή Ιουστινιανός Α (πεντανούμμια με χριστόγραμμα) Ιουστινιανός Α' Ιουστίνος Β' Τιβέριος Β' Μαυρίκιος Φωκάς Αταύτιστα 6ου αι. (τα είναι πεντανούμμια) Ηράκλειος Κώνστας Β' Απομιμήσεις φόλλεων Κώνσταντος Β' Αταύτιστα 7ου αι. Ιουστινιανός Β' Αναστάσιος Β' Κωνσταντίνος Σ Τ ' και Ειρήνη Νικηφόρος Α' Μιχαήλ Β' Θεόφιλος Βασίλειος Α Λέων Σ Τ ' Κωνσταντίνος Ζ' Ρωμανός Α' Νικηφόρος Β' Ανώνυμοι φόλλεις τ ύ π ο υ Α Ι Ανώνυμοι φόλλεις τ ύ π ο υ Α Ανώνυμοι φόλλεις τ ύ π ο υ Β Ανώνυμοι φόλλεις τ ύ π ο υ C Ανώνυμοι φόλλεις τ ύ π ο υ D Κωνσταντίνος Γ Ρωμανός Δ' 9 S 6 Μ 8 86 7 9 IS. Πρόκειται για εύρημα της ιταλοκρατίας, από την περιοχή του Κολλάκιου, κοντά στο παλάτι του μεγάλου μαγίστρου. Για τη λει τουργία του νομισματοκοπείου των Ιωαννιτών βλ. Ζ. Τσιρπανλής, Ανώνυμοι φόλλεις τ ύ π ο υ Η Μιχαήλ Ζ' Ανώνυμοι φόλλεις τ ύ π ο υ Ι Νικηφόρος Γ' Ανώνυμοι φόλλεις τ ύ π ο υ J Ανώνυμοι φόλλεις τ ύ π ο υ Κ Νομισματοκοπείο Τ ρ α π ε ζ ο ύ ν τ α ς Α δ ι ά γ ν ω σ τ α ου αι. Αλέξιος Α, μετά τη νομισματική του μεταρ ρύθμιση (09) Ιωάννης Β' Μανουήλ Ανδρόνικος Α ' Ισαάκιος Β' Αλέξιος Γ' Θ ε ό δ ω ρ ο ς Λάσκαρις Ιωάννης Β α τ α τ ζ ή ς Ιωάννης Κομνηνός Δ ο ύ κ α ς Ισάακιος Κομνηνός Κ ύ π ρ ο υ Λέων Γαβαλάς Ιωάννης Γαβαλάς Διάδοχοι των Γαβαλάδων στη Ρ ό δ ο Λατινικές απομιμήσεις (μεγάλο μέγεθος) Λατινικές απομιμήσεις (μικρό μέγεθος) Πιστές απομιμήσεις Αταύτιστα τ ρ α χ έ α Α δ ι ά γ ν ω σ τ α τεταρτηρά Ιωαννίτες, ος αι. Ιωαννίτες, ος αι. Α δ ι ά γ ν ω σ τ α δ η ν ά ρ ι α Ιωαννιτών Ιωαννίτες, 6ος αι. Δύση/Χριστιανοί Ανατολής/Φραγκοκρατία Α δ ι ά γ ν ω σ τ α Φραγκοκρατίας/Δυτικά 6 Κ) 6 6 7 Κ) 9 Κ) 80 9 6 6 7 Ανέκδοτα έγγραφα για τη Ρόδο και τις Νότιες Σποράδες από το αρχείο των Ιωαννιτών ιπποτών, Ρόδος 99, σ. 6-7 και έγγρα φο αριθ. 99. 70 http://epublishing.ekt.gr e-publisher: EKT Downloaded at 09/0/07 :8:

ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΑ ΝΟΜΙΣΜΑΤΑ ΑΠΟ ΤΗ ΡΟΔΟ που του Grierson : αποτελούν το 7,6% του συνόλου, αλλά αντιπροσωπεύουν τρία μόνο χρόνια της βασιλεί ας του ηγεμόνα (6-6 μ.χ.). Εάν οι αριθμοί για τους έξι τύπους αναλυθούν ως αναλογία «απωλειών» κατ' έτος κοπής, τότε έχουμε, για τον τύπο V 0,6 για τον τύπο για τον τύπο,8 για τον τύπο και, για τον τύπο 6, ενώ ο τύπος ανεβαίνει στο εξαιρετικά υψηλό 6,. Το γεγονός ότι ο τύπος είναι κατά κανόνα τυπωμένος σε παλαιότερα πέταλα μαρτυρεί το βεβια σμένο χαρακτήρα της παραγωγής 6. Πάντως, η αρκετά υψηλή τιμή του 6, υποδηλώνει κάποιον πρόσθετο παράγοντα, τοπικού ίσως χαρακτήρα, που θα πρέπει να εξηγεί αυτή την αφθονία. Εάν σχετίζεται με τη διείσ δυση των περσικών στρατευμάτων στην ευρύτερη πε ριοχή, μόνο συγκριτικές μελέτες με ευρήματα από τα άλλα νησιά