Η ΝΕA ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ

ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΔΥΤΙΚΗΣ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑΣ ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΟ ΤΜΗΜΑ ΝΗΠΙΑΓΩΓΩΝ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΟΣ ΚΥΚΛΟΣ: ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ Η ΝΕA ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ (2 ο µέρος) επιλογή θεµάτων: Σωφρ. Χατζησαββίδης 1

Σκοπός της παρουσίασης Γνωριµία µε βαθύτερες πτυχές της δοµής και της λειτουργίας των γλωσσών και ιδιαίτερα της νέας ελληνικής. Κατανόηση πτυχών της µορφολογικής, συντακτικής και σηµασιολογικής δοµής της σύγχρονης νέας ελληνικής γλώσσας. Εµβάθυνση σε ιδιαίτερα θέµατα της δοµής και της περιγραφής της νέας ελληνικής γλώσσας. Σύνδεση της δοµής της νέας ελληνικής µε τη γλωσσική διδασκαλία. 2

Διάγραµµα 1. Θέµατα Μορφολογίας της νέας ελληνικής 2. Το ρήµα της νέας ελληνικής-παραγωγή και Σύνθεση 3. Η Σύνταξη και οι γραµµατικές και λειτουργικές κατηγορίες 4. Η Σύνταξη της νέας ελληνικής 5. Η Σηµασιολογία, η σηµασία και οι σηµασιολογικές µονάδες 6. Σηµασιολογία και Λεξιλόγιο της νέας ελληνικής 7. Η Πραγµατολογία και οι λεκτικές πράξεις 8. Η Κειµενογλωσσολογία και το κείµενο 3

Βασική βιβλιογραφία Halliday, M.A.K. An Introduction to Functional Grammar, London/New York/Melbourne: Edward Arnold, 1985. Κανάκης, Κ. Εισαγωγή στην Πραγµατολογία - Γνωστικές και κοινωνικές όψεις της γλωσσικής χρήσης. Αθήνα: Εκδόσεις του εικοστού πρώτου, 2007. Lyons, J. Γλωσσολογική Σηµασιολογία (Μτφρ. Γ. Ανδρουλάκης), Αθήνα: Πατάκης, 1999. Ξυδόπουλος, Γ. Λεξικολογία, Αθήνα: Πατάκης, 2008. Τζάρτζανος Αχ. Νεοελληνική σύνταξις (της κοινής Δηµοτικής), Θεσσαλονίκη: Αφοί Κυριακίδη, 1991. Χατζησαββίδης, Σ. Νεοελληνική Γραµµατική: Θεωρητικές βάσεις και περιγραφή, Θεσσαλονίκη: Βάνιας, 2012 4

ΤΑ ΠΑΡΕΠΟΜΕΝΑ ΤΟΥ ΡΗΜΑΤΟΣ ΦΩΝΕΣ Ενεργητική Παθητική Ενεργητική ΔΙΑΘΕΣΕΙΣ Παθητική Μέση Ουδέτερη Παροντικοί Ενεστώτας Παρακείµενος Παρατατικός ΧΡΟΝΟΙ Παρελθοντικοί Αόριστος Υπερσυντέλικος Συνοπτικός µέλλοντας Μελλοντικοί Εξακολουθητικός µέλλοντας Συντελεσµένος µέλλοντας ΕΓΚΛΙΣΕΙΣ Προσωπικές 5 Οριστική Υποτακτική

Προστακτική ΤΡΟΠΙΚΟΤΗΤΕΣ ΠΟΙΟΝ ΕΝΕΡΓΕΙΑΣ Απρόσωπες Επιστηµική Δεοντική Μη συνοπτικό ή εξακολουθητικόεπαναλαµβανόµενο Συνοπτικό ή συνοπτικό-στιγµιαίο Συντελεσµένο Μετοχή Απαρέµφατο Υπόθεση, πιθανότητα, δυνατότητα κ.ά. Επιθυµία, ευχή, πρόθεση κ.ά. ΠΡΟΣΩΠΟ α, β γ πρόσωπα ενικού, α, β, γ πρόσωπα πληθυντικού 6

Α/Α Χατζησαββίδης 2009 Τσοπανάκης 1994 Χρόνοι 7 Holton et al. 1999 Κλαίρης & Μπαµπινιώτης 2005 1. Ενεστώτας Ενεστώτας Ενεστώτας Ενεστώτας 2. Παρατατικός Παρατατικός Παρατατικός Παρατατικός 3. Αόριστος Αόριστος Απλός παρελθοντικός 4. Εξακολουθητικός µέλλοντας 5. Συνοπτικός µέλλοντας 6. Συντελεσµένος µέλλοντας Μέλλοντας διαρκής Μη συνοπτικός µέλλοντας/ διαρκείας Στιγµιαίος µέλλοντας Τετελεσµένος µέλλοντας Συνοπτικός µέλλοντας Τετελεσµένος µέλλοντας Αόριστος Ατελής µέλλοντας Τέλειος µέλλοντας Συντελεσµένος µέλλοντας 7. Παρακείµενος Παρακείµενος Παρακείµενος Παρακείµενος 8. Υπερσυντέλικος Υπερσυντέλικος Υπερσυντέλικος Υπερσυντέλικος

Α/Α Χατζησαββίδης 2009 Τσοπανάκης 1994 Holton et al. 1999 Κλαίρης & Μπαµπινιώτης 2005 Τύποι µετοχών 1. ενεστώτα ενεργητικής -σε ο(ώντας) γερούνδιο -σε ο(ώντας) 2. ενεστώτα παθητικής ενεστώτα παθητικής 3. παρακειµένου παθητικής 4. ενεστώτα ενεργητικής (σε ων -ουσα -ον) παρακειµένου παθητικής ενεστώτα ενεργητικής (σε ων -ουσα-ον) 5. αορίστου ενεργητικής αορίστου ενεργητικής 6. αορίστου παθητικής αορίστου παθητικής 7. παρακειµένου ενεργητικής (περιφρ.) ενεστώτα παθητικής παθητική τετελεσµένη ενεστώτα ενεργητικής (σε ων -ουσα -ον) ενεργητική παρελθοντική παθητική παρελθοντική --- τετελεσµένο γερούνδιο ενεστώτα µεσοπαθητικής παρακειµένου µεσοπαθητικής --- --- αορίστου µεσοπαθητικής --- 8. παρακειµένου παθητικής (περιφρ.) --- --- --- 8

