Περίληψη : Στην περιοχή του Γιαναρτάς (Υanartaş), σε απόσταση 83 χλμ. από την Αττάλεια της Καππαδοκίας, σώζονται τα αρχιτεκτονικά κατάλοιπα μιας τρίκλιτης βασιλικής με τρεις αψίδες στα ανατολικά. Η ίδρυση του ναού αποδίδεται κατά την παράδοση στη μητέρα του Μεγάλου Κωνσταντίνου, Ελένη. Δύο στρώματα τοιχογραφιών, κυρίως με φυτικά και γεωμετρικά θέματα, σώζονται αποσπασματικά στο εσωτερικό του ναού και χρονολογούνται στην περίοδο από τον 6ο έως τον 9ο αιώνα. Ο διάκοσμος αυτός, στον βαθμό που σώζεται, προσφέρει επιπλέον υλικό για τη μελέτη της τέχνης της συγκεκριμένης περιόδου, από την οποία έχει διατηρηθεί γενικά περιορισμένος αριθμός εικονογραφικών προγραμμάτων. Χρονολόγηση 6ος-9ος αιώνας Γεωγραφικός εντοπισμός Υanartaş Καππαδοκίας 1. Ο ζωγραφικός διάκοσμος του ναού Στην περιοχή του Υanartaş στη Λυκία, σε απόσταση 83 χλμ. από την Αττάλεια της Καππαδοκίας, ανασκάφηκαν τα κατάλοιπα δύο κτηριακών συγκροτημάτων σε απόσταση 30 μ. το ένα από το άλλο. Στο ένα από αυτά αποκαλύφθηκε μια τρίκλιτη βασιλική με τριάψιδο Ιερό στα ανατολικά. Από τη βασιλική αυτή σώζονται μόνο το μεσαίο και το βόρειο κλίτος μαζί με τις τρεις ημικυκλικές εσωτερικά και εξωτερικά αψίδες. 1 Στο ναό διακρίνονται τρεις διαφορετικές οικοδομικές φάσεις: οι δύο πρώτες ανιχνεύονται στην παλαιότερη βόρεια αψίδα, όπου ανάμεσα στους ακατάστατα τοποθετημένους ακατέργαστους ασβεστόλιθους που αποτελούν την τοιχοποιία ολόκληρου του κτίσματος έχουν ενσωματωθεί, στα αριστερά του ημικύλινδρου της αψίδας, ασβεστόλιθοι λαξευμένοι με επιμέλεια η τρίτη φάση περιλαμβάνει τις τρεις νεότερες αψίδες, που κατασκευάστηκαν στα δυτικά των αρχικών. Και οι τρεις φάσεις χρονολογούνται στο διάστημα από τον 6ο έως τον 9ο αιώνα. Η μελέτη της διακόσμησης του ναού δεν έχει ολοκληρωθεί. Σύμφωνα όμως με τα μέχρι τώρα αποτελέσματα της έρευνας, στους τοίχους του ναού διακρίνονται δύο στρώματα διακόσμησης τα οποία καλύφθηκαν, σε απροσδιόριστη χρονική στιγμή, από ένα στρώμα κονιάματος. 2 1.1. Α Στρώμα Σε αυτό το στρώμα ανήκουν οι παραστάσεις της παλαιότερης βόρειας αψίδας καθώς και ο διάκοσμος του τεταρτοσφαίριου της νότιας αψίδας. 3 Επίσης, κάποιες μικρές επιφάνειες χρώματος πάνω σε πελεκημένους λίθους του αρχικού οικοδομήματος, που χρησιμοποιήθηκαν ως δομικό υλικό για την ανακατασκευή του μεσαίου κλίτους, ανάγονται και αυτές στο πρώτο στρώμα διακόσμησης του ναού. Συγκεκριμένα, στην παλαιότερη βόρεια αψίδα ο διάκοσμος χωρίζεται σε τρεις ζώνες, μία στο τεταρτοσφαίριο και δύο στον ημικύλινδρο, τις οποίες ορίζουν ταινίες ύψους 8 εκ. Στο κέντρο του τεταρτοσφαίριου υπήρχε ένα αψιδωτό παράθυρο, που φαίνεται ότι ανοίχτηκε ενώ προϋπήρχε εκεί μια παράσταση με τρεις μορφές. Οι δύο από αυτές σώζονται, όρθιες, εκατέρωθεν του παραθύρου. Η μορφή στα αριστερά, από την οποία σήμερα διακρίνεται μόνο το άνω μισό, έχει αποδοθεί γυρισμένη κατά τα τρία τέταρτα προς τα αριστερά, με το δεξί χέρι απλωμένο προς το κέντρο της παράστασης. Το σώμα της καλύπτεται από κόκκινο χιτώνα και γαλάζιο ιμάτιο, ενώ το κεφάλι περιβάλλεται από έναν κατεστραμμένο στο μεγαλύτερο μέρος του κίτρινο φωτοστέφανο με περίγραμμα στο χρώμα της ώχρας. Η μορφή στα δεξιά, που πιθανότατα δεν έφερε φωτοστέφανο, είναι επίσης ντυμένη με κόκκινο χιτώνα, ενώ στις πτυχές του ιματίου διατηρούνται ίχνη ώχρας και σκούρου Δημιουργήθηκε στις 9/2/2017 Σελίδα 1/6
γαλάζιου χρώματος. Από την τρίτη, κεντρική μορφή, που καταστράφηκε με τη διάνοιξη του παραθύρου, σώζεται μόνο το ανώτερο τμήμα του φωτοστέφανου, που είναι και αυτό κίτρινο με περίγραμμα στο χρώμα της ώχρας. Στον ημικύλινδρο της αψίδας, από τις δύο ζώνες μόνο η πρώτη σώζεται σε καλύτερη κατάσταση και, αν και έχει κατά σημεία αποκολληθεί και μεγάλες επιφάνειες καλυμμένες από μούχλα αλλοιώνουν την εικόνα, μπορούμε να συμπεράνουμε ότι επρόκειτο για γεωμετρικό διάκοσμο, πιθανότατα με ομόκεντρους κύκλους. Τέλος, ίχνη χρώματος και διακοσμητικών μοτίβων διατηρούνται πάνω σε πελεκημένους λίθους του αρχικού οικοδομήματος, που ξαναχρησιμοποιήθηκαν, όπως αναφέρθηκε, στην ανακατασκευή του ναού όλοι βρίσκονται στο μεσαίο κλίτος: α) στα ΒΔ του κλίτους, σε τόξο που αποκαλύφθηκε μετά την πτώση του νεότερου τοίχου, βρέθηκε λίθος μήκους 30 εκ., πάχους 15 εκ. και πλάτους 21 εκ., πάνω στον οποίο διακρίνεται γεωμετρικό μοτίβο, πιθανόν κύκλοι και τετράγωνα των οποίων το περίγραμμα γράφεται με πράσινο, κίτρινο και ώχρα β) στο τόξο του παραθύρου που ανοίχτηκε σε κατοπινή φάση στα ανατολικά του βόρειου τοίχου, οι λίθοι φέρουν ίχνη χρώματος, πράσινου, ανοιχτού και σκούρου γαλάζιου, ώχρας και κόκκινου πάνω σε κίτρινο βάθος γ) στην αψίδα, κοντά στη βόρεια παραστάδα, ένας λίθος διατηρεί διαφορετικά στρώματα κονιάματος με ίχνη πράσινου, βαθυγάλαζου, κόκκινου και κίτρινου χρώματος. 1.2. Β Στρώμα Εδώ εντάσσονται οι τοιχογραφίες του μεσαίου και του βόρειου κλίτους και των αντίστοιχων νεότερων αψίδων, καθώς και ίχνη διακόσμησης πάνω σε μικρό τμήμα του βόρειου τοίχου του νότιου κλίτους. Στο μεσαίο κλίτος διατηρείται η διακόσμηση των παραστάδων στο πλάι της αψίδας και στον βόρειο τοίχο. Τις δύο παραστάδες τις κοσμούν ισάριθμα κηροπήγια, από τα οποία εκείνο στα νότια σώζεται σε καλύτερη κατάσταση. Το ύψος του καλύπτει όλη την επιφάνεια από το δάπεδο ως το