του ανατολικού Αιγαίου και από τη δυτική Μικρά Ασία θα μας διαφωτίσουν. Ανάλογο πάντως φαινόμενο παρατηρείται και επί βα σιλείας Κώνσταντος Β', με τον τύπο bis του Grierson (6-6). Εκπροσωπείται από 8 νομίσματα (0% των φόλλεων του Κώνσταντος), ενώ ο δεύτερος πολυπλη θέστερος τύπος, ο τύπος, αριθμεί μόνο 8. Αν υπολογι σθεί η αναλογία «απωλειών» κατ' έτος κοπής, οι τιμές που παίρνουμε για τους άλλους 0 τύπους που εμφανί ζονται 7 κυμαίνονται από 0, έως. Για τον τύπο bis παίρνουμε το ασυνήθιστα υψηλό 9. Ενδέχεται η ιδιορ ρυθμία αυτή να είναι συνέπεια της συμμετοχής της Ρό δου στην προετοιμασία για την ανάκτηση της Αλεξάν δρειας από τον Αέοντα τον Αρμένιο (6-66). Β. Η σπανιότητα των ευρημάτων από τα τέλη του 7ου έως τα τέλη του 0ου αιώνα δεν αποτελεί έκπληξη. Όμως η εικόνα που μας δίνει ο ος αιώνας παρουσιά ζει ιδιαιτερότητες 8. Ό π ω ς ήδη επισημάνθηκε, οι ανώ νυμοι φόλλεις τύπου Α ευνοούνται λόγω μεγέθους από τη διαδικασία που συγκέντρωσε το υλικό της Ρό δου. Είναι χαρακτηριστικό ότι, από τα νομίσματα της κατηγορίας αυτής, τα (ποσοστό 6,%) προέρ χονται από παραδόσεις 9. Π α ρ ' όλα αυτά, αποτελούν μόνο το % του συνόλου των φόλλεων έως τη μεταρ ρύθμιση του Αλεξίου Α', ενώ αντίθετα, οι φόλλεις ανώ νυμου τύπου Β, αποτελούν το,6% του συνόλου. Εδώ. DOCILI, πίν., σ. 6. 6. Πρβλ. R.N. Bridge - P.D. Whitting, A Hoard of Early Heraclius Folles, NCirc 7 (966), σ. - P.J. Donald - P.D. Whitting, A Vllth Century Hoard from Cyprus, NCirc 7 (967), σ. 6-6 μετα ξύ άλλων. 7. Τύπος : νομίσματα, τύπος : νομίσματα, τύπος : νομί σματα, τύπος :8 νομίσματα, τύπος :7 νομίσματα, τύπος 6: νομί σματα, τύπος 7: 6 νομίσματα, τύπος 8: νόμισμα, τύπος 9: νομί σματα και τύπος : νομίσματα. 8. Γενικότερα γιά τις ανώνυμες κοπές του ου αιώνα βλ. D.M. Metcalf, Interpretation of the Byzantine «Rex Regnantium» Folles of Class A c. 970-00, NChron 7th series, 0 (970) ο ίδιος. Bronze Coinage and City Life in Greece circa AD 000, BSA 60 (96), σ. - 0 ο ίδιος, Coinage in SE Europe, Λονδίνο 979- Β. Πέννα, Το Βυζά ντιο και οι λαοί της κεντρικής και ανατολικής Ευρώπης: η νομι σματική μαρτυρία (Η'-ΙΑ αι. μ.χ., Η επικοινωνία στο Βυζάντιο, Αθήνα 99, σ. 6-66 η ίδια, ό.π. (υποσημ. 7). 9. Οι φόλλεις αυτοί, όσο το επιτρέπει η φθορά τους, κατανέμο νται ως εξής στον πίνακα με τις ποικιλίες που έχει καταρτίσει ο Grierson (DOC ΙΙΙ., σ. 6, πίν. ): ΝΒ 99 (), ΝΒ 0 (), ΝΒ (), ΝΒ 9 (/6a), ΝΒ 77 (7), ΝΒ 9 (0/0b), ΝΒ 98 (7), ΝΒ (), ΝΒ (9), ΝΒ 6 (/), ΝΒ 79 (7), ΝΒ (8), ΝΒ (b/), ΝΒ 90 (a/9/0b), ΝΒ 7 (), ΝΒ 67 (/), ΝΒ7 (;),ΝΒ 0 (/), ΝΒ8 (/). Το ΝΒ 79 ανήκει σε παραλλαγή της ποικιλίας, με τρεις κουκκίδες πάνω από την επιγραφή. ΠΙΝΑΚΑΣ. ΚΑΤΑΝΟΜΗ ΝΟΜΙΣΜΑΤΩΝ ΚΑΤΑ ΝΟΜΙΣΜΑΤΟ ΚΟΠΕΙΑ (98-6) CON NIK Αναστάσιος Ιουστίνος Α' Ιουστινιανός Ιουστίνος Β' Τιβέριος Β' Μαυρίκιος 9 Φωκάς Ηράκλειος 6 Αταύτιστα 9 7 9 6 0 Σύνολο 9 9 67 KYZ ANT ΑΛΕ 9 ΘΕΣ ΣΕΛ ΚΑΡΧ 0 0 0 0 ΠΙΝΑΚΑΣ. ΚΑΤΑΝΟΜΗ ΝΟΜΙΣΜΑΤΩΝ ΚΑΤΑ ΑΞ ΙΑ (98-668). Ν Ν Αναστάσιος Ιουστίνος Α' Ιουστινιανός Ιουστίνος Β' Τιβέριος Β' Μαυρίκιος Φωκάς Ηράκλειος Κώνστας Β' Αταύτιστα 6 6 Σύνολο 6Ν ΙΟΝ Ν 6Ν 7 8 7 0 09 6 0Ν 8 0 8 0 7 89 0Ν 0Ν 8 7 7 7 67 7 7 http://epublishing.ekt.gr e-publisher: EKT Downloaded at 09/0/07 :8:

ANNA-ΜΑΡΙΑ ΚΑΣΔΑΓΛΗ αντιμετωπίζουμε το εξής φαινόμενο: οι φόλλεις τύπου Β προέρχονται κυρίως από ανασκαφές (σε ποσοστό 8 % επί συνόλου 60 νομισμάτων), γεγονός που οφείλε ται στη μορφή τους -υπερβολικός βαθμός φθοράς και πέταλα περικεκομμένα σε στρογγυλεμένο ορθογώνιο σχήμα που έχουν χάσει τουλάχιστον το μισό από το αρ χικό τους βάρος 0. Στα περισσότερα από τα νομίσματα ο οπισθότυπος, που έχει αντισταθεί καλύτερα στη φθο ρά, διαγράφεται σαν σκιά, ενώ ο εμπροσθότυπος σπά νια διακρίνεται. Αν και υπάρχουν νομίσματα του τύ που Β σε ενδιάμεση κατάσταση, θα μπορούσαμε ίσως να μιλήσουμε για μία νέα κατηγορία «απομίμησης», δί πλα σε αυτές που περιγράφει ο Grierson. θ α πρέπει όμως να είμαστε επιφυλακτικοί, αφού το ίδιο ακριβώς φαινόμενο -ίδια φθορά, ίδια εμφάνιση- παρουσιάζεται στα περισσότερα νομίσματα του ανώνυμου τύπου C και σε όλους τους φόλλεις του Ρωμανού Δ', ενώ δεν απουσιάζουν νομίσματα σε ενδιάμεση κατάσταση. Ως εκ τούτου κρίνεται απαραίτητη μια έρευνα σε ευρύτερο πε δίο, ώστε να εξακριβωθεί η εμβέλεια του φαινομένου. Μια ακόμα αύξηση εντοπίζεται στην παραγωγή της βασιλείας του Νικηφόρου Γ', η οποία αποτελεί υπερβο λική έκφραση γενικότερης τάσης, όπως δείχνουν τα ευ ρήματα από την Αθήνα, την Κόρινθο, τις Σάρδεις και την Αντιόχεια (βλ. και Πίνακα ). Από την παραγωγή της βασιλείας του Αλεξίου Α, μετά τη νομισματική του μεταρρύθμιση, μπορούν να ταυτι στούν με ασφάλεια μόνο χάλκινα τεταρτηρά δύο τύ πων: α) με διάλιθο σταυρό στον οπισθότυπο (βλ. Hendy, πίν. 8,0-) και β) με προτομή Χριστού/προτομή αυτο κράτορα (Hendy, πίν. 8,7-8). Η κατηγορία με το διάλιθο σταυρό αποτελεί το 70% ( νομίσματα) και προέρχε ται από περισσότερα του ενός νομισματοκοπεία: δια- κρίνονται διαφορές στο πάχος των πετάλων, στην ποιό τητα της τεχνικής, στο βάρος κ.ο.