ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΠΑΙ ΑΓΩΓΙΚΗ

OTTO FRIEDRICH BOLLNOW ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΠΑΙ ΑΓΩΓΙΚΗ µετάφραση Μαρίας και Κώστα Βαϊνά ΕΚ ΟΣΕΙΣ ΓΡΗΓΟΡΗ ΑΘΗΝΑ 1986

Τίτλος του πρωτοτύπου: Otto Friedrich Bollnow, Anthropologische Pädagogik, Tamagawa University Press, Tokyo, Japan 1973 2. Αφιερώνουµε τη µετάφραση στους δασκάλους µας: Inge Birk, Klaus Giel και Hans-Martin Schweizer, ενσαρκωτές της Ανθρωπολογικής Παιδαγωγικής. Copyright TAMAGAWA UNIVERSITY PRESS, Tokyo, Japan Copyright 1986 για την ελληνική γλώσσα για όλο τον κόσµο: Κ. Μ. ΓΡΗΓΟΡΗ, Σόλωνος 71, 106 79 Αθήνα Απαγορεύεται χωρίς γραπτή άδεια του εκδότη η αναδηµοσίευση άρθρων, περικοπών και περιλήψεων του βιβλίου, η εκτέλεση φωτοαντιγράφων και φωτοτυπιών, η µετάδοση διά συστήµατος Euronet και κάθε µέσου πληροφορικής, έστω και µιας σελίδας.

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 1 Vorwort zur griechischen Übersetzung... 7 Πρόλογος στην ελληνική µετάφραση... 9 Πρόλογος της πρώτης έκδοσης στην Ιαπωνία... 11 Πρόλογος της δεύτερης έκδοσης στη γερµανική γλώσσα... 12 1. Ιστορική ανασκόπηση - Η γερµανική παιδαγωγική στο πρώτο τρίτο του 20ού αιώνα 13 1. Η φιλοσοφία της ζωής... 13 2. Η εκπαιδευτική µεταρρύθµιση (Reformpädagogik)... 15 3. Η φιλοσοφία των θεωρητικών επιστηµών (Philosophie der Geisteswissenschaften)... 19 4. Η πολιτιστική παιδαγωγική (Kulturpädagogik)... 21 2. Ο ανθρωπολογικός τρόπος θεώρησης στην παιδαγωγική... 26 1. Το ιστορικό υπόβαθρο της φιλοσοφικής ανθρωπολογίας... 26 2. Η θεµελίωση της φιλοσοφικής ανθρωπολογίας από τον Scheler και τον Plessner... 28 3. Οι µεθοδολογικές αρχές (Die methodischen Prinzipien)... 29 α) Η ανθρωπολογική αναγωγή (Die anthropologische Re duktion)... 29 β) Η αρχή- Όργανο (Das Organon-Prinzip)... 31 γ) Η ανθρωπολογική ερµηνεία των επιµέρους φαινοµένων (Die anthropologische Interpretation der Einzelphäno mene)... 32 δ) Πρώτα παραδείγµατα... 33 4. Η µεταφορά αυτού του τρόπου θεώρησης στην παιδαγωγική.. 34 5. Οι δύο έννοιες της παιδαγωγικής ανθρωπολογίας... 36 3. Η επιδεκτικότητα του ανθρώπου για αγωγή... 39 1. Η ανάγκη για την αγωγή... 39 2. Ο άνθρωπος ως πολιτιστικό ον... 40 3. Η αγωγή των ηλικιωµένων... 41 4. Η συναρτησιακή αγωγή... 42 4. Η παιδαγωγική ατµόσφαιρα... 44 1. Η έννοια της παιδαγωγικής ατµόσφαιρας... 44 2. Το συναίσθηµα της ασφάλειας στην πρώτη παιδική ηλικία.. 44 3. Η χαρούµενη διάθεση του παιδιού... 46 4. Η αγάπη και η εµπιστοσύνη του παιδαγωγού... 48 5. Η υποµονή... 51 5. Οι ασταθείς µορφές της αγωγής (Die unstetigen Formen der Erziehung)... 52 1. Η τεχνολογική και η οργανολογική αντίληψη... 52 2. Η υπαρξιακή φιλοσοφία (Die Existenzphilosophie)... 53 3. Οι συνέπειες για την Παιδαγωγική... 56 4. Η συνάντηση (Die Begegnung)... 58 5. Η σηµασία της συνάντησης για την Παιδαγωγική... 59 1 Die originale Paginierung ist beibehalten. Die angegebenen Seitenzahlen stimmen mit dem Erstdruck überein.