ανώτερο άκρο του τεταρτοσφαίριου της αψίδας, δηλαδή μια επιφάνεια ύψους σχεδόν 2 μ. Στις σπείρες του διατηρούνται ίχνη έντονου κίτρινου και πράσινου χρώματος, ενώ ώχρα έχει χρησιμοποιηθεί στα περιγράμματα που ενώνουν τις σπείρες μεταξύ τους. Στον βόρειο τοίχο του ίδιου κλίτους, μέσα σε ζώνες που ορίζονται από ταινίες στο χρώμα της ώχρας και ύψους 8 εκ., έχουν απεικονιστεί διάφορα γεωμετρικά και φυτικά θέματα: εναλλάξ κίτρινα και πράσινα τετράγωνα διάχωρα, των οποίων οι πλευρές γράφονται με ώχρα, κίτρινοι κύκλοι ενωμένοι μεταξύ τους που κοσμούνται με απλά φυλλόσχημα και καμπυλόγραμμα σχέδια σε τόνους του ζωηρού γαλάζιου και της ώχρας, ρόμβοι εγγεγραμμένοι σε κύκλους, φυτικά σχέδια που πιθανότατα παριστάνουν φύλλα φοίνικα και ομόκεντροι κύκλοι με εφαπτόμενες τις περιμέτρους των εξωτερικών δακτυλίων. Στο βόρειο κλίτος η αψίδα, της οποίας η διακόσμηση διατηρείται σε καλή κατάσταση, είναι χωρισμένη σε τρεις ζώνες εικονογράφησης: η πρώτη καταλαμβάνει το χώρο του τεταρτοσφαίριου, που χωρίζεται με οριζόντιο πλίνθινο γείσο από τον ημικύλινδρο της αψίδας οι άλλες δύο βρίσκονται στον ημικύλινδρο, χωρισμένες μεταξύ τους από ταινία στο χρώμα της ώχρας, ύψους 8 εκ., όπου είναι γραμμένη η μοναδική σωζόμενη επιγραφή στο ναό. Το κέντρο του τεταρτοσφαίριου το καταλαμβάνει ένας μεγάλος σταυρός του οποίου η κάθετη κεραία έχει ύψος 1 μ. και η οριζόντια μήκος 80 εκ. Ο σταυρός εγγράφεται σε στρογγυλή δόξα που σχηματίζουν δύο ταινίες γύρω του, στο χρώμα της ώχρας η εσωτερική και κίτρινη η εξωτερική, ενώ από το σημείο τομής των κεραιών του ξεκινούν και αναπτύσσονται στιλιζαρισμένα φύλλα φοίνικα μέσου μήκους 30 εκ. στα χρώματα του πράσινου, της ώχρας και του κίτρινου. Με τα ίδια χρώματα έχουν ζωγραφιστεί και οι ρόμβοι που περιβάλλουν τη δόξα, δημιουργώντας μια πολύχρωμη και ιδιαίτερα εντυπωσιακή επιφάνεια. Το περίγραμμα των φύλλων και των κεραιών του σταυρού έχει χαραχτεί με απαλές γραμμές ώχρας και κίτρινου χρώματος, ενώ των κύκλων με σκούρο γαλάζιο χρώμα. Δημιουργήθηκε στις 9/2/2017 Σελίδα 2/6
Στον ημικύλινδρο της αψίδας, στην κατώτερη ζώνη, μέσα σε κίτρινο κάμπο έχουν απεικονιστεί συνεχόμενα τετράφυλλα σχέδια έντονου πράσινου χρώματος με μονά, διπλά ή και τριπλά περιγράμματα ίδιου χρώματος, ενώ στην ανώτερη εφαπτόμενοι μεταξύ τους κύκλοι, στο εσωτερικό των οποίων εγγράφεται ένας ρόμβος, εναλλάξ πράσινος και κίτρινος κάθε ρόμβος με τη σειρά του περιγράφει έναν μικρό κύκλο, πράσινο αν πρόκειται για κίτρινο ρόμβο και κίτρινο αν πρόκειται για πράσινο. Παρόμοιο σχέδιο, εφαπτόμενοι δηλαδή κύκλοι στους οποίους εγγράφεται από ένας ρόμβος, κοσμούν και