ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ ΑΣΦΑΛΕΙΑΣ ΤΟΥ ΠΣΔ Καριπίδης Νίκος Υπεύθυνος ΚΕ ΠΛΗΝΕΤ Δράμας Το διαδίκτυο αποτελεί σήμερα μια απτή πραγματικότητα η οποία μας ανοίγει την πόρτα της γνώσης, της ενημέρωσης και της ψυχαγωγίας ενώ ταυτόχρονα μας δίνει και τα εργαλεία για να εκμεταλλευτούμε όλες αυτές τις δυνατότητες. Μας οδηγεί σε κάθε γωνιά του πλανήτη γκρεμίζοντας τα γεωγραφικά σύνορα και ενώνοντας πολιτισμούς. Με τη βοήθειά του εισαγόμαστε σε ένα είδος παγκόσμιου διαλόγου χωρίς εμφανή όρια ή περιορισμούς εκτός από αυτούς που εμείς οι ίδιοι επιβάλλουμε στους εαυτούς μας. Τι συμβαίνει όμως όταν η γνώση μας γύρω από τους κινδύνους που εγκυμονεί το διαδίκτυο είναι περιορισμένη, με αποτέλεσμα να μην έχουμε την ικανότητα να προστατευτούμε από αυτούς; Το πρόβλημα αφορά όλους τους χρήστες του διαδικτύου, γίνεται όμως εντονότερο όταν μιλάμε για ανήλικους χρήστες. Τα παιδιά, και κυρίως οι έφηβοι, λόγω της ψυχικής και διανοητικής τους ανωριμότητας είναι ίσως οι πιο ευάλωτοι χρήστες απέναντι σε αυτούς τους κινδύνους. Πρόσφατες έρευνες αποδεικνύουν ότι οι ανήλικοι αποτελούν το πιο δυναμικό κομμάτι στην ηλικιακή κατανομή των χρηστών του Internet. Όμως, σύμφωνα με την πανευρωπαϊκή έρευνα του Ευρωβαρόμετρου, οι Έλληνες γονείς είναι οι τελευταίοι σε όλη την Ευρωπαϊκή Ένωση όσον αφορά τη γνώση τους πάνω στους κινδύνους που εγκυμονεί το διαδίκτυο. Όπως δείχνουν τα αποτελέσματα της έρευνας μόλις το 27% των Ελλήνων γονιών απαγορεύει στα παιδιά να επισκέπτονται κάποιες ιστοσελίδες στο Ίντερνετ ενώ μόνο το 31% των Ελλήνων γονιών βάζει κανόνες όπως για παράδειγμα το πόση ώρα πρέπει να σερφάρουν τα παιδιά στο Ίντερνετ, όταν ο μέσος όρος των Ευρωπαίων είναι 52%. Μοναδικό αισιόδοξο μήνυμα που βγαίνει από την έρευνα είναι ότι η συντριπτική πλειονότητα των Ελλήνων αισθάνεται την ανάγκη να πληροφορηθεί περισσότερα για τους κινδύνους του Διαδικτύου προκειμένου να προστατεύσει τα παιδιά. Στον αγώνα αυτό της ενημέρωσης και πρόληψης συμμετέχει και το επίσημο κράτος με διάφορους τρόπους και φυσικά μέσω της υποχρεωτικής εκπαίδευσης. Η πρόσβαση των μαθητών στο Internet και στη γνώση είναι αυτονόητη, όμως ο τρόπος που υλοποιείται δε θα μπορούσε παρά να λάβει υπόψη της και να προσπαθήσει να αντιμετωπίσει όλους τους επικίνδυνους παράγοντες όπως: Την παιδική πορνογραφία Την επικοινωνία με αγνώστους Την προπαγάνδα για βία, ρατσισμό, ναρκωτικά, όπλα Τα τυχερά παιχνίδια Την κλοπή προσωπικών δεδομένων Την