Παραγωγή 1/2 διαδικασία λεξικολογικού σχηµατισµού, µε την οποία προκύπτουν νέες λέξεις < το θέµα της λέξης (λεξικό µόρφηµα) + κατάλληλο παραγωγικό µόρφηµα στην παραγωγή µε πρόσφυµα οι λέξεις που προκύπτουν ανήκουν συνήθως σε διαφορετική γραµµατική κατηγορία, π.χ. φως > φωτεινός 9

Παραγωγή 2/2 στην παραγωγή χωρίς πρόσφυµα κυρίως: α) µε ετεροίωση, µε αλλαγή του φωνήεντος της βασικής λέξης, π.χ. αναµονή < αναµένω. β) µε µετάπλαση, µε αλλαγή της γραµµατικής κατηγορίας χωρίς αλλαγή της µορφής της, π.χ. to lower =χαµηλώνω < από το επίθετο lower = χαµηλός ή και το αντίστροφο. γ) µε αλλαγή τονισµού, η οποία προκαλεί και αλλαγή στη σηµασία, όπως π.χ. ουσιαστικό /prògres/ «progress = πρόοδος» < το ρήµα /progrès/ «progress =προοδεύω» 10

Σύνθεση η διαδικασία λεξιλογικού σχηµατισµού που προκύπτει από τον συνδυασµό δύο ή περισσότερων λεξικών µορφηµάτων, ώστε το αποτέλεσµα που προκύπτει να αποτελεί µια νέα λέξη, που διαθέτει φωνολογική και τυπογραφική (γραφική) ενότητα και σηµασία. π.χ. gentilhomme = αριστοκράτης < gentil =ευγενικός + homme =άνθρωπος, άνδρας. 11

Η Σύνθεση Ι Οι σύνθετες ως προς τη σηµασία τους διακρίνονται σε: Παρατακτικές: η σηµασία τους αποτελεί τη σύνθεση των σηµασιών που έχουν τα συνθετικά τους, π.χ. αλατοπίπερο (αλάτι και πιπέρι), νοτιοδυτικά. Προσδιοριστικές: η σηµασία του ενός συνθετικού προσδιορίζει τη σηµασία του άλλου, π.χ. αγριοκάτσικο (άγριο κατσίκι). Κτητικές: δηλώνουν το πρόσωπο ή το αντικείµενο που έχει κάτι ως κτήµα του ή ως χαρακτηριστικό του, π.χ. καλόκαρδη (αυτή που έχει καλή καρδιά), µεγαλόσωµος, Αντικειµενικές: το ένα συνθετικό λειτουργεί ως αντικείµενο στο ρήµα που προκύπτει από το ρηµατικό θέµα του άλλου συνθετικού, π.χ. ηµεροδείκτης (αυτό που δείχνει την ηµέρα). 12

Η Σύνθεση IΙ Παρασύνθετες ονοµάζονται οι λέξεις που παράγονται από σύνθετες λέξεις, π.χ. βιβλιοθηκάριος (βιβλίο + θήκη + παραγωγική κατάληξη -άριος). 13

Η Σύνθεση III Πολυλεκτικά σύνθετα διακρίνονται σε: Πολυσύνθετες, που αποτελούνται από τρία ή περισσότερα συνθετικά, π.χ. παλαιοβιβλιοπώλης (= παλαιός + βιβλίο + πουλώ). Λεξικές φράσεις, που αποτελούνται από επίθετο + ουσιαστικό ή ουσιαστικό + ουσιαστικό σε γενική, π.χ παιδική χαρά, λεξικό τσέπης. Παραθετικά σύνθετα, τα οποία είναι ζεύγη λέξεων που βρίσκονται στην ίδια πτώση. Οι σηµασιολογικές σχέσεις τους είναι οι εξής: α) η σηµασία της δεύτερης λέξης προσθέτει µια σηµασία στην πρώτη λέξη (σχέση κατηγορουµένου), π.χ. ο νόµος πλαίσιο (= ο νόµος που είναι νόµος, αλλά λειτουργεί ως πλαίσιο αρχών), β) η σηµασία της δεύτερης λειτουργεί ως παροµοίωση της πρώτης (σχέση µεταφορική), π.χ. λέξη κλειδί (= λέξη που µοιάζει να λειτουργεί σαν κλειδί). 14

Γραµµατικότητα και αποδεκτότητα I Η γραµµατικότητα έχει να κάνει µε το κατά πόσο µια πρόταση ( ή ένα σύνταγµα) είναι σχηµατισµένη σύµφωνα µε τους φωνολογικούς και µορφοσυντακτικούς κανόνες της γλώσσας από την οποία προέρχεται ή όχι και µε το κατά πόσο γίνεται αντιληπτή ως γραµµατικά ορθή από έναν φυσικό οµιλητή, ο οποίος έχει γλωσσική ικανότητα, π.χ. Η κ. Γεωργιάδου υπέβαλε υποψηφιότητα (γραµµατική) *της κ. Γεωργίου υποψηφιοτήτων υποβάλλονται (µη γραµµατική). 15

Γραµµατικότητα και αποδεκτότητα II Η αποδεκτότητα µιας πρότασης (ή ενός συντάγµατος) έχει να κάνει µε το κατά πόσο η πρόταση αυτή είναι σαφής και σύµφωνη µε τα χαρακτηριστικά µιας πρότυπης γλώσσας που έχει διαµορφώσει ο φυσικός οµιλητής της γλώσσας µέσα στην οποία εντάσσεται η πρόταση, π.χ. Η Φρόσω έφυγε πριν από το τέλος του µαθήµατος (αποδεκτή) Το µάθηµα έφυγε πριν από τη Φρόσω (µη αποδεκτή). 16

Η έννοια της κατηγορίας Γραµµατικές κατηγορίες Αριστοτελική φιλοσοφία: κατηγορία (ουσία και συµβεβηκότα) Συµβεβηκότα = γραµµατικές κατηγορίες Νεότερη Γλωσσολογία: α) πρωτεύουσες γραµµατικές κατηγορίες (= µέρη του λόγου) β) δευτερεύουσες γραµµατικές κατηγορίες (παρεπόµενα ονόµατος και ρήµατος) γ) λειτουργικές κατηγορίες (υποκείµενο, κατηγόρηµα, αντικείµενο κτλ.) 17

Μέρη του λόγου και σύγχρονη Γλωσσολογία Η κατηγοριοποίηση της παραδοσιακής Γραµµατικής σε µέρη του λόγου δε θεωρείται επιστηµονικά επαρκής για τους εξής λόγους: α) Η κατηγοριοποίηση έγινε µε βάση τις κατηγορίες που διαπιστώθηκε ότι υφίστανται στην αρχαία ελληνική γλώσσα και στη συνέχεια στη λατινική. β) Για τους ορισµούς που δόθηκαν στα µέρη του λόγου χρησιµοποιήθηκε κυρίως το κριτήριο της σηµασίας (εννοιολογικό κριτήριο), που θεωρήθηκε ότι εκφράζει κάθε µέρος του λόγου. 18