κ.. Γ. Εντυπωσιακή είναι η παρουσία των λατινικών απο μιμήσεων, που υπερτερούν αριθμητικά της παραγωγής του τοπικού νομισματοκοπείου, με την οποία πρέπει να είναι σύγχρονα: 0 νομίσματα έναντι 8. Από τις λατι νικές απομιμήσεις μικρού μεγέθους, που αποτελούν και την πλειονότητα, συνηθέστεροι είναι οι τύποι Α (%) και G (6%). Ακολουθούν οι τύποι Β (%) και D (,9% ), ενώ οι τύποι C, Ε και F εκπροσωπούνται από 6 μόνο νομίσματα. Όσον αφορά τις κοπές της εποχής των διαδόχων της δυναστείας των Γαβαλάδων, έχουν μέχρι στιγμής εντοπισθεί τύποι που ταυτίζονται με αυτούς 6 του Schlumberger ή αποτελούν παραπλήσια παραλλα γή τους. Σε αυτούς πρέπει να προστεθούν 7 νέοι τύποι. Η κατηγορία των «πιστών απομιμήσεων» («βουλγαρι κές» κατά τον Hendy) εκπροσωπείται κυρίως από νομί σματα του τύπου C 7. Πρέπει δε να σημειωθεί ότι στα «αταύτιστα τραχέα» του Πίνακα, περιλαμβάνονται και ορισμένα νομίσματα σε αρκετά καλή κατάσταση, που στάθηκε αδύνατο να ταυτιστούν ακριβώς αν και αποτελούν μάλλον νέους τύπους ή παραλλαγές. Δ. Τα περισσότερα ροδιακά ιπποτικά δηνάρια είναι ανώνυμα. Η χρονολόγηση τους είναι ένα πρόβλημα που δεν έχει ακόμα λυθεί 8. Ο διαχωρισμός τους στον Πίνακα βασίζεται σε παρατηρήσεις από τα πρώτα στάδια της μελέτης ενός μεγάλου ευρήματος με χρονο λογία «απόκρυψης» τις αρχές του ου αιώνα, επί με γάλου μαγίστρου Philibert de Naillac, όπως τουλάχιστον μαρτυρούν τα ελάχιστα torneselli που περιλαμβάνει 9. Έτσι, ο ος αιώνας και η εποχή του Naillac περιλαμβά νει χαλκάργυρα δηνάρια τύπου janua, χάλκινα δηνάρια τύπου châtel που επιγράφονται MAGR. OSPITALIS Ι 0. Μέσος όρος βάρους με κανονική φθορά: 0,6 γρ., μέσο βάρος περικεκομμένων και φθαρμένων νομισμάτων:,7 γρ.. DOC ΠΙ.,σ. 680-68.. Μέσο βάρος:, γρ.. Μέσο βάρος:,6 γρ.. Παρόμοια νομίσματα υπάρχουν και σε συλλογές του εξωτερι κού. Ο Δρ. Metcalf είχε την καλοσύνη να μου δείξει ένα δείγμα στην Οξφόρδη -δυστυχώς δεν υπήρχαν πληροφορίες για την προέλευση του.. Πα την παραγωγή τεταρτηρών του Αλεξίου Α' με διάλιθο σταυρό, εκτός α π ό τον Hendy, ό.π. (υποσημ. ), σ. 9, βλ. Metcalf, Coinage in SE Europe, σ. και Ι. Τουράτσογλου - Η. ΤσούρτηΚούλη - Μ. Γαλάνη-Κρίκου, Ο θησαυρός «Κομοτηνής»/979 (;): Συμβολή στην κυκλοφορία των τεταρτηρών του IB' αι. μ.χ. Byzantine Thrace, Image and Character, Άμστερνταμ 989, σ. 67-8. 6. Πρβλ. Schlumberger, ό.π., πίν. VIII.,,,,9,0,, ΙΧ.6, 7,ΧΙΧ.,,,ΧΧ.6,7. 7. Πρβλ. δημοσιεύσεις συνόλων που αναθεωρούν τις απόψεις του Hendy σχετικά με τις απομιμήσεις άσπρων τραχέων, των D.M. Metcalf (Faithful Copies and a Hoard Containing Neatly Clipped Trachea, Χαραχτήρ, Αφιέρωμα στη Μάντω Οικονομίόον, Αθήνα 996, σ. 77-8) και Ι. Τουράτσογλου (The Aiani 97 Hoard of Bil lon Trachea, AAA VII (97), σ. - ο ίδιος, Unpublished By zantine Hoards of Billon Trachea from Greek Macedonia and Thrace, Balkan Studies (97), σ. -66 ο ίδιος, «Θησαυρός» άσπρων τραχέων α π ό τα Βραστά Χαλκιδικής, AAA VIII (97), σ. -9 ο ίδιος, Θησαυρός «άσπρων τραχέων/98 α π ό την Άρτα, ΑΔ 6 (98), Μελέτες, σ. 09-6. 8. Βλ. Schlumberger, ό.π., Metcalf, Coinage of the Crusades and the Latin Easf Κάσδαγλη, ό.π. 9. Για τα ενετικά torneselli βλ. A.M. Stahl, The Venetian Tornesello. A Medieval Colonial Coinage, Νέα Υόρκη 98. 7 http://epublishing.ekt.gr e-publisher: EKT Downloaded at 09/0/07 :8:

ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΑ ΝΟΜΙΣΜΑΤΑ ΑΠΟ ΤΗ ΡΟΔΟ ΑΘΗΝΑ / 0- % 00- Α / \ y\ 0-0ίο- \ / \ / V \ < \Α ' ^*"\ > ^-Υ / ^V"xV.V. *«y " < < / \ ΚΟΡΙΝΘΟΣ β ta Χ tf ν 0- ' ΣΑΡΔΕΙΣ.ή /- / «" \< ) ΡΟΔΟΣ ^fff<..----"< 0- ΑΝΤΙΟΧΕΙΑ- β i i l f i l î J < \ 0< 0 /><" Χ \, : υ ^ ^ < ^ ί > ^ :-.-:' α Ε % 0- ΠΙΝΑΚΑΣ. ΦΟΑΛΕΙΣ (969-08 ). ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΠΟΣΟΣΤΟΥ % ΕΠΙ ΤΟΥ ΣΥΝΟΛΟΥ ΤΗΣ ΟΜΑΔΑΣ ΣΕ ΚΑΘΕ ΘΕΣΗ F+Κων/νος Γ ΠΙΝΑΚΑΣ. ΧΑΛΚΙΝΑ ΝΟΜΙΣΜΑΤΑ (98-668). ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΠΟΣΟ ΣΤΟΥ % ΕΠΙ ΤΟΥ ΣΥΝΟΛΟΥ ΤΗΣ ΟΜΑΔΑΣ ΣΕ ΚΑΘΕ ΘΕΣΗ '< f s ft. + ν'.*','- \ ΚΟΡΙΝΘΟΣ- Λ ΑΘΗΝΑ ^ ΡΟΔΟΣ ΣΑΡΔΕΙΣ- Ni M ΑΝΤΙΟΧΕΙΑ--- + ι χ Ζ CT + Ο CIVITAS RODIS (κατηγορία ), χάλκινα και χαλκάργυρα δηνάρια ιδιαίτερης ομάδας του τύπου châtel, που δια κρίνεται από συστηματική επικοπή σε παλαιότερους τύπους και κακή ποιότητα εργασίας (κατηγορία ), τζιλιάτο του μεγάλου μαγίστρου Elion de Villeneuve και άσπρα του μεγάλου μαγίστρου Juan Fernandes de Heredia. Στο ο αιώνα, από την εποχή του De Naillac έως τη νομισματική μεταρρύθμιση του μεγάλου μαγίστρου Pierre d'aubusson (περ. 90) 0, συγκαταλέγονται χάλ κινα δηνάρια τύπου châtel, που δεν υπάγονται στις πα ραπάνω δύο κατηγορίες, ένα τζαννέτο του μεγάλου μα γίστρου Jean de Lastic και ένα τσεκίνι του μεγάλου μαγί στρου Jacques de Milly. Ο 6ος αιώνας εκπροσωπείται από χαλκάργυρα δηνάρια νέου τύπου των μεγάλων μαγίστρων Pierre d'aubusson και Emery d'amboise, καθώς και αργυρά μισόλιρα και λίρες του μεγάλου μαγίστρου Fabrizio del Carretto. Η εικόνα που δίνει πάντως αυτή η κατανομή είναι σε μεγάλο βαθμό πλασματική: είναι βέ βαιο ότι τα χαλκάργυρα δηνάρια τύπου janua συνέχι σαν να κυκλοφορούν για μεγάλο διάστημα στο ο αι ώνα, ενώ δεν έχουμε την παραμικρή ιδέα αν τα χάλκι να ανώνυμα δηνάρια της κατηγορίας («denarii parvi») συνέχισαν να κυκλοφορούν έως το τέλος της ιπποτοκρατίας. Είναι γνωστό από γραπτές πηγές ότι οι ίδιοι οι Ιωαννίτες χρησιμοποιούσαν ευρέως ξένα χρυσά νομίσματα (φλουριά, τσεκίνια κ.