παραβίαση πνευματικής ιδιοκτησίας Τους ιούς και τους χάκερ Τον εθισμό στο διαδίκτυο Θα ήθελα λοιπόν, στο σημείο αυτό, να αναφερθώ συνοπτικά στον κάθε κίνδυνο και στη συνέχεια αναλυτικά στον τρόπο που τους αντιμετωπίζει το ΠΣΔ που έχει την ευθύνη πρόσβασης των παιδιών στο διαδίκτυο μέσω των σχολείων. Το πιο ευαίσθητο ίσως πρόβλημα από αυτά που αναφέρθηκαν, και ένα από τα αγαπημένα των μέσων μαζικής ενημέρωσης, είναι οι επιπτώσεις από την επαφή που έχουν τα παιδιά με τον εξαιρετικά μεγάλο σε όγκο σεξουαλικών αναφορών που υπάρχουν στο Internet. Έρευνες αποδεικνύουν ότι αυτού του είδους οι ιστοσελίδες έχουν και τη μεγαλύτερη επισκεψιμότητα. Δε θα μπορούσαν λοιπόν να ξεφύγουν από τον κανόνα και τα παιδιά τα οποία βρίσκονται στην ευαίσθητη ηλικία που εξερευνούν την σεξουαλικότητά
τους. Το γεγονός όμως της επαφής με ακραίες σεξουαλικές συνήθειες μπορεί να αποδειχθεί μοιραίο, επειδή το παιδί κινδυνεύει να στραφεί σε απαράδεκτες συμπεριφορές και να αντιμετωπίσει ψυχοσωματικά προβλήματα. Όμως αυτή δεν είναι η χειρότερη εκδοχή του προβλήματος. Συχνά τα site αυτά λειτουργούν σαν προθάλαμος γνωριμίας με άγνωστους. Η ανωνυμία του Διαδικτύου ευνοεί την γρήγορη ανάπτυξη πίστης και οικειότητας. Στα λεγόμενα δωμάτια συζητήσεων, οι συμμετέχοντες κρύβουν την πραγματική τους ταυτότητα άλλοτε για αθώους σκοπούς και άλλοτε επειδή επιδιώκουν να δημιουργήσουν σχέσεις με τα άπειρα, νεαρά άτομα ώστε στη συνέχεια να ασκήσουν ψυχολογική βία, ή ακόμη και σωματική εάν καταφέρουν να τους πείσουν να συναντηθούν από κοντά. Η συνάντηση όμως του παιδιού μέσα στα δωμάτια συζητήσεων μπορεί επίσης να το φέρει σε επαφή με απόψεις και συμπεριφορές καθολικά κατακριτέες. Για παράδειγμα οι συνομιλητές του θα μπορούσαν να τον ωθήσουν σε πράξεις βίας, να τον φέρουν σε επαφή με ναρκωτικά ή όπλα, να τον εθίσουν σε ρατσιστικές συμπεριφορές, κλπ Το παιδί λόγω της ανωριμότητάς του δεν αντιλαμβάνεται τη διαφορά μεταξύ του γεγονότος και της άποψης. Έτσι είναι πολύ πιο εύκολο σε κάποιον έξυπνο ομιλητή να κατευθύνει το παιδί σε συμπεράσματα που δεν έχουν σχέση με την πραγματικότητα. Ένας άλλος κίνδυνος που παραμονεύει τα παιδιά την ώρα που σερφάρουν στο διαδίκτυο είναι η επαφή με τα τυχερά παιχνίδια. Και όταν λέμε τυχερά παιχνίδια δεν εννοούμε μόνο το καζίνο ή τα χαρτιά. Τυχερό παιχνίδι είναι και το ποντάρισμα σε ιστοσελίδες τύπου «Πάμε στοίχημα» ή ακόμη και ένα απλό παιχνίδι τάβλι αν οι παίκτες ποντάρουν πάνω στη νίκη τους. Τα παιδιά