6. Η κρίσιµη κατάσταση και η νέα αρχή... 62 1. Η κρίσιµη κατάσταση... 62 2. Η νέα αρχή... 64 3. Η κριτική του πολιτισµού (Die Kulturkritik)......... 65 4. Η επαναφορά προς την πηγαιότητα ως χρέος της αγωγής... 66 7. Η υπέρβαση του υπαρξισµού... 69 1. Η αναγκαιότητα της υπέρβασης του υπαρξισµού... 69 2. Η εµπιστοσύνη στον κόσµο... 70 3. Ο ρόλος του λογικού... 72 8. Ανθρωπολογική θεώρηση του χώρου... 74 1. Το σπίτι ως τόπος που εµπνέει σιγουριά... 74 2. Η εσωτερική τάξη του σπιτιού... 78 3. Η κατοίκηση (Das Wohnen)... 79 4. Οι απαιτήσεις του εξωτερικού χώρου... 80 5. Η εξόρµηση στα πλάτη του κόσµου... 82 6. Η αναγκαιότητα της ισορροπίας... 83 7. Η εµπιστοσύνη προς τον κόσµο... 83 9. Ανθρωπολογική θεώρηση του χρόνου... 85 1. Η εναρµόνιση µε το κύλισµα του χρόνου... 85 2. Οι διάφορες µορφές της πλήρωσης... 87 3. Η αντιµετώπιση του παρελθόντος... 89 4. Ο προ-σχεδιασµός του µέλλοντος... 90 5. Η ελπίδα (Die Hoffnung)... 92 6. Παιδαγωγικές προεκτάσεις...:... 94 10. Ανθρωπολογική θεώρηση της γλώσσας... 96 1. Η γλώσσα ως θεώρηση του κόσµου... 96 2. Οι συνέπειες στην παιδαγωγική... 97 3. Η δύναµη της λέξης που ειπώθηκε... 99 4. Η αγωγή προς το διάλογο... 102 11. Η αγωγή προς αυτόνοµη κρίση... 105 1. Η αγωγή ως προσαρµογή στην υπάρχουσα κοινωνία... 105 2. Η κριτική ικανότητα... 107 3. Η αγωγή προς την κριτική ικανότητα... 110 12. Συστηµατικές τελικές παρατηρήσεις... 112 1. Η διεύρυνση του παιδαγωγικού προβλήµατος... 112 2. Ο επιστηµονικός χαρακτήρας της παιδαγωγικής... 114 α) Η περιγραφή (Die Beschreibung)... 114 β) Η προ-κατανόηση (Das Vorverständnis)... 115 γ) Η σχέση προς την εµπειρική έρευνα... 116 3. Αξίες και κανόνες... 118 α) Το πρόβληµα της ανεξαρτησίας από τις αξίες (Das Problem der Wertfreiheit) 118 β) Οι οδηγίες για την πράξη... 119 4. Τα ανοιχτό ερωτήµατα... 121 Επίµετρο - Η ανθρωπολογική Παιδαγωγική και η εικόνα του ανθρώπου 135 Στοιχεία για το συγγραφικό έργο του Otto Fr. Bollnow... 137

Vorwort zur griechischen Übersetzung Dieser Versuch einer philosophisch orientierten Pädagogik geht auf die Anregung Kuniyoshi Obaras zurück, des verdienstvollen Vorkämpfers der Reformpädagogik in Japan und Begründers der Tamagawa-Schule und -Universität. Er forderte mich auf, meine Gedanken zur Pädagogik, wie ich sie in Gastvorlesungen vor seinen Studenten entwickelt hatte, in einem von der Tamagawa University Press zu verlegenden Buch in einfacher und verständlicher Form zusammenfassend darzustellen. Herkommend von der geschichtlichen Lebensphilosophie Wilhelm Diltheys, aber auch entscheidend beeinflusst von der Existenzphilosophie Martin Heideggers, sah ich in der philosophischen Anthropologie in der