Το γένος Ορισµός Το γένος αποτελεί µια δευτερεύουσα γραµµατική κατηγορία που προσδιορίζεται µε βάση την κατανοµή που παρουσιάζουν τα ονόµατα σε σχέση µε τα γλωσσικά στοιχεία που τα περιβάλλουν (άρθρα, συµφωνία µε τα επίθετα και τις αντωνυµίες). Πιο συγκεκριµένα, το όνοµα από µόνο του δεν ανήκει σε κάποιο γένος. Το γένος του προσδιορίζεται από το επίθετο ή το άρθρο ή την αντωνυµία που το συνοδεύει στον λόγο, επειδή αυτά τα µέρη του λόγου έχουν γένη. 19

Το γένος Γλωσσολογία και γένος Η παραδοσιακή διάκριση σε τρία γένη (αρσενικό, θηλυκό, ουδέτερο), που έγινε µε βάση την αρχαία ελληνική και τη λατινική, δεν ισχύει για όλες τις γλώσσες, π.χ. τα ουσιαστικά της γαλλικής και της ισπανικής έχουν δύο γένη (αρσενικό, θηλυκό), της ρωσικής τρία γένη και της σουαχίλι έξι. Στη φιλανδική και την ουγγρική δε γίνεται διάκριση γένους. 20

Το γένος Φυσικό και γραµµατικό γένος Το γένος ως γραµµατική κατηγορία δε σχετίζεται µε το φύλο ή τις τυχόν φυσικές ιδιότητες που τυχόν παρουσιάζει το έµψυχο ή άψυχο ον που δηλώνεται µε το όνοµα, πβ. ο καναπές, η καρέκλα, το σκαµνί Όλα αυτά οδηγούν στο συµπέρασµα ότι το φυσικό γένος δεν αντιστοιχεί µε το γραµµατικό γένος 21

Το γένος o Γραµµατικό γένος και σηµασία στη νέα ελληνική γλώσσα 1. πρόσωπα και έµψυχα: συµπίπτουν συχνά 2. ονόµατα ζώων: συµπίπτουν λιγότερο συχνά 3. ονόµατα αφηρηµένων εννοιών: θηλυκά 4. ονόµατα πλοίων: ουδέτερα 5. ονόµατα εταιρειών: θηλυκά 6. µάρκες προϊόντων: παίρνουν το γένος του προϊόντος 7. µάρκες µεγάλων αυτοκινήτων και µοτoσικλετών: θηλυκά 8. µάρκες µικρών αυτοκινήτων: ουδέτερα 9. ξένες λέξεις: ποικιλία 22

Ο αριθµός Ορισµός Ο αριθµός είναι µια γραµµατική κατηγορία που συνδέεται κατά κύριο λόγο µε το όνοµα αλλά συµµετέχει και στο ρηµατικό σύστηµα. Με τον αριθµό γίνεται διάκριση των οντοτήτων του κόσµου σε µία ποσότητα και σε περισσότερες από µία. Η διάκριση αυτή στηρίζεται στη δυνατότητα που δίνεται στη γλώσσα να παριστάνει τις οντότητες τόσο ως σύνολα αριθµητά όσο και ως σύνολα αδιαίρετα, δηλαδή ως αριθµήσιµα και µη αριθµήσιµα. 23

Ο αριθµός Οι αριθµοί στις γλώσσες Οι περισσότερες γλώσσες διακρίνουν δύο αριθµούς: τον ενικό και τον πληθυντικό. Γλώσσες χωρίς αριθµούς (π.χ. η κινεζική) Γλώσσες µε τρεις αριθµούς (δυϊκός αριθµός, αρχαία ελληνική) Γλώσσες µε τέσσερις αριθµούς (τριικός αριθµός, φιτζιανά) 24

Ο αριθµός στη νέα ελληνική Ο αριθµός Συνηθίζονται στον πληθυντικό αριθµό: Ουσιαστικά που δηλώνουν γλώσσα, π.χ. ρωσικά. Ουσιαστικά που δηλώνουν διπλά αντικείµενα, π.χ. γυαλιά. Ουσιαστικά που δηλώνουν αµοιβή για εργασία, π.χ. ρέστα, δίδακτρα Ορισµένα ουσιαστικά που δηλώνουν γιορτές, π.χ. Χριστούγεννα, Φώτα. Ορισµένα ουσιαστικά που δηλώνουν τοπωνύµια, π.χ. Κύθηρα, Παξοί. Πολλά κοινά ονόµατα, λαϊκής συνήθως προέλευσης, όπως: εγκαίνια, κάλαντα κ.ά. 25

Η πτώση Η πτώση µαζί µε τον αριθµό αποτελούν τις κύριες γραµµατικές κατηγορίες του ονόµατος. Ορίζεται γενικά ως η γραµµατική κατηγορία µε την οποία εκφράζονται ορισµένες σχέσεις µεταξύ των ονοµάτων ή µεταξύ των ονοµάτων και των ρηµάτων. Ο αριθµός των πτώσεων διαφέρει από γλώσσα σε γλώσσα (λατινική 6, τσιγγάνικη 7). Ο αριθµός των πτώσεων διαφοροποιείται κατά την εξέλιξη της γλώσσας (IE 7 πτώσεις, αρχαία ελληνική 5 πτώσεις, σήµερα 4 πτώσεις). 26

Το πρόσωπο Ορισµός Το πρόσωπο είναι µια δευτερεύουσα γραµµατική κατηγορία η οποία προσδιορίζεται µε βάση τον ρόλο των συµµετεχόντων σε µια επικοινωνία σε σχέση µε το παραγόµενο εκφώνηµα. Το πρώτο πρόσωπο αναφέρεται στον συµµετέχοντα ως οµιλητή στην επικοινωνία, ενώ το δεύτερο πρόσωπο αναφέρεται στον συµµετέχοντα ως ακροατή. Η κατηγορία του προσώπου εκφράζεται µε τις προσωπικές αντωνυµίες και µε τους τύπους του ρήµατος. 27

Το πρόσωπο Το πρόσωπο στη νέα ελληνική β ενικό (σπν. β πληθ.) = αόριστο υποκείµενο, π.χ. δεν του µιλάς έτσι γ ενικό = ευγένεια και απόσταση, π.χ. τι θέλει ο κύριος; α πληθυντικό = αλληλεγγύη (π.χ. τι κάνουµε;), επίπληξη (π.χ. δεν ντρεπόµαστε λίγο;), µετριοφροσύνη (π.χ. µπορούµε να σας συµβουλεύσουµε;). β πληθυντικό = ευγένεια, σεβασµός, π.χ. Είστε πολύ καλός. 28