παροτρύνονται να ποντάρουν την πρώτη φορά δωρεάν, προκειμένου να έρθουν σε επαφή με το παιχνίδι και στη συνέχεια να εθιστούν στη χρήση του. Παρόμοιο αποτέλεσμα έχει πολλές φορές η επαφή των παιδιών και με τα ηλεκτρονικά μαγαζιά τα οποία τους «πείθουν» να αγοράσουν πράγματα που δεν χρειάζονται ή που δεν έχουν την οικονομική άνεση να αγοράσουν οι γονείς τους. Σε όλες τις προηγούμενες περιπτώσεις εμπεριέχεται και ένας επιπλέον κίνδυνος, αυτός της κλοπής προσωπικών δεδομένων. Το παιδί δεν μπορεί να σκεφτεί για ποιο λόγο είναι κακό να πει το όνομα και τη διεύθυνσή του, να δηλώσει την προτίμησή του για κάποιο θέμα ή να διευκρινίσει τη θέση της οικογένειάς του πάνω σε ευαίσθητα ζητήματα. Το υλικό όμως αυτό, είναι εξαιρετικά χρήσιμο στα χέρια των κατάλληλων ανθρώπων οι οποίοι μπορούν να το μεταπωλήσουν και έτσι τα στοιχεία και οι απόψεις του οικογενειακού περιβάλλοντος σύντομα γίνονται «κοινό μυστικό». Ένα ακόμη πρόβλημα που προκύπτει από την αλόγιστη χρήση του Internet είναι αυτό της παραβίασης της πνευματικής ιδιοκτησίας. Ένας βασικός λόγος είναι ότι τα παιδιά συχνά δε γνωρίζουν τι είναι η πνευματική ιδιοκτησία, ακόμη όμως και όταν το γνωρίζουν, αδιαφορούν για τις συνέπειες τόσο σε ατομικό επίπεδο, δηλαδή για τις κυρώσεις με τις οποίες απειλούνται, όσο και για τις γενικότερες κοινωνικές, πολιτιστικές και οικονομικές συνέπειες των ενεργειών τους. Και βέβαια όταν μιλάμε για κλοπή πνευματικής ιδιοκτησίας αυτό δεν περιλαμβάνει μόνο το κατέβασμα τραγουδιών από το διαδίκτυο που είναι η συνήθης ασχολία των παιδιών, αλλά και την αντιγραφή ταινιών, παιχνιδιών, προγραμμάτων, εικόνων, κειμένων, κλπ. Και αν ο κίνδυνος να φυλακιστεί ένας χρήστης ή να κληθεί να πληρώσει ένα μεγάλο ποσό για κλοπή πνευματικής ιδιοκτησίας ίσως φαίνεται αμελητέος, σε καμία περίπτωση δεν είναι άνευ σημασίας ο κίνδυνος να κολλήσει ιούς κατά τη διάρκεια της παράνομης αντιγραφής. Αυτό μπορεί να έχει σαν αποτέλεσμα να καταστραφούν σημαντικά αρχεία, να χρεωθεί η τηλεφωνική γραμμή, να υποκλαπούν στοιχεία από τον υπολογιστή όπως ο αριθμός της πιστωτικής κάρτας, κλπ. Σε όλες τις περιπτώσεις το αποτέλεσμα είναι χάσιμο ωρών και χρημάτων προκειμένου να επανέλθει το μηχάνημα στην επιθυμητή κατάσταση.