τον βορινό και τον νότιο τοίχο κοντά στην αψίδα. Τέλος, στον βορινό τοίχο του νότιου κλίτους διατηρείται μόνο ένα μικρό τμήμα ταινίας στο χρώμα της ώχρας ωστόσο, ολόκληρο το κλίτος θα πρέπει να έφερε διακοσμητικά θέματα, όπως και τα άλλα δύο κλίτη του ναού. Και τα δύο στρώματα εικονογράφησης του ναού καλύφθηκαν σε κάποια απροσδιόριστη χρονική στιγμή από ένα τρίτο στρώμα, αυτή τη φορά κονιάματος. 2. Χρονολόγηση του διακόσμου Δεδομένου ότι οι τοιχογραφίες του ναού δεν έχουν μελετηθεί ικανοποιητικά ούτε από εικονογραφικής ούτε από τεχνοτροπικής άποψης, πρέπει να τονιστεί ότι οποιαδήποτε συμπεράσματα σχετικά με τη χρονολόγησή τους δεν είναι ακόμη οριστικά. 4 Η εικονιστική παράσταση με τις τρεις μορφές στην παλαιότερη βόρεια αψίδα του ναού οδηγεί στη χρονολόγηση του α στρώματος εικονογράφησης πριν από τον 8ο αιώνα και την Εικονομαχία, οπότε θεωρείται ότι εγκαταλείφθηκαν σχεδόν ολοκληρωτικά οι εικονιστικές παραστάσεις στη διακόσμηση των ναών και κυριάρχησαν τα ανεικονικά θέματα. Οι ανασκαφείς του ναού, όμως, θεωρούν πιθανότερη τη χρονολόγηση των τοιχογραφιών αυτών στον 6ο αιώνα, λαμβάνοντας υπόψη και την όχι καλής ποιότητας τοιχοποιία (άτακτα τοποθετημένοι ακατέργαστοι ασβεστόλιθοι) του ναού. Μερικούς αιώνες αργότερα, όταν έγιναν εργασίες αναστήλωσης στο ναό, το εσωτερικό του διακοσμήθηκε για δεύτερη φορά, αφού πρώτα το προηγούμενο στρώμα τοιχογραφιών καλύφθηκε με κονίαμα. Αυτή τη φορά τα θέματα που επιλέχθηκαν ήταν αποκλειστικά γεωμετρικά και φυτικά. Από αυτά ο σταυρός στο τεταρτοσφαίριο της βορινής, νεότερης αψίδας θα μπορούσε να οδηγήσει σε μια χρονολόγηση του συγκεκριμένου στρώματος στην εποχή της Εικονομαχίας, οπότε το συγκεκριμένο σύμβολο συνηθιζόταν στις αψίδες των ναών. 5 Μια μερικώς σωζόμενη επιγραφή κάτω από την κατακόρυφη κεραία του ίδιου σταυρού, η οποία ανήκει στο ίδιο στρώμα με αυτόν, χρονολογείται βάσει επιγραφικών στοιχείων στο α μισό του 9ου αιώνα, οπότε και το β στρώμα τοιχογραφιών του ναού θα πρέπει να χρονολογηθεί στην ίδια περίοδο. Συμπερασματικά, λοιπόν, η βασιλική στο Yanartaş, κτίσμα του 6ου αιώνα με επιδιορθώσεις μεταγενέστερες, διακοσμήθηκε με δύο συνολικά στρώματα εικονογράφησης, το πρώτο με εικονιστικές και ανεικονικές παραστάσεις, ενώ το δεύτερο αποκλειστικά με ανεικονικές, που χρονολογούνται στην περίοδο ανάμεσα στον 6ο αιώνα και το α μισό του 9ου αιώνα. Η κάλυψη των στρωμάτων αυτών σε πολύ μεταγενέστερη εποχή με κονίαμα τα προφύλαξε από την καταστροφή μέχρι τις ανασκαφικές εργασίες των Ιταλών το 1994, που αποκάλυψαν αυτό το σημαντικό σύνολο προεικονομαχικών και μεταεικονομαχικών παραστάσεων. 