Ο χρόνος Ορισµός Ο χρόνος αποτελεί µια βασική γραµµατική κατηγορία του ρήµατος και προσδιορίζεται από τον τρόπο µε τον οποίο δηλώνεται γραµµατικά ο χρόνος κατά τον οποίο πραγµατοποιείται η πράξη που δηλώνεται από το ρήµα. 29

Ο χρόνος Χρονικές αντιθέσεις Η παραδοσιακή Γραµµατική αναγνωρίζει τρεις αντιθέσεις: παρελθόν, παρόν και το µέλλον. Αυτές όµως οι τρεις αντιθέσεις δεν υφίστανται σε όλες τις γλώσσες. 30

Η έγκλιση Η έγκλιση είναι µια γραµµατική κατηγορία του ρήµατος, η οποία προσδιορίζεται από µορφοσυντακτικά (καταλήξεις, βοηθητικά ρήµατα), αλλά και από σηµασιολογικά στοιχεία, και δηλώνει τη στάση του οµιλητή απέναντι σ αυτό που εκφράζει το ρήµα. Ορισµένες από αυτές τις σηµασίες που δείχνουν στάσεις είναι: η επιθυµία, η αβεβαιότητα, η πιθανότητα, η υπόθεση κ.ά. Οι σηµασίες αυτές ονοµάζονται τροπικότητες, οι οποίες είναι πολλές σε κάθε γλώσσα. 31

Η έγκλιση Πολλές φορές η χρονική λειτουργία συνυπάρχει στον ίδιο µορφολογικό τύπο µε τη λειτουργία της τροπικότητας, µε αποτέλεσµα να µην είναι δυνατό να γίνει διάκριση χρόνου και έγκλισης. Τέλος, πολλές σύγχρονες αναλύσεις των γλωσσών προτιµούν τον όρο τροπικότητα αντί για τον όρο έγκλιση, γεγονός που δίνει τη δυνατότητα περιγραφής του µεγάλου αριθµού των τροπικοτήτων σε κάθε γλώσσα. 32

Το ποιόν ενέργειας Το ποιόν ενέργειας είναι µια γραµµατική κατηγορία του ρήµατος που προσδιορίζεται από µορφολογικά στοιχεία και εκφράζει τον τρόπο µε τον οποίο εκφράζεται η διάρκεια ή το είδος της χρονικής δραστηριότητας (εξέλιξη, ολοκλήρωση κτλ.) που δηλώνεται από το ρήµα. 33

Το ποιόν ενέργειας Το ποιόν ενέργειας στη νέα ελληνική Το µη συνοπτικό (ή εξακολουθητικό- επαναλαµβανόµενο) παρουσιάζει την ενέργεια του ρήµατος ως συνεχιζόµενο ή επαναλαµβανόµενο γεγονός, π.χ. Κάθε µέρα πίνει ένα λίτρο νερό. β) Το συνοπτικό (ή συνοπτικό- στιγµιαίο) παρουσιάζει την ενέργεια του ρήµατος ως γεγονός ολοκληρωµένο, µε έµφαση στην πράξη και όχι στη χρονική διάρκεια, π.χ. Έψαξε όλο τον κόσµο, αλλά δεν τον βρήκε. γ) Το συντελεσµένο δηλώνει µια ενέργεια που έγινε πριν από τη χρονική στιγµή που εκφωνείται ο λόγος, αλλά το αποτέλεσµά της εξακολουθεί να ισχύει και στο παρόν, π.χ. Ο ήλιος έχει ανατείλει από ώρα. 34

Το υποκείµενο Το υποκείµενο είναι µια λειτουργική κατηγορία που συνδέεται µε το πρόσωπο, ζώο ή πράγµα για το οποίο γίνεται λόγος. Στη σύγχρονη Γλωσσολογία αντικαταστάθηκε ο όρος υποκείµενο µε τον όρο θέµα, ενώ για το κατηγόρηµα χρησιµοποιείται ο όρος σχόλιο. Η Γ.Μ.Γ. διακρίνει δύο υποκείµενα: το ένα της βαθιάς δοµής, το «λογικό» που αναφέρεται στο πρόσωπο, ζώο ή πράγµα για το οποίο γίνεται λόγος και το άλλο της επιφανειακής δοµής, το «γραµµατικό», το οποίο αναφέρεται στο τυπικό γραµµατικά υποκείµενο. 35

Το κατηγόρηµα Το κατηγόρηµα είναι µια λειτουργική κατηγορία που συνδέεται µε την ενέργεια που κάνει το υποκείµενο ή την κατάσταση στην οποία βρίσκεται ή, µε άλλα λόγια, αυτό που «σχολιάζει» την πράξη του υποκειµένου. Παραδοσιακά το κατηγόρηµα συνδέθηκε µε το ρήµα. Στη σύγχρονη Γλωσσολογία χρησιµοποιείται ο όρος «σχόλιο», γιατί µέσω του κατηγορήµατος σχολιάζεται τρόπον τινά το υποκείµενο. 36

Το εκφώνηµα Το εκφώνηµα είναι ένας όρος της Γλωσσολογίας, ο οποίος δεν έχει οριστεί µέχρι σήµερα µε τυπικά γλωσσολογικά κριτήρια αλλά περισσότερο µε εµπειρικά κριτήρια. Ένας πολύ στοιχειώδης είναι αυτός που ορίζει το εκφώνηµα ως το µέρος του λόγου πριν και µετά το οποίο υπάρχει παύση. 37

Η πρόταση Σύµφωνα µε τον Bloomfield «η πρόταση είναι ένας ελεύθερος γλωσσικός τύπος που δεν εµπεριέχεται, µε βάση τη γραµµατική του κατασκευή, σε έναν ευρύτερο γλωσσικό τύπο». 38

Η περιγραφή της πρότασης Η γραµµική δοµή αναφέρεται στη διάταξη που έχουν µέσα στην πρόταση οι λέξεις, π.χ. η πρόταση Η Ειρήνη µπήκε στην αίθουσα µε χαµόγελο είναι γραµµατικά σωστή λόγω διάταξης και η πρόταση γίνεται κατανοητή από τον οµιλητή της νέας ελληνικής, ενώ η πρόταση *Η Ειρήνη µε µπήκε χαµόγελο στην αίθουσα δεν είναι γραµµατικά σωστή λόγω διάταξης. Η ιεραρχική δοµή αναφέρεται στη σηµαντικότητα που έχει κάθε στοιχείο που συγκροτεί την πρόταση αλλά και τη σηµαντικότητα της σχέσης ορισµένων στοιχείων µεταξύ τους, π.χ. αν από την πρόταση Η Ειρήνη µπήκε στην αίθουσα µε χαµόγελο παραλειφθεί η φράση µε χαµόγελο, δε θα επηρεαστεί το νόηµα, ενώ αν παραλειφθεί το ρήµα µπήκε, τότε τo νόηµα γίνεται ασαφές. Αυτό δείχνει πως το ρήµα µπήκε είναι πιο σηµαντικό από τη φράση µε χαµόγελο. 39