Ένα τελευταίο πρόβλημα στο οποίο αξίζει να γίνει αναφορά είναι αυτό της κατάχρησης ή ακόμη χειρότερα του εθισμού στη χρήση του διαδικτύου. Αν και δεν υπάρχει απόλυτη ομοφωνία οι ερευνητές τείνουν να συμφωνήσουν στις 10 ώρες εβδομαδιαίως σαν όριο χρήσης του Internet. Στο πρόβλημα αυτό, η προτεινόμενη συμβουλή προς το γονέα που θα αντιληφθεί περίεργες συμπεριφορές από το παιδί του και θα τις συνδέσει με την κατάχρηση του Internet είναι να απευθυνθεί άμεσα σε παιδοψυχολόγο. Τα προαναφερόμενα προβλήματα καλείται να αντιμετωπίσει και η εκπαιδευτική κοινότητα μέσω του ΠΣΔ. Πριν όμως δούμε τον τρόπο αντιμετώπισής τους ας γνωρίσουμε τι είναι το ΠΣΔ. Το ΠΣΔ είναι το μεγαλύτερο σε λειτουργία δημόσιο δίκτυο σε έκταση και πλήθος χρηστών στη χώρα. Διασυνδέει και εξυπηρετεί περίπου: 13.500 σχολεία 8.000 σχολικά εργαστήρια υπολογιστών 2.500 διοικητικές μονάδες 500 σχολικές, 70 δημόσιες και 30 δημοτικές βιβλιοθήκες 60 γενικά αρχεία του κράτους και 60.000 εκπαιδευτικούς Για την υλοποίησή του ΠΣΔ συνεργάζονται το ΥΠΕΠΘ, 2 ερευνητικά κέντρα, 8 ΑΕΙ και 2 ΤΕΙ και παρέχεται μέσω του δικτύου ένα σύνολο από υπηρεσίες όπως: Βασικές Υπηρεσίες (Πρόσβαση στο Διαδίκτυο, Δικτυακή πύλη, κλπ) Υπηρεσίες Επικοινωνίας (Ηλεκτρονικό ταχυδρομείο, Χώροι συζήτησης, Instant Messaging, Τηλεδιάσκεψη) Φιλοξενία Ιστοσελίδων για σχολεία και εκπαιδευτικούς Προηγμένες Υπηρεσίες (Βίντεο κατ απαίτηση, Ζωντανές μεταδόσεις εκδηλώσεων, τηλεκπαίδευση) Συμπληρωματικές Υπηρεσίες (Ηλεκτρονικές κάρτες και περιοδικό, Ημερολόγιο, Βιβλίο διευθύνσεων) Κεντρικές Υπηρεσίες Υποδομής και Υπηρεσίες Διαχείρισης Ο αρχικός στόχος του ΠΣΔ ήταν η εισαγωγή του Διαδικτύου στην εκπαίδευση και σε άλλες πτυχές της κοινωνίας. Σήμερα που ο πρώτος στόχος έχει πλέον επιτευχθεί το ΠΣΔ στρέφεται στο δεύτερο στόχο που είναι να αποτρέψει την πρόσβαση των ανηλίκων σε ακατάλληλο υλικό χωρίς όμως να ακυρώσει τα οφέλη του Διαδικτύου στην επικοινωνία και την εκπαίδευση. Άλλωστε η φιλοσοφία του ΠΣΔ είναι ότι η πρόσβαση στο Διαδίκτυο πρέπει να αντιμετωπιστεί ως ένα αγαθό και ότι αποτελεί υποχρέωση του σχολείου, της πολιτείας και της οικογένειας η προστασία των ανήλικων από την έκθεσή τους σε επιβλαβές περιεχόμενο. Πως αντιμετωπίζει όμως την πρόκληση αυτή το ΠΣΔ; Ξεκινώντας να αντιμετωπίσουμε ένα πρόβλημα πρέπει πρώτα να ορίσουμε ποιο είναι το πρόβλημα. Για το λόγο αυτό, το ΠΣΔ ξεκίνησε ορίζοντας την πολιτική του για την αποδεκτή χρήση του Διαδικτύου. Βάση αυτής της πολιτικής ανέπτυξε και συνεχίζει να συντηρεί τεχνολογικά φίλτρα που αποτρέπουν την πρόσβαση σε ιστοσελίδες με ακατάλληλο περιεχόμενο. Φροντίζει επίσης να ενημερώνει διαρκώς τις οδηγίες του προς τους μαθητές, τους γονείς και τους εκπαιδευτικούς, σχετικά με την ασφαλή χρήση του διαδικτύου, μέσω της δικτυακής του πύλης (www.sch.gr/safe) αλλά και με την έκδοση ηλεκτρονικού περιοδικού, εντύπων, την οργάνωση ημερίδων, κλπ. Τέλος συνεργάζεται με ειδικές δράσεις