3. Η επιγραφή Η μοναδική επιγραφή που σώθηκε στο ναό 6 βρίσκεται στη νεότερη αψίδα του βόρειου κλίτους, κάτω από το σταυρό που κοσμεί το τεταρτοσφαίριο, μέσα σε ταινία στο χρώμα της ώχρας και πάχους 6 εκ. Από την επιγραφή διατηρείται μόνο το τελευταίο τμήμα, γραμμένο με κεφαλαία λευκά γράμματα ύψους 6 εκ. Σύμφωνα με τη σωστή μεταγραφή του Ε. Kalinka, το απόσπασμα έχει ως εξής: ΤΟ]Υ ΕΜΒ_ΑΤΗΟΥ + + +. 7 Από το μικρό αυτό τμήμα της επιγραφής δύο στοιχεία προσφέρονται για σχολιασμό: Δημιουργήθηκε στις 9/2/2017 Σελίδα 3/6
α) Μία από τις σημασίες του ουσιαστικού «ο εμβάτης» (γεν. του εμβατήου) είναι και αυτή του «βαπτιστηρίου» φαίνεται συνεπώς πιθανοφανής και ελκυστική η θεωρία ότι η επιγραφή στην αψίδα του βορινού κλίτους καταδεικνύει τη χρήση του χώρου αυτού ως βαπτιστηρίου. Ωστόσο οι ανολοκλήρωτες έρευνες γύρω από το ναό δεν έχουν αποφέρει προς το παρόν στοιχεία που θα τεκμηρίωναν αποτελεσματικά αυτήν την υπόθεση. β) Από τα σωζόμενα γράμματα, το Υ με τις δύο ανώτερες κεραίες να κλίνουν προς τα κάτω και το Β, που με μια λεπτή γραμμή συνδέεται με την αριστερή κεραία του διπλανού γράμματος Α στο κάτω μέρος του, απαντούν ξανά σε επιγραφές του α μισού του 9ου αιώνα. 8 Το γεγονός αυτό μας οδηγεί, όπως προαναφέρθηκε, στο να χρονολογήσουμε την επιγραφή, και κατ επέκταση και το στρώμα της εικονογράφησης στο οποίο αυτή ανήκει, σε αυτή την περίοδο. 1. Τα δύο συγκροτήματα ορίστηκαν από τους ανασκαφείς τους ως «συγκρότημα Α» και «συγκρότημα Β» η βασιλική ανήκει στο «συγκρότημα Β». Για το συγκρότημα Α, βλ. τη μελέτη των V. Ruggieri, F. Giordano και Α. Furnari, «Ιl sito bizantino di Chimera: 2 Rapporto», Οrientalia Christiana Periodica 63, fasc. I (1997), σελ. 367-75 για το Β, του οποίου η μελέτη δεν έχει ολοκληρωθεί, βλ. κυρίως V. Ruggieri, F. Giordano και Α. Furnari, «Un complesso iconoclastico a Chimera (Yanartaş). Rapporto preliminare», Οrientalia Christiana Periodica 60, fasc. II (1994), σελ. 476-89, εικ. 1-16, και συμπληρωματικά στοιχεία σχετικά με τη χρονολόγηση της βασιλικής από τους ίδιους στο «Ιl sito bizantino di Chimera: 2 Rapporto», Οrientalia Christiana Periodica 63, fasc. I (1997), σελ. 375-80. 2. Για τα στρώματα εικονογράφησης του ναού βλ. V. Ruggieri, F. Giordano και Α. Furnari, «Un complesso iconoclastico a Chimera (Yanartaş). Rapporto preliminare», Οrientalia Christiana Periodica 60, fasc. II (1994), σελ. 491-99, εικ. 18-35. 3. Η μελέτη της εικονιστικού χαρακτήρα διακόσμησης του τεταρτοσφαιρίου αυτού δεν έχει ολοκληρωθεί. 