Η φράση Η φράση είναι ένα σύνολο από δύο ή περισσότερες λέξεις, η οποία λειτουργεί ως όρος µιας πρότασης. Οι λέξεις που συγκροτούν µια φράση συνδέονται µεταξύ τους πολύ στενά σε τέτοιο βαθµό που ισοδυναµούν γραµµατικά µε µία λέξη 40

Είδη φράσεων Ονοµατικές φράσεις (ΟΦ), οι οποίες λειτουργούν µέσα στην πρόταση ως ονόµατα, π.χ. ένα κατακόκκινο µήλο, µία εκδροµή κτλ. Ρηµατικές φράσεις (ΡΦ), οι οποίες λειτουργούν µέσα στην πρόταση ως ρήµατα, π.χ. έδωσε, ζητάει κτλ. Προθετικές φράσεις (ΠΡΦ), οι οποίες λειτουργούν µέσα στην πρόταση ως επιρρήµατα, π.χ. µε τον ιδρώτα της, για την πόλη κτλ. Επιρρηµατικές φράσεις (ΕΠΦ), οι οποίες λειτουργούν κι αυτές στην πρόταση ως επιρρήµατα, π.χ. αργά, αµέσως κτλ. 41

Η συντακτική ανάλυση I Η ανάλυση της παραδοσιακής Γραµµατικής δεν έχει συστηµατικό χαρακτήρα, γιατί δε βασίζεται σε ένα θεωρητικό µοντέλο. Καταλήγει σε παράθεση επιµέρους συντακτικών φαινοµένων, τα οποία παρατηρούνται στα γραπτά κατά κανόνα κείµενα, τα οποία φαινόµενα αναλύονται και ταξινοµούνται µε κάθε λεπτοµέρεια. 42

Ανάλυση σε άµεσα συστατικά Η συντακτική ανάλυση II Οι προτάσεις µιας γλώσσας είναι δοµές άµεσων συστατικών που βρίσκονται σε µια ιεραρχική διάταξη. Κάθε συστατικό που θα µπορούσε να εµφανιστεί στην ίδια θέση σε µια πρόταση ανήκει στην ίδια γραµµατική ή συντακτική κατηγορία. Η ανάλυση γίνεται σε διάφορα επίπεδα, τα οποία περιλαµβάνουν είτε µόνο λέξεις είτε ακολουθίες λέξεων, π.χ. ονοµατική φράση, ρηµατική φράση κτλ. Η δόµηση των συστατικών γίνεται µε βάση τους κανόνες φραστικής δοµής. Αυτοί οι τελευταίοι καθορίζουν το πώς δοµούνται οι φραστικές κατηγορίες. Η όλη ανάλυση οδηγεί τελικά στον φραστικό δείκτη της πρότασης. Ο πιο συνηθισµένος τρόπος παράστασης είναι η µορφή δεντρικού διαγράµµατος 43

OΦ1 Π ΡΦ Άρθρο Ο Ρ ΟΦ2 Άρθρο Επίθ. Ο Η Αλίκη διαβάζει ένα χοντρό βιβλίο 44

ΚΑΝΟΝΕΣ ΦΡΑΣΤΙΚΗΣ ΔΟΜΗΣ α) Π ΟΦ+ΡΦ β) ΟΦ1 (ΑΡΘΡ) + Ο γ) ΡΦ Ρ+ΟΦ2 δ) ΟΦ2 (ΑΡΘΡ)+(ΕΠΙΘ)+Ο ε) ΑΡΘΡΟ η, ένα στ) Ο Αλίκη, βιβλίο ζ) ΕΠΙΘ χοντρό ε) Ρ διαβάζει 45

Γενετικές Γραµµατικές Γενετικές Γραµµατικές καλούνται τα µοντέλα περιγραφής της γραµµατικής µιας γλώσσας, µε τα οποία επιχειρείται να παρουσιαστεί το εγγενές χαρακτηριστικό της γλώσσας µε έναν πεπερασµένο αριθµό κανόνων. Με άλλα λόγια πρόκειται για Γραµµατικές που στοχεύουν να καταδείξουν τη διαδικασία γένεσης των προτάσεων. Σε τελευταία ανάλυση µια Γενετική Γραµµατική είναι σε θέση να δώσει ένα σύνολο κανόνων, µε τους οποίους µπορεί να προβλεφθούν οι συνδυασµοί µε τους οποίους παράγεται µια πρόταση. 46

Γενετική Μετασχηµατιστική Γραµµατική Βασικός σκοπός του µοντέλου είναι η συγκρότηση ενός µικρού αριθµού κανόνων, µε τους οποίους να είναι δυνατό να περιγραφεί µια οποιαδήποτε ανθρώπινη γλώσσα, αλλά και -ως απόρροια αυτού του σκοπού- να εξηγηθεί ο τρόπος µε τον οποίο µαθαίνει το µικρό παιδί τη γλώσσα του. 47

Οι τοµείς της Γ. Μ. Γ. Ο συντακτικός τοµέας είναι ο µόνος γενετικός τοµέας. Περιλαµβάνει: τη βάση και το µετασχηµατιστικό τµήµα. Η βάση αποτελεί τον βασικό παράγοντα της Σύνταξης, όπου βρίσκεται ο µηχανισµός που παράγει τις άπειρες προτάσεις µιας γλώσσας. Περιλαµβάνει: τα συστατικά δοµής, δηλ. τα αναγκαία συντακτικά στοιχεία για το σχηµατισµό προτάσεων, π.χ. Ο (= όνοµα), Ρ (= ρήµα), ΡΦ (= ρηµατική φράση) κτλ., τους κανόνες φραστικής δοµής, δηλ. τους κανόνες που αντικαθιστούν µια γραµµατική κατηγορία, π.χ. ΡΦ Ρ+ΟΦ, και το λεξικό, δηλ. το τµήµα στο οποίο καθορίζεται η σηµασία των λεξικών στοιχείων. Το µετασχηµατιστικό τµήµα, το οποίο περιλαµβάνει τους µετασχηµατιστικούς κανόνες, αυτούς δηλαδή που µετασχηµατίζουν τις προτάσεις της βαθιάς δοµής σε προτάσεις επιφανειακής δοµής. 48