για την ασφάλεια στο Διαδίκτυο, (Safeline, Safer-Internet) και φυσικά, όταν απαιτηθεί, με τις αρχές ασφαλείας. Από τα παραπάνω γίνεται αντιληπτό ότι οι ενέργειες του ΠΣΔ αποσκοπούν αφενός στην ενημέρωση των ενδιαφερομένων και αφετέρου στην αποτροπή των προβλημάτων. Για να επιτευχθεί το τελευταίο στηριζόμαστε σε ένα συνδυασμό τεχνικών: οι ιστοσελίδες ελέγχονται με ειδικό λογισμικό με βάση λέξεις κλειδιά, ελέγχεται επίσης η παρουσία τους σε θετικές ή αρνητικές λίστες και τέλος σε λίστες κατηγοριοποίησης περιεχόμενου. Ας δούμε λίγο πιο αναλυτικά τι σημαίνει η κάθε μία τεχνική. Ο έλεγχος με βάση λέξεις κλειδιά αποκλείει την πρόσβαση σε σελίδες που περιέχουν συγκεκριμένες λέξεις, π.χ. αλκοόλ, σεξ, ναρκωτικά, κλπ. Αυτή η τεχνική είναι πολύ εύκολη στην εφαρμογή της. Είναι όμως πιθανό να αποκόψει σελίδες που δεν πρέπει να αποκοπούν. Μπορεί επίσης εύκολα να παρακαμφτεί και αδυνατεί να ελέγξει εικόνες, video και ήχους αφού ελέγχει μόνο κείμενο. Από την άλλη πλευρά έλεγχος με βάση θετικές ή αρνητικές λίστες σημαίνει ότι δημιουργούμε καταλόγους με διευθύνσεις του διαδικτύου στις οποίες επιτρέπεται η πρόσβαση (Θετικές - λευκές λίστες) ή απαγορεύεται η πρόσβαση (Αρνητικές - μαύρες λίστες). Έτσι αν ένας χρήστης ζητήσει να επισκεφτεί μία σελίδα που είναι καταχωρημένη σε μαύρη λίστα, το ΠΣΔ του απαγορεύει την πρόσβαση. Η τεχνική αυτή είναι επίσης εύκολη στην εφαρμογή της αλλά είναι περιοριστική όσων αφορά το πλήθος των καταχωρημένων ιστοσελίδων και έχει υψηλό διαχειριστικό κόστος για την ενημέρωση και συντήρηση των λιστών. Η τελευταία λύση είναι αυτή της κατηγοριοποίησης του περιεχομένου των σελίδων. Σύμφωνα με αυτήν ανεξάρτητοι οργανισμοί, ή οι δημιουργοί των σελίδων ή οι ίδιοι οι χρήστες κατατάσσουν τις ιστοσελίδες ανάλογα με το περιεχόμενό τους και ο χρήστης επιλέγει ποιες κατηγορίες θα αποκόψει. Είναι φανερό ότι μία τέτοια λύση θα έχει επιτυχία μόνο αν κάποιοι ασχολούνται συστηματικά με την κατηγοριοποίηση των ιστοσελίδων δεδομένης και της ταχείας ανάπτυξης του διαδικτύου. Οι παραπάνω όπως και κάποιοι επιπλέον περιορισμοί που μπορούν να τεθούν σε σχέση με το χρήστη, με συγκεκριμένες μέρες και ώρες, κλπ έχουν σαν αποτέλεσμα την εμφάνιση της εικόνας που βλέπετε, στην οθόνη του μαθητή που ζητά