4. Για μια πρώτη προσπάθεια χρονολόγησης των στρωμάτων εικονογράφησης του ναού βλ. V. Ruggieri, F. Giordano και Α. Furnari, «Un complesso iconoclastico a Chimera (Yanartaş). Rapporto preliminare», Οrientalia Christiana Periodica 60, fasc. II (1994), σελ. 500-02. 5. Όπως στην κεντρική αψίδα του ναού της Αγίας Ειρήνης στην Κωνσταντινούπολη, βλ. Cormack, R., «Τhe Arts during the Age of Iconoclasm», στο Α. Bryer J.Herrin (ed.), Iconoclasm. Papers given at the 9th Spring Symposium of Byzantine Studies, University of Birmingham, March 1975 (Birmingham 1977), σελ. 3-4, εικ. 7 (ανατ. στο Cormack, R., The Byzantine Eye: Studies in Art and Patronage, v.r., ΙΙΙ (London 1989) της Αγίας Σοφίας στη Θεσσαλονίκη, κάτω από την ψηφιδωτή παράσταση της ένθρονης Θεοτόκου με τον Χριστό, βλ. Cormack, R., Τhe Apse Mosaics of St. Sophia at Thessaloniki, Δελτίον Χριστιανικής Αρχαιολογικής Εταιρείας 10 (1980-81), σελ. 118, πίν. 19α-β και 22, (ανατ. στο Cormack, R., The Byzantine Eye: Studies in Art and Patronage, v.r., V (London 1989) και της πλήρως κατεστραμμένης το 1922 Κοίμησης της Θεοτόκου στη Νίκαια, βλ. Wulff, Ο., Die Koimesis-kirche in Nicäa und ihre Mosaiken (Strasbourg 1903), πίν. 2. Για την ιστορία του σταυρού ως διακοσμητικού θέματος στους ναούς βλ. Millet, G., Les Iconoclastes et la Croix, Bulletin de correspondance hellénique 34 (1910), σελ. 96-109 Grabar, A., L Iconoclasme Byzantin (Paris 1957), σελ. 154-55 Ιhm, Chr., Die Programme der christlichen Apsismalerei vom vierten Jhdt. bis zur Mitte des Achten Jhdt.s (Wiesbaden 1960), σελ. 184-85, πίν. ΧΧΙ. 1 και Cormack, R., Τhe Arts during the Age of Iconoclasm, στο Bryer, A. Herrin, J. (eds), Iconoclasm (Birmingham 1977), σελ. 5-6. 6. Μεταγραφή, σχολιασμός και φωτογραφία της επιγραφής έχει ενσωματωθεί στη μελέτη των V. Ruggieri, F. Giordano και Α. Furnari, «Un complesso iconoclastico a Chimera (Yanartaş). Rapporto preliminare», Οrientalia Christiana Periodica 60, fasc. II (1994), σελ. 490-91, εικ. 18. 7. Tituli Lyciae 1183, στο: Κalinka, E. (ed.), Tituli Asiae Minoris II/3 (Vindobonae 1944). 8. Mango, C., «Byzantine Epigraphy (4th to 10th centuries)», στο Harlfinger, D. Prato, D. (ed.), Paleographia e codicologia greca 1 (Alessandria 1991), σελ. 224. Βιβλιογραφία : Λεβίδης Α., Αι εν μονολίθοις μοναί της Καππαδοκίας και Λυκαονίας, Τυπογραφείο Αλέξανδρου Νομισματίδου, Κωνσταντινούπολις 1899 Δημιουργήθηκε στις 9/2/2017 Σελίδα 4/6