Form, wie sie von Helmuth Plessner entwickelt war, die Möglichkeit einer die Gegensätze übergreifenden Neubegründung der Philosophie. Ich habe diese in meinen verschiedenen Arbeiten nach der methodischen Seite in bestimmten Prinzipien schärfer zu fassen und nach der inhaltlichen Seite durch die Behandlung der verschiedenen Aspekte (Zeitlichkeit, Räumlichkeit, Sprachlichkeit u.s.w.) zu einem umfassenden Bild des menschlichen Lebens auszuweiten versucht. Diese Gedanken erwiesen sich zugleich von einer unmittelbaren, bis in die täglichen Praxis hineinreichenden Fruchtbarkeit für die Pädagogik. Das anthropologische Grundprinzip, das nach der Funktion des einzelnen Phänomens im Ganzen des menschlichen Lebens fragt, erlaubt es, vieles besser und tiefer zu begreifen, als man es bisher zu sehen gewohnt war. Bei der Ausarbeitung dieses Buchs stellte ich zu meiner Freude fest, dass sich die verschiedenen im Lauf der Jahre entstandenen Arbeiten, Aufsätze und Bücher, so verschieden auch die Themen waren, mit denen sie sich befassten, doch zwanglos zu einem systematischen Ganzen zusammenfügten, das ich, wenn man den Begriff der Anthropologie in dem hier gemeinten philosophischen Sinn versteht, als das einer anthropologischen Pädagogik bezeichnen möchte. Um einem in einem andern Kulturkreis beheimateten Leser das Verständnis zu erleichtern, schien es mir notwendig, einen kurzen Überblick über die Entwicklung der deutschen Pädagogik im frühen 20. Jahrhundert vor auszuschicken, der bis zu dem Zeitpunkt hinführt, an dem ich mit meinen ersten Arbeiten begonnen habe. Diese Darstellung hat sich auch in den Übungen bewährt, die Prof. Dr. Hans-Martin Schweizer im Rahmen des Fortbildungs-Seminars für griechische Lehrer in Deutschland an der Pädagogischen Hochschule Esslingen abgehalten hat. Aus dem lebhaften Interesse, das sie hier gefunden hat, entstand der Plan einer griechischen Übersetzung, um diese Gedanken auch griechischen Lehrern im Mutterland nahezubringen. Ich danke Herrn Konstantinos und Frau Maria Vainas, die ich in langer geduldiger Arbeit den Anstrengungen einer solchen Übersetzung unterzogen haben. Ich danke aber auch Herrn Schweizer, der die Übersetzung durch die ganze Zeit ihrer Ausarbeitung mit verständnisvollem Rat begleitet hat. Ich danke aber auch der Tamagawa University Press, die bereitwillig die Zustimmung zu dieser griechischen Übersetzung gegeben hat. Ich hoffe, dass dieses kleine Buch auch in Griechenland freundliche Leser findet und zu seinem bescheidenen Teil dazu beiträgt, das Interesse an einer solchen philosophisch-anthropologischen Pädagogik zu wecken. T'übingen, im April 1985 Otto Friedrich Bollnow