να επισκεφτεί έναν απαγορευμένο τόπο. Σε περίπτωση που ο χρήστης θεωρήσει ότι η συγκεκριμένη σελίδα κόβεται άδικα ή το αντίθετο, ανακαλύψει δηλαδή μία σελίδα που εμφανίζεται ενώ δε θα έπρεπε, έχει τη δυνατότητα να επικοινωνήσει με την ομάδα του ΠΣΔ και να δηλώσει το γεγονός αυτό. Οι στατιστικές λένε ότι καθημερινά αποκόπτεται μόνο το 1,5% - 3% του συνόλου των αιτηθέντων σελίδων. Αυτό δεν πρέπει να μας φαίνεται μικρό αφού οι χρήστες γνωρίζοντας την πολιτική του ΠΣΔ μαθαίνουν να αυτοπεριορίζονται. Όπως και να έχει το ΠΣΔ κρατά αρχείο με αναφορές που δημιουργούνται αυτόματα και υποδεικνύουν τους υπολογιστές και κατ επέκταση τους χρήστες που δημιουργούν προβλήματα στην ομαλή λειτουργία του δικτύου και με τον τρόπο αυτό προβαίνουν και στις ενδεδειγμένες ενέργειες. Σε όλες τις παραπάνω δράσεις θα πρέπει να προσθέσουμε και τα μέτρα που σχετίζονται με τον έλεγχο της ηλεκτρονικής αλληλογραφίας. Με τη βοήθεια εξειδικευμένων προγραμμάτων το ΠΣΔ μπλοκάρει την ανεπιθύμητη αλληλογραφία (spam mail) και εμποδίζει την εξάπλωση ιών μέσω του e-mail. Έτσι οι χρήστες μπορούν να χρησιμοποιούν με μεγαλύτερη ασφάλεια και ταχύτητα μία από τις βασικότερες υπηρεσίες του διαδικτύου. Μετά από όλα αυτά γίνεται πλέον φανερό ότι το ΠΣΔ καλείται να αντιμετωπίσει ένα πολύπλοκο πρόβλημα στο οποίο δεν υπάρχει η τέλεια ή η σίγουρη λύση Ασφαλώς όμως δεν είναι επιλογή η δαιμονοποίηση του διαδικτύου. Οι ειδικοί συμφωνούν ότι τα μέτρα καταστολής είναι, για οποιοδήποτε φαινόμενο, η τελευταία λύση. Εκείνο που πρέπει να μας απασχολεί και σε αυτό πρέπει να στρέψουμε την προσοχή μας, είναι η ενημέρωση και η ευαισθητοποίηση τόσο των μαθητών όσο και των ενηλίκων. Για το σκοπό αυτό απαιτείται η
συστράτευση πολιτείας, ακαδημαϊκού κόσμου, βιομηχανίας και χρηστών Διαδικτύου, οργανώσεων πολιτών, κλπ. Τελειώνοντας θα ήθελα να τονίσω το βασικότερο κατά τη γνώμη μου κανόνα ο οποίος απευθύνεται κυρίως στους γονείς και στους εκπαιδευτικούς: Βοηθήστε τα παιδιά να αποκτήσουν κριτική σκέψη. Να ελέγχουν και μετά να επισκέπτονται, να πληκτρολογούν και να συζητούν σε δικτυακούς τόπους. Σαν χώρα έχουμε ένα πλεονέκτημα στην αντιμετώπιση αυτών των κινδύνων που προκύπτει από τη μικρή, για την ώρα, διείσδυση του Internet στα ελληνικά νοικοκυριά. Πριν εκλείψει το πλεονέκτημα αυτό ας φροντίσουμε να ενημερωθούμε και να προστατεύσουμε τους εαυτούς μας και κυρίως τα παιδιά μας, διατηρώντας μόνο τις θετικές συνέπειες της εξάπλωσης του Internet. Σας ευχαριστώ