Ruggieri V., Giordano F., Furnari A., "Un complesso iconoclastico a Chimera (Yanartaş). Rapporto preliminare", Orientalia Christiana Periodica, 60, fasc. II, 1994, 471-502 Ruggieri V., Giordano F., Furnari A., "Il sito bizantino di Chimera: 2 Rapporto", Orientalia Christiana Periodica, 63, fasc. I, 1997, 367-80 Δικτυογραφία : Surveys at Ancient Olympos in 2005 http://www.akmedanmed.com/article_en.php?artid=114&catid=11 Γλωσσάριo : ανεικονικός διάκοσμος, ο Διάκοσμος που περιλαμβάνει μόνο γεωμετρικά και φυτικά μοτίβα, χωρίς παράσταση έμβιων όντων. Η διακόσμηση αυτού του είδους γνωρίζει μεγάλη διάδοση κυρίως σε τάφους της Παλαιοχριστιανικής εποχής και σε ναούς της περιόδου της Εικονομαχίας. Στην περίοδο αυτή, ο ανεικονικός διάκοσμος των εκκλησιών σήμαινε ότι απαγορευόταν η απεικόνιση της ανθρώπινης μορφής για το Χριστό, την Παναγία, τους αγίους και τους αγγέλους, ενώ επιτρέπονταν απεικονίσεις ζώων και πουλιών. αψίδα, η Γενικά, καμπύλη ή τοξοειδής απόληξη ή διαμόρφωση τοίχου επίσης τοξοειδής κατασκευή, μνημειακού ή μη χαρακτήρα. Στη βυζαντινή εκκλησιαστική αρχιτεκτονική, αψίδα ονομάζεται η κόγχη του Ιερού Βήματος, η κάτοψη της οποίας μπορεί να είναι ημικυκλική, πεταλόμορφη, ορθογώνια ή και πολυγωνική εξωτερικά. Η αψίδα συνήθως προεξέχει στο ανατολικό άκρο του ναού. Στο εσωτερικό χωρίζεται από τον κυρίως ναό με το τέμπλο. Αψίδες που εξέχουν ανατολικά του ναού μπορούσαν να έχουν και τα διαμερίσματα εκατέρωθεν του Ιερού (παραβήματα), συνήθως μικρότερες από την κεντρική αψίδα. βαπτιστήριο, το Ο χώρος ή το κτήριο όπου πραγματοποιείται το μυστήριο της βάπτισης. Σε κάθε βαπτιστήριο απαντάται μια δεξαμενή, η οποία πολλές φορές έχει το σχήμα του σταυρού. Τα βαπτιστήρια των εκκλησιών μετά τον 6ο αιώνα αποτελούν ξεχωριστά οικοδομήματα οκταγωνικά, κυκλικά, σταυρόσχημα κτλ. είτε προσαρτημένα στο ναό είτε στον περίβολό του. δόξα, η Στρογγυλό, ελλειψοειδές ή ρομβοειδές φωτεινό πλαίσιο που περιβάλλει τη μορφή του Χριστού και, σπανιότερα, της Θεοτόκου σε ορισμένες απεικονίσεις τους. Ιερό ή Άγιο Βήμα, το Το αρχιτεκτονικό μέρος στα ανατολικά του ναού όπου τελείται η Θεία Ευχαριστία. Προορίζεται αποκλειστικά για τον κλήρο και συνήθως χωρίζεται από τον κυρίως ναό με υψηλό τέμπλο. Στην πλήρη μορφή του είναι τριμερές, αποτελούμενο από το Ιερό Βήμα στο κέντρο, όπου βρίσκεται η Αγία Τράπεζα, από την πρόθεση ή προσκομιδή (βόρεια του Ιερού Βήματος), όπου κατατίθενται οι προσφορές των πιστών, και από το διακονικό ή σκευοφυλάκιο (νότια του Ιερού Βήματος), όπου φυλάσσονται τα ιερά σκεύη και αντικείμενα του ναού. Τα δύο τελευταία μέρη αποκαλούνται και παστοφόρια ή παραβήματα. ιμάτιο, το Ορθογώνιο κομμάτι μάλλινου, κατά κανόνα, υφάσματος που το φορούσαν πάνω από το χιτώνα. Μπορούσε να τυλιχτεί με διάφορους τρόπους γύρω από τους ώμους και το σώμα και στερεωνόταν με ζώνη ή πόρπες. κλίτος, το Επιμήκης χώρος στο εσωτερικό