Πρόλογος στην ελληνική µετάφραση Αυτή η προσπάθεια για µια φιλοσοφικά προσανατολισµένη παιδαγωγική ξεκινά από την παρότρυνση του Kuniyoshi Obara, του άξιου πρωτεργάτη της εκπαιδευτικής µεταρρύθµισης στην Ιαπωνία και ιδρυτή της Σχολής Tamagawa και του Πανεπιστηµίου Tamagawa. Αυτός µε παρακίνησε να διατυπώσω τις απόψεις µου σχετικά µε την παιδαγωγική, όπως τις είχα αναπτύξει στους φοιτητές του ως επισκέπτης καθηγητής, συνοπτικά, µε πιο απλή και πιο κατανοητή µορφή σε ένα βιβλίο, που θα εξέδιδε το Πανεπιστήµιο Tamagawa. Προερχόµενος από την ιστορική φιλοσοφία της ζωής του Wilhelm Dilthey, αλλά και επηρεασµένος αποφασιστικά από την υπαρξιακή φιλοσοφία του Martin Heidegger, είδα στη φιλοσοφική ανθρωπολογία, έτσι όπως αυτή διαµορφώθηκε από τον Helmuth Plessner, τη δυνατότητα µιας νέας, πέρα από τις αντιθέσεις, θεµελίωσης της φιλοσοφίας. Προσπάθησα µε τις διάφορες εργασίες µου να τη συλλάβω σαφέστερα από πλευράς µεθοδολογικής µε ορισµένες αρχές, και να τη διευρύνω από πλευράς περιεχοµένου προς µια συνολική εικόνα της ανθρώπινης ζωής, µελετώντας τις διάφορες όψεις (χρονικότητα, τοπικότητα, γλωσσικότητα κλπ.). Αυτές οι σκέψεις αποδείχτηκαν ταυτόχρονα άµεσα καρποφόρες για την παιδαγωγική, αφού διέπουν την καθηµερινή πράξη. Η βασική ανθρωπολογική αρχή, που σύµφωνα µ' αυτή από τη λειτουργία του επιµέρους φαινοµένου γίνεται προβληµατισµός για την ανθρώπινη ζωή στο σύνολό της, επιτρέπει πολλά να συλλαµβάνονται καλύτερα και βαθύτερα, απ' ό,τι µέχρι τώρα συνήθως αντιµετωπίζονταν. Τελειώνοντας αυτό το βιβλίο µε χαρά µου διαπίστωσα, ότι οι διάφορες εργασίες, µελέτες και βιβλία µου, που συγγράφηκαν καθώς τα χρόνια περνούσαν και που διέφεραν επίσης πολύ µεταξύ τους και ως προς τα θέµατα, που σ' αυτά αναφέρονταν, παρόλα αυτά συζευγνύονται αβίαστα σε ένα συστηµατικό όλο, που θα επιθυµούσα να χαρακτηρίσω ως αυτό µιας Ανθρωπολογικής Παιδαγωγικής (Anthropologische Pädagogik), εφόσον γίνεται αντιληπτός ο όρος της ανθρωπολογίας µε τη φιλοσοφική έννοια, που εδώ έχουµε υπόψη. Για να διευκολύνω την κατανόηση ενός αναγνώστη, που ζει στην πατρίδα του σ' ένα διαφορετικό πολιτιστικό κύκλο, θεώρησα αναγκαίο να προτάξω µια σύντοµη ανασκόπηση της εξέλιξης της παιδαγωγικής στη Γερµανία στις αρχές του 20ού αιώνα, που φτάνει µέχρις εκείνη την εποχή, που άρχισα εγώ µε τις πρώτες µου εργασίες. Αυτή η παρουσίαση αναλύθηκε επίσης και στις παραδόσεις, που έκανε ο καθηγητής Hans-Martin Schweizer µέσα στα πλαίσια του Σεµι-νάριου Επιµόρφωσης Ελλήνων ασκάλων στη Γερµανία, στην Παιδαγωγική Σχολή του Esslingen. Από τη ζωηρή απήχηση, που αυτή βρήκε εκεί, γεννήθηκε η ιδέα για µια ελληνική µετάφραση, έτσι ώστε αυτές οι σκέ ψεις να φτάσουν και στους Έλληνες αναγνώστες στην πατρίδα τους. Ευχαριστώ τον κ. Κωνσταντίνο και την κ. Μαρία Βαϊνά, που µε µακρόχρονη υποµονετική εργασία υποβλήθηκαν στους κόπους µιας τέτοιας µετάφρασης. Αλλά επίσης ευχαριστώ και τον κ. Schweizer, που παρακολουθούσε τη µετάφραση καθ' όλη τη διάρκεια της επεξεργασίας της µε τη γεµάτη κατανόηση καθοδήγησή του. Ευχαριστώ επίσης και τις πανεπιστηµιακές εκδόσεις Tamagawa, που οικειοθελώς έδωσαν τη συγκατάθεση γι' αυτή την ελληνική µετάφραση. Ελπίζω, ότι αυτό το µικρό βιβλίο θα βρει και στην Ελλάδα πρόθυµους αναγνώστες και ότι από την πλευρά του θα συµβάλει στο να κινήσει το ενδιαφέρον για µια τέτοια φιλοσοφικό-ανθρωπολογική παιδαγωγική. Τυβίγγη, Απρίλης του 1985 Otto Friedrich Bollnow

Πρόλογος της πρώτης έκδοσης στην Ιαπωνία Οταν ο κύριος δρ. Obara στην επίσκεψή µου στη Σχολή και στο Πανεπιστήµιο Tamagawa µε παρακάλεσε να συµβάλω στην εκεί εκδιδόµενη σειρά παιδαγωγικών συγγραµµάτων, πολύ προβληµατίστηκα µε ποιο τρόπο θa µπορούσα καλύτερα να ανταποκριθώ σ' αυτή την τιµητική πρόσκληση. Το βάρος των προηγουµένων τόµων αυτής της σειράς µε έκανε να διστάζω. Μια µελέτη, όπως αυτή είχε διαµορφωθεί από τις συνεχείς επιστηµονικές µου προσπάθειες και συγκεκριµένα µια εργασία αναφερόµενη στην αγωγή για τη σωστή συµπεριφορά προς τον χρόνο, µου φάνηκε πως ήταν γι' αυτό το σκοπό ακατάλληλη, αφού µάλιστα έπρεπε σ' αυτή να παραπέµπω συνέχεια σε άλλες εργασίες δύσκολα προσιτές στον Ιάπωνα αναγνώστη. Μου φάνηκε καλύτερο να καταλήξω σε µια συστηµατικά θεµελιωµένη συνολική παρουσίαση. Γι' αυτό το λόγο προσπάθησα σε ένα είδος γενικής αυτοπαρουσίασης να εκθέσω συνοπτικά τους καρπούς των διαφόρων εργασιών µου στην παιδαγωγική, να αναφερθώ στο κάθε θέµα σύντοµα και διαπίστωσα πως, παρά τα διαφορετικά θέµατα και παρά τους διαφορετικούς χρόνους προέλευσης τους, που είναι κατανεµηµένοι σε µια ολόκληρη ζωή, παρόλα αυτά έχουν µια εσωτερική ενότητα και ταξινοµηµένα µε το σωστό τρόπο φτιάχνουν ένα σύνολο. Αν και έχω σαφή συνείδηση της ανεπάρκειας των προσπαθειών µου και µε πόνο αισθάνοµαι, πόσο αυτές µένουν λειψές απέναντι στις µεγάλες προσταγές της παιδαγωγικής, όµως χάρηκα πράγµατι, που διαπίστωσα κατά την ανασκόπηση και για δική µου έκπληξη, πώς το ένα θέµα ταίριαζε στο άλλο και οικοδοµούσε κάτι σαν ένα µικρό σύστηµα. Η σκέψη για µια παιδαγωγική ανθρωπολογία µου φάνηκε γι' αυτό σαν το καθοριστικό σηµείο, που µ' αυτό συσχετίζονται τα επόµενα κεφάλαια. Προτάσσω µια σύντοµη «ιστορική ανασκόπηση», που έχει σκοπό µε λίγες γραµµές να παρουσιάσει την εξέλιξη της γερµανικής παιδαγωγικής τον 20ό αιώνα µέχρι τη στιγµή, που σαν νέος υφηγητής ξεκίνησα µε τις δικές µου εργασίες. Προσφέρει κατά κάποιο τρόπο το έδαφος, που πάνω σ' αυτό αργότερα προέκυψαν οι δικές µου προσπάθειες. Αφιερώνω αυτό το µικρό σύγγραµµα στη Σχολή Tamagawa, µε την ευκαιρία του εορτασµού για την 40στή επέτειο της ίδρυσής της, σαν δείγµα ευγνωµοσύνης για την τιµή που µου έκανε το 1966, να µε κηρύξει επίτιµο καθηγητή της. Τυβίγγη, την άνοιξη του 1969 Otto Friedrich Bollnow