ά.) μαζί με τις δικές τους κοπές, που προφανώς δεν επαρκούσαν για τις συναλλαγές του Τάγματος. Κατ' αναλογίαν το ίδιο θα πρέπει να συνέ βαινε στον ιδιωτικό τομέα με νομίσματα από ευγενή μέ ταλλα, όπως marcelli, testoni και οθωμανικά άσπρα. Δεν φαίνεται όμως να υπήρχε η ίδια ανοχή για ξένα νομί σματα μικρής αξίας, όπως υποδηλώνει το γεγονός ότι δηνάρια άλλων περιοχών αποτελούν σχετικά σπάνιο εύρημα. Χτυπητό παράδειγμα αποτελούν τα torneselli -οι έρευνες της Ρόδου έχουν φέρει στο φως μόλις 0- ή τα δηνάρια της Κύπρου -έχουν βρεθεί μόλις 8. Τα σι κελικά δηνάρια της αραγωνέζικης περιόδου μάλλον απο τελούν ένδειξη του πιο πολυσύχναστου θαλάσσιου δρό μου που συνέδεε την εποχή εκείνη τη Ρόδο με τη Δύση. Αν αποπειραθούμε να συγκρίνουμε, έστω πρόχειρα, την κυκλοφορία στη Ρόδο με βάση τα παραπάνω στοι χεία, καθώς και τα στοιχεία που παρέχουν οι δημοσιεύ σεις των ανασκαφών Αθηνών, Κορίνθου, Σάρδε- 0. Πα τα νομίσματα της ιπποτοκρατίας στη Ρόδο το ο και το 6ο αιώνα, εκτός α π ό τον Metcalf (ό.π., υποσημ. 0), βλ. E. Bernareggi, Gigliati del Gran Maestro dei Cavalieri di Rodi Philibert de Naillac, RIN XII (LXVI), Παβία 96 F. Mannucci, Giannetti dei Gran Maestri dell' Ordine di San Giovanni a Rodi, Quaderni Ticinesi di Numismatica e Antichità Classisene XI, Lugano 98, σ. -0" Tre monete inedite dei cavalieri di San Giovanni a Rodi, Quaderni Ticinesi di Numismatica e Antichità Classische XI, Lugano 98, σ. 89-9 και Sulle monete di Pietro d'aubusson Gran Maestro dei Cavalieri di San Giovanni a Rodi (76-0), Quaderni Ticinesi di numismatica e anti chità classische XVI, Lugano 987, σ. 9-99.. Βλ. F.W. Hasluck, Contributions to the History of Levant Curren cies, II. William Wey's Notes on the Coinage of the Latin Orient, BSA 9 (9-), α 79-8.. M. Thompson, Coins from the Roman through the Venetian Period, The Athenian Agora, II, Princeton 9.. K.M. Edwards, Coins, 896-99, Corinth, VI, Cambridge, Mass. 9. 7 http://epublishing.ekt.gr e-publisher: EKT Downloaded at 09/0/07 :8:

ANNA-ΜΑΡΙΑ ΚΑΣΔΑΓΛΗ ων και Αντιόχειας, για δύο περιόδους όπου το υλικό είναι αρκετό, έχουμε τα αποτελέσματα που δίνουν οι Πίνακες και, για τις περιόδους 98-668 και 969-08 αντίστοιχα. Βλέπουμε ότι η ποσοστιαία κατανομή του υλικού της Ρόδου παρουσιάζει μεγαλύτερη συγγένεια με της Αθήνας έως τα μέσα του 7ου αιώνα και με της Αντιόχειας τον ο αιώνα. Τούτο αποτελεί ένδειξη ότι και για άλλες παραμέτρους της ζωής στις πόλεις αυτές θα μπορούμε ίσως να περιμένουμε ανάλογες ομοιότητες. Όπως είναι φανερό από τα παραπάνω, πολλή δουλειά μένει ακόμα να γίνει με το νομισματικό υλικό της Ρόδου που αναφέρεται στην περίοδο 98-, χωρίς να υπο λογίσουμε τη συνεχή αύξηση του χάρη στην ανασκαφι κή δραστηριότητα. Όμως η χρησιμότητα του για τον έλεγχο των φαινομένων της νομισματικής κυκλοφορίας σε άλλες περιοχές θα είναι σημαντική. Επιπλέον, και με τη δέουσα προσοχή, μπορεί να ενισχύσει τις ενδείξεις για τομείς της κοινωνικής και πολιτικής ιστορίας που είναι γενικά δύσκολο να τεκμηριωθούν. Η δημοσίευση του νομισματικού υλικού σε έναν προσεγμένο