κτηρίου ή ναού που δημιουργείται από την ύπαρξη κιονοστοιχίας. κονίαμα, το Πολτώδες παρασκεύασμα που αποτελείται από χώμα, νερό, κόκκους άμμου, θηραϊκής άμμου ή μαρμάρου. Χρησιμοποιείται είτε ως συνδετικό υλικό μεταξύ λίθων ή πλίνθων, εξασφαλίζοντας στερεότητα, είτε για την επίχριση τοιχοποιίας, εξασφαλίζοντας την προστασία της. παραστάδα, η Επίμηκες αρχιτεκτονικό μέλος, εγκάρσια τοποθετημένο σε τοίχους, συνήθως για τη στήριξη γείσων ή αετωμάτων. τεταρτοσφαίριο, το Το θολωτό επιστέγασμα μιας αψιδωτής κόγχης. Το όνομά του περιγράφει το σχήμα του, που είναι το μισό ενός ημισφαιρίου. Το τεταρτοσφαίριο της αψίδας του Ιερού Βήματος ονομάζεται σπανιότερα και κόγχη. τρίκλιτη βασιλική, η Δημιουργήθηκε στις 9/2/2017 Σελίδα 5/6
Δρομικός (επιμήκης) τύπος ναού που υποδιαιρείται εσωτερικά σε τρία κλίτη: το μεσαίο και δύο πλάγια. Συχνά το μεσαίο κλίτος φωτίζεται από έναν υπερυψωμένο φωταγωγό. Κατά την Πρώιμη Βυζαντινή περίοδο χαρακτηρίζεται από τις μεγάλες διαστάσεις του. χιτών, ο Τύπος ενδύματος που αποτελείται από τετράγωνο μάλλινο ύφασμα το οποίο ράβεται στις δύο πλευρές του. Πηγές Λεβίδης, Μ., Αι εν μονολίθοις μοναί της Καππαδοκίας και Λυκαονίας (Κωνσταντινούπολις 1899), σελ. 86 89. Παραθέματα Η παράδοση σχετικά με την ίδρυση του ναού από την Ελένη, μητέρα του Μεγάλου Κωνσταντίνου Σύμφωνα με την παράδοση, η μητέρα του Μεγάλου Κωνσταντίνου, αγία Ελένη, ταξιδεύοντας από την Κωνσταντινούπολη προς τα Ιεροσόλυμα σε αναζήτηση του Τιμίου Σταυρού, είδε σε όνειρο τον αρχάγγελο Μιχαήλ να τη διατάζει να κτίσει ναό στον λεγόμενο «θαμνώδη τόπο» και να τον αφιερώσει στον ίδιο. Η αγία Ελένη, όταν έφτασε στη συγκεκριμένη περιοχή, βρήκε ανάμεσα σε θάμνους ένα λίθο ερυθρού χρώματος στην ίδια τοποθεσία ανήγειρε ναό και ενσωμάτωσε το λίθο στο θόλο του. Ένα κομμάτι του λίθου αυτού, που βρέθηκε στις αναστηλωτικές εργασίες που έγιναν στο ναό επί Σελίμ Γ, τοποθετήθηκε στον τοίχο του Ιερού. Από το ερυθρό χρώμα του λίθου το μοναστήρι έγινε γνωστό με την τουρκική επωνυμία «Γιανάρ τας Μοναστηρή», δηλαδή «Μοναστήρι του καιομένου λίθου», ενώ μέχρι τις αρχές του 20ού αιώνα ήταν γνωστό στους Έλληνες της περιοχής και ως «Μονή των Ταξιαρχών Μιχαήλ και Γαβριήλ». Λεβίδης, Μ., Αι εν μονολίθοις μοναί της Καππαδοκίας και Λυκαονίας (Κωνσταντινούπολις 1899), σελ. 86 89, με συγκεντρωμένες όλες τις σχετικές με την ιστορία και τους ευεργέτες της μονής πληροφορίες. Χρονολόγιο 6ος αιώνας: Ανέγερση του ναού και διακόσμησή του με τοιχογραφίες για πρώτη φορά α μισό 9ου αιώνα: Ανακατασκευή του ναού και διακόσμησή του με νέες τοιχογραφίες Δημιουργήθηκε στις 9/2/2017 Σελίδα 6/6