Πρόλογος της δεύτερης έκδοσης στη γερµανική γλώσσα Αυτή η εργασία ήταν αρχικά µια βιασµένη σύνοψη των διαφόρων παιδαγωγικών εργασιών µου, προορισµένη για τον Ιάπωνα αναγνώστη και θa χρησίµευε µόνο σα βάση για τη µετάφραση στην ιαπωνική γλώσσα. Για τούτο και προσπάθησα να συνοψίσω τις βασικές σκέψεις καθενός συγγράµµατος σε ένα σύντοµο κάθε φορά κεφάλαιο. Το ότι σ' αυτή ξανακαταπιάστηκα µε προηγούµενες εργασίες χωρίς να στηρίζοµαι και σε διατυπώσεις τους, αλλά και το ότι έπρεπε να ανατρέξω και σ' αυτές, κάθε φορά που ήθελα να αναφερθώ µε ακρίβεια, είναι δικαιολογηµένο από τη φύση αυτής της εργασίας. Οµως αυτό που εδώ είναι ένα δεδοµένο αυτονόητο, δηµιουργεί µια δυσκολία για το Γερµανό αναγνώστη, που γνωρίζει κιόλας από προηγούµενα κείµενα τις εδώ συνοψιζόµενες σκέψεις. Παρόλα αυτά πιστεύω, ότι αυτή η σύνοψη διατηρεί και γι' αυτόν την αξία της, αφού εδώ γίνεται εµφανής από την άποψη της ανθρωπολογικής θεώρησης η εσωτερική ενότητα των µέχρι τώρα διεσπαρµένων. Και µια τέτοια εσωτερική ενότητα ελπίζω, ότι µπορώ να δείξω πραγµατική. Αυτό δεν είναι ένα αποστρογγυλωµένο σύστηµα µιας ανθρωπολογικής παιδαγωγικής, αλλά η σύνοψη από µερικά της κεφάλαια, που τα επεξεργάστηκα µε άλλους, συµπληρωµένα µε ένα σύντοµο σκίτσο της γενικής εξέλιξης, που στα πλαίσια της εντάσσονται αυτές οι σκέψεις. Για τη δεύτερη έκδοση λίγα µπόρεσα να αλλάξω. Για να κερδίσω χώρο για µερικές επεκτάσεις στις παιδαγωγικές, συντοµεύτηκαν σε µερικά σηµεία οι εισαγωγικές φιλοσοφικές θεωρήσεις. Αντίθετα, στο τέλος διαπλατύνθηκαν κάπως οι µεθοδολογικές διακρίσεις, για να γίνει πιο ευδιάκριτη µε την άρση των παρανοήσεων η εδώ αντιπροσωπευόµενη θέση. Αντίθετα, µου φάνηκε πως είναι έκφραση ευγνωµοσύνης, τουλάχιστο στις σηµειώσεις, να αναφερθώ σ' εκείνες τις εργασίες µαθητών και συνεργατών µου, που σχετίζονται µε τον εδώ αναπτυσσόµενο κύκλο ιδεών και που έπαιξαν ουσιαστικό ρόλο στη διαµόρφωσή τους. Ο ισχυρά υποκειµενικός χαρακτήρας του βιβλίου δικαιολογείται α- πό τον προβληµατισµό του και δεν θα παραµεριστεί ακόµα και σε µια νέα επεξεργασία. Είναι η προσπάθεια, που προέκυψε από µια συγκεκριµένη αφορµή για µια λογοδοσία. Εργασίες άλλων ερευνητών ελήφθηκαν υπόψη, µόνο όσο αυτές κρίθηκαν αναγκαίες για την κατανόηση του συνόλου. Τυβίγγη, καλοκαίρι του 1972 Otto Friedrich Bollnow