κατάλο γο με σωστή απεικόνιση, θα ήταν ο καλύτερος τρόπος να συμμετάσχει η Ρόδος σε αυτό τον τομέα της έρευνας. Anna-Maria Kasdagh CHRISTIAN COINS FROM RHODES. AN INTRODUCTION JL he coin collection of the Archaeological Service of the Dodecanese includes,7 Christian coins found in Rhodes, from the reform of Anastasius I (98) to the Otto man conquest of the island (). Obtained from over 0 years of rescue excavation (8% of the above total) or stray finds, only are of precious metal; the rest have often suf fered from the acidity of the local soils. These coins form a representative sample of the small currency in circula tion over a period of ten centuries. At this stage, apart from breaking them down into reigns and mints (Tables and ), the following should be noted: A. Comparatively high numbers of Constantinopolitan type (Grierson) for Heraclius; and of type bis for Constans II. They may be linked to Persian interference ca. 60 and the preparations of Leo the Armenian for the reconquest of Alexandria in 6-66 respectively. B. High frequency of lth-century class Β anonymous folles, which also present a characteristic pattern of wear; this latter feature is shared by Romanus IV signed folles and, to a lesser extent, by class C anonymous folles (these are much less frequent). C. Representation of post-reform Alexius I coinage exclus ively by two classes of tetartera: 70% of those are jewelled cross/imp. bust (Hendy, st coinage of Thessalonica) and 0% bust of Christ/imp. bust (Hendy, rd coinage of Thes salonica). D. Relatively high frequency of small module Latin imit atives (they exceed the locally minted finds of the th cen tury), especially types A and G; also presence of 'Bulgarian' imitatives. E. 'Janua'-type billon deniers, hitherto assigned to the th century, may have been in wide circulation through a con siderable part of the th century, alongside category 'châtel' deniers which had superseded two earlier categories of copper deniers by the 0s. F. The most frequently occurring foreign denier is the thcentury Aragonese/Sicilian type, followed at some distance by Venetian torneselli and Cypriot issues. They all reflect maritime trade routes. The pattern of copper coinage circulation in Rhodes follows Athens most closely for the 6th to the mid-7th century and that of Antioch for the th century.. G.E. Bates, Byzantine Coins, Archaeological Exploration of Sardis, Cambridge Mass. 97.. D.B. Waage, Antioch on the Orontes IV, II: Greek, Roman, Byzantine and Crusaders' Coins, Princeton 9. 7 http://epublishing.ekt.gr e-publisher: EKT Downloaded at 09/0/07 :8: Powered by TCPDF (www.tcpdf.org)