Η ΒΑΘΙΑ ΔΟΜΗ ΤΗΣ ΝΕΑΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ (1) Υ- Ρ Η Ελένη γράφει. (2) Υ-Ρ-Α Η Ελένη γράφει γράµµα. (3) Υ-Ρ-ΕΑ-Α Η Ελένη γράφει στον Φώτη γράµµα. (4) Υ-Ρ-Α-Κ Η Ελένη ψήφισε τον Φώτη πρόεδρο. (5) Υ-ΣΡ-Κ Η Ελένη είναι συνεπής. 49

Λειτουργικές Γραµµατικές Μια Λ.Γ. στοχεύει στην περιγραφή της λειτουργίας που επιτελεί κάθε γλωσσική δοµή µέσα στην ίδια τη γλώσσα και αυτό αποτελεί τη βασική διαφορά από τις Γενετικές Γραµµατικές, οι οποίες στοχεύουν στη συγκρότηση ενός πεπερασµένου αριθµού κανόνων που θα εξηγούν την παραγωγή των προτάσεων. 50

Η Λειτουργική Γραµµατική του Α. Μartinet 1 Βασικές έννοιες Ι Η καθοριστικότητα. H επιστήµη καθορίζεται όχι µόνο από το αντικείµενο µε το οποίο ασχολείται αλλά και από την οπτική γωνία από την οποία θα δει και θα µελετήσει αυτό το αντικείµενο. Η γλώσσα: «ένα όργανο επικοινωνίας, σύµφωνα µε το οποίο η ανθρώπινη εµπειρία αναλύεται µε διαφορετικό τρόπο σε κάθε κοινότητα, σε µονάδες προικισµένες µε ένα σηµασιολογικό περιεχόµενο και µε µια φωνητική έκφραση, τα µονήµατα αυτή η φωνητική έκφραση αρθρώνεται µε τη σειρά της σε διακριτικές και διαδοχικές µονάδες, τα φωνήµατα, καθορισµένου αριθµού σε κάθε γλώσσα, των οποίων η φύση και οι αµοιβαίες σχέσεις διαφέρουν επίσης από γλώσσα σε γλώσσα» (Μartinet). Η επικοινωνία: σηµαντική παράµετρος. 51

Η Λειτουργική Γραµµατική του Α. Μartinet 2 Βασικές έννοιες ΙΙ Η διπλή άρθρωση. Κάθε γλώσσα αρθρώνεται σε δύο επίπεδα. «Η πρώτη άρθρωση του λόγου είναι αυτή κατά την οποία κάθε δεδοµένο της εµπειρίας που έχουµε να µεταδώσουµε, κάθε ανάγκη µας που επιθυµούµε να γνωστοποιήσουµε στον άλλο, αναλύονται σε µια σειρά από µονάδες που καθεµιά έχει µια φωνητική µορφή και µια έννοια...» (Μartinet). Η λειτουργία. Βασικό µέληµα της Λ.Γ. είναι η παρουσίαση των λειτουργιών που επιτελούν τα γλωσσικά στοιχεία µεταξύ τους. Η λειτουργία για τη Λ.Γ. είναι «µια γλωσσική µονάδα που διαθέτει ένα σηµαινόµενο και ένα σηµαίνον» (Κλαίρης). 52

Η Συστηµική Λειτουργική Γραµµατική Βασικές αρχές Η γλώσσα είναι ένα σηµειωτικό σύστηµα που στοχεύει στην παραγωγή και όχι στην απλή µεταφορά ή αναπαραγωγή νοήµατος. Αυτό σηµαίνει ότι µεταξύ του σηµαίνοντος και του σηµαινοµένου παρεµβαίνει το άτοµο χρήστης της γλώσσας ως κοινωνικό προϊόν και µε την επιλογή της διατύπωσης που κάνει παράγει το νόηµα που θέλει να δώσει. Η γλώσσα είναι αποτέλεσµα των λεξικολογικών και γραµµατικών επιλογών που κάνουν κάθε φορά τα άτοµα που τη χρησιµοποιούν ως κοινωνικά υποκείµενα και όχι ως απλοί χρήστες της γλώσσας. Βασική γλωσσική µονάδα είναι το κείµενο 53

Η Συστηµική Λειτουργική Γραµµατική Η Σ.Λ.Γ. θεωρεί τη γλώσσα ως δίκτυο συστηµάτων και ερµηνεύει κάθε γλωσσικό στοιχείο µε βάση τη λειτουργία του. Σε αντίθεση µε τις άλλες γραµµατικές θεωρίες, που βλέπουν δύο επίπεδα στη γλώσσα (µορφή και σηµασία), βλέπει τρία επίπεδα: το φωνολογικό-γραφικό (ήχοι και γράµµατα), το λεξικογραµµατικό (λέξεις και γραµµατικές δοµές µε τις οποίες κατασκευάζονται οι διάφορες διατυπώσεις) και το σηµασιολογικό (σηµασίες και νοήµατα). 54

Η Συστηµική Λειτουργική Γραµµατική Οι λειτουργίες σύµφωνα µε τη Σ.Λ.Γ. είναι: H αναπαραστατική. Πραγµατώνεται µε τα στοιχεία που έχει στη διάθεσή της µια γλώσσα και εκφράζει τη γενικότερη εµπειρία που έχει το άτοµο από τον κόσµο που ζει αλλά και την προσωπική θέαση της εµπειρίας του. Η διαπροσωπική. Πραγµατώνεται µέσω την δυνατοτήτων που δίνει η γλώσσα, για να φανεί ο ρόλος του οµιλητή και εκφράζει την παρέµβαση που επιχειρεί να κάνει. Η κειµενική. Πραγµατώνεται µέσω των διάφορων µοτίβων οργάνωσης του κειµένου και εκφράζει τη σχέση της γλώσσας µε το περιβάλλον. 55

Τροπικότητες I Τροπικότητες= διάφορες σηµασιολογικές λειτουργίες που εκφράζονται κυρίως µε τη χρήση εγκλίσεων και δείχνουν την υποκειµενική στάση του οµιλήτή/συγγραφέα, π.χ. να πάρει το πτυχίο του τότε ποιος τον πιάνει! [υποθετική τροπικότητα] Είναι δύο ειδών: η επιστηµική και η δεοντική Εκφράζονται στη νέα ελληνική µε µεγάλο αριθµό γλωσσικών (σύνδεσµοι, ρήµατα, εκφράσεις κτλ.) και εξωγλωσσικών (χειρονοµίες, µορφασµοί κτλ.) στοιχείων. Εξετάζονται µαζί µε τις εγκλίσεις, γιατί αυτές εκφράζουν τροπικότητες 56

Επιστηµική τροπικότητα Τροπικότητες ΙI Καλύπτει ένα φάσµα σηµασιών σχετικών µε τη βεβαιότητα αυτού που λέγεται. Ορισµένες από αυτές είναι: Υπόθεση Εκφέρεται µε το να + υποτακτική, τα αν, εάν, άµα, έτσι και, ας + οριστική πολλών χρόνων κ.ά., π.χ. Να ξέρες τι χάνεις, θα ερχόσουν. Δυνατότητα Εκφέρεται ως εξής: µπορεί + υποτακτική, ίσως + υποτακτική, θα + οριστική κ.ά., π.χ. Φέτος, λόγω του καιρού, µπορεί να έχουµε µεγάλη παραγωγή λαδιού. Πιθανότητα Εκφέρεται µε τα πρέπει + υποτακτική, θα + οριστική κ.ά., π.χ. Πρέπει να έχει πολλά χρήµατα για να τα ξοδεύει. Βεβαιότητα Εκφέρεται µε απλή οριστική και συνοδεύεται συχνά από εκφράσεις (επιρρήµατα κτλ.) που δηλώνουν βεβαιότητα, π.χ. Ο Κολόµβος σίγουρα ανακάλυψε την Αµερική. 57

Δεοντική τροπικότητα Τροπικότητες IΙI Καλύπτει ένα ευρύ φάσµα σηµασιών σχετικών µε την προσδοκία πραγµατοποίησης αυτών που λέγονται. Ορισµένες από αυτές είναι: Επιθυµία Εκφέρεται συχνά µε το ρήµα θέλω + υποτακτική, π.χ. Όλοι θέλουν να έχουν καλή υγεία. Ευχή Εκφέρεται ή µε απλή υποτακτική (και εκφράσεις που δείχνουν πως πρόκειται για ευχή και όχι προσταγή), µε το ας, να, µακάρι, που + υποτακτική, π.χ. Ας πλύνει καµιά φορά το αυτοκίνητο. Πρόθεση Εκφέρεται µε ρήµατα που δηλώνουν πρόθεση (στοχεύω να, σκοπεύω να, προτίθεµαι να, λέω να κτλ.) + υποτακτική, π.χ. Οι µαθητές της Γ Λυκείου σκοπεύουν να πάνε φέτος εκδροµή στην Ιταλία. Υποχρέωση Εκφέρεται µε το απρόσωπο ρήµα «πρέπει» και µε ανάλογες εκφράσεις (είναι ανάγκη, είναι υποχρεωµένος κτλ.) + υποτακτική, π.χ. Φέτος ο Γιάννης πρέπει να πάρει το πτυχίο του. 58

Ποιόν ενέργειας Το ποιόν ενέργειας είναι µια µορφολογική κατηγορία που αναφέρεται στον τρόπο µε τον οποίο παρουσιάζεται η ενέργεια που δηλώνει το ρήµα. Στη νέα ελληνική υπάρχουν τρία είδη ποιού ενέργειας: Το µη συνοπτικό (ή εξακολουθητικό-επαναλαµβανόµενο) παρουσιάζει την ενέργεια που δηλώνει το ρήµα ως συνεχιζόµενο ή επαναλαµβανόµενο γεγονός, π.χ. Κάθε µέρα πίνει ένα λίτρο νερό. Το συνοπτικό (ή συνοπτικό-στιγµιαίο) παρουσιάζει την ενέργεια που δηλώνει το ρήµα ως γεγονός ολοκληρωµένο, αλλά δίνεται έµφαση κυρίως στην ίδια την πράξη και όχι στη χρονική διάρκεια, π.χ. Έψαξε όλο τον κόσµο, αλλά δεν τον βρήκε. Το συντελεσµένο δηλώνει µια ενέργεια που έγινε πριν από τη χρονική στιγµή που εκφωνείται ο λόγος, αλλά το αποτέλεσµά της εξακολουθεί να ισχύει και στο παρόν, π.χ. Ο ήλιος έχει ανατείλει από ώρα. 59

Η έννοια της σηµασίας Γενική θέση Σε κάθε εκφωνούµενη λέξη και σε κάθε εκφώνηµα µπορούµε να µιλάµε για ύπαρξη τριών σηµασιών: της περιγραφικής, της συναισθηµατικής και της κοινωνικής. Με την περιγραφική δίνεται η πληροφορία αυτή καθαυτή, µε τη συναισθηµατική δίνεται η πληροφορία µαζί µε τη στάση των χρηστών απέναντι στη λέξη και στο εκφώνηµα, και µε την κοινωνική δίνονται πληροφορίες που σχετίζονται είτε µε την κοινωνική θέση του οµιλητή είτε µε τη γενικότερη επίδραση του εκφωνήµατος. 60

Η λεξική σηµασία Λεξική σηµασία Γραµµατική σηµασία Λεξικό νόηµα= η σηµασία που έχει η λέξη σε οποιαδήποτε µορφή παρουσιάζεται στον λόγο, π.χ. οι λέξεις βιβλίο και βιβλίων έχουν τη σηµασία του βιβλίου. Γραµµατική σηµασία η σηµασία της λέξης η λέξη στους διάφορους µορφολογικούς τύπους, π.χ. βιβλίο και βιβλίων έχουν διαφορετική γραµµατική σηµασία. Άδειες λεξικής σηµασίας ή γραµµατικές λέξεις= όσες χρησιµοποιούνται για να εκφράσουν κάποια γραµµατική λειτουργία, π.χ. για, που, ότι, of, if κ. ά. Πλήρεις λεξικής σηµασίας λέξεις= όσες δεν ανήκουν στην παραπάνω κατηγορία. 61

Η λεξική σηµασία q Δυσκολίες συσχετισµού σηµασίας Ιδιωµατισµοί, π.χ. τα έβαψε µαύρα. Η πολυσηµία, π.χ. η λέξη συµφωνία. Η οµωνυµία, π.χ. η λέξη όρος. ι) απόλυτη, όταν οι δύο λέξεις συµπίπτουν απόλυτα µορφολογικά (π.χ. ρόκα και ρόκα) και ιι) µερική, όταν δε συµπίπτουν απόλυτα µορφολογικά (π.χ. πιάνω και πιάνο). Η συνωνυµία, π.χ. οι λέξεις κόκορας και πετεινός. ι) τέλεια, όταν οι συνώνυµες λέξεις έχουν ακριβώς τη ίδια λεξική σηµασία (π.χ. στέγη και σκεπή), ιι) µερική, όταν οι συνώνυµες λέξεις έχουν περίπου την ίδια λεξική σηµασία και εµφανίζονται σε διαφορετικά γλωσσικά περιβάλλοντα, π.χ. θύρα και πόρτα. 62

Η λεξική σηµασία q Η περιγραφική λεξική σηµασία µπορεί να οριστεί µε τρεις διαφορετικούς τρόπους: Δήλωση: λεξική σηµασία, µε την οποία νοούνται τα όντα µιας τάξης έµψυχων και άψυχων όντων Αναφορά: λεξική σηµασία που δίνεται σε ένα αντιπροσωπευτικό ον µιας τάξης έµψυχων ή άψυχων όντων. Έννοια: λεξική σηµασία που δίνεται στη λέξη σε σχέση και σε σύγκριση µε παρεµφερείς λεξικές σηµασίες. Ø Παράδειγµα: Ο Γιώργος φόρεσε το πουκάµισό του κι έφυγε. Η λέξη πουκάµισο έχει µια δήλωση (δηλαδή αναφορά σε όλα τα πουκάµισα), µια αναφορά (το πουκάµισο του Γιώργου) και µια έννοια (η σηµασία του σε σχέση µε παρεµφερή ενδύµατα, π.χ. µπλούζα, ζακέτα κτλ.). 63

Η λεξική σηµασία q Σηµασιολογικές σχέσεις της έννοιας Η συνωνυµία Η υπωνυµία, π.χ. η λέξη γυναίκα είναι υπώνυµο της λέξης άνθρωπος. Η αντίθεση ή αντωνυµία, π.χ. ανοιχτός-κλειστός. ι) συµπληρωµατική, όταν η άρση της µιας λεξικής σηµασίας συνεπάγεται τη θέση της άλλης, π.χ. ζωντανός-νεκρός, ιι) αντώνυµη, όταν µεταξύ των αντιτιθέµενων λεξικών σηµασιών υφίστανται διαβαθµίσεις, π.χ. µεταξύ των λέξεων ψηλός και κοντός υφίστανται οι λέξεις µέτριος στο ύψος, λιγότερο ψηλός κτλ. και ιιι) αντίστροφη, όταν οι αντιτιθέµενες λεξικές σηµασίες εκφράζουν αντίθετες όψεις µιας σχέσης, π.χ. µητέρα-κόρη, αγοράζω-πουλώ. 64

Η προτασιακή σηµασία Η επαληθευσιµότητα κρίνει το αν µία πρόταση έχει λογικό περιεχόµενο ή όχι σε σχέση µε τις πραγµατικές προϋποθέσεις (συνθήκες αληθείας) κάτω από τις οποίες εκφέρεται µια πρόταση, π.χ. η πρόταση Ο κήπος του σπιτιού µου είναι καταπράσινος, για να είναι αληθής, θα πρέπει να ισχύουν κάποιες συνθήκες αληθείας, π.χ. Ο κήπος του σπιτιού µου δεν είναι ξερός. Ο κήπος του σπιτιού µου έχει φυτά. Έχω σπίτι µε κήπο. Είναι εποχή που πρασινίζουν τα φυτά κτλ. Όλες οι προτάσεις που αναφέρονται ως συνθήκες αληθείας θα πρέπει να είναι αληθείς, για να είναι αληθής και η λογική πρόταση που εκφράζεται µε την πρόταση Ο κήπος του σπιτιού µου είναι καταπράσινος. 65

Η προτασιακή σηµασία q Σηµασιολογικές σχέσεις µεταξύ των προτάσεων Υπωνυµία: η σχέση κατά την οποία η λογική πρόταση που εκφράζεται από µια πρόταση είναι στενότερη από µια άλλη που είναι ευρύτερη. Συνωνυµία: η σχέση κατά την οποία δύο ή περισσότερες προτάσεις εκφράζουν την ίδια λογική πρόταση, π.χ. οι προτάσεις Ο κήπος είναι πράσινος και Ο κήπος είναι πρασινισµένος είναι συνώνυµες, γιατί εκφράζουν την ίδια λογική πρόταση Αντίθεση: ονοµάζεται η σχέση κατά την οποία δύο προτάσεις εκφράζουν αντίθετες λογικές προτάσεις, π.χ. Ο κήπος είναι καταπράσινος και Ο κήπος είναι κατάξερος είναι αντίθετες, γιατί εκφράζουν αντίθετες λογικές προτάσεις. 66

Η σηµασιολογική ανάλυση Μορφικές αναλύσεις: βασίζονται σε καθαρά µορφολογικά χαρακτηριστικά και κατατάσσουν τις λέξεις σε σηµασιολογικές οµάδες. Εννοιολογικές αναλύσεις: βασίζονται σε καθαρά εννοιολογικά κριτήρια, τα οποία προκαθορίζονται από τον ερευνητή και µε βάση αυτά κατατάσσονται οι λέξεις σε σηµασιολογικές µονάδες. Λογικές αναλύσεις: βασίζονται στην πεποίθηση ότι οι λέξεις περιέχουν στοιχειώδη σηµασιολογικά χαρακτηριστικά, ανάλογα µε τα διακριτικά χαρακτηριστικά των φωνηµάτων. Κατανεµητικές αναλύσεις: βασίζονται στο κριτήριο της κατανοµής των γλωσσικών µονάδων, το οποίο επιτρέπει τη διερεύνηση σηµασιολογικών σχέσεων (συνωνυµία, υπωνυµία, οµωνυµία κτλ.) µεταξύ των λέξεων. 67

Λαϊκές λέξεις q Οι λαϊκές λέξεις εκφράζουν κατά κανόνα έννοιες που έχουν σχέση µε την καθηµερινή ζωή και τις συχνές ανθρώπινες δραστηριότητες και χρησιµοποιούνται αδιάλειπτα από τότε που εντάχθηκαν στο ελληνικό λεξιλόγιο. Διακρίνονται σε ελληνικές και ξένες. Στις ελληνικές λέξεις περιλαµβάνονται όλες όσες δηµιουργήθηκαν και χρησιµοποιήθηκαν από τους Έλληνες από την αρχαιότητα ως σήµερα. Στις ξένες λέξεις περιλαµβάνονται όσες προήλθαν από ξένες γλώσσες, σε διάφορες εποχές της ελληνικής ιστορίας, από τα αρχαία χρόνια ως σήµερα, και χρησιµοποιούνται από τους οµιλητές της σύγχρονης ελληνικής γλώσσας. 68

Ξένες λέξεις q Οι ξένες λέξεις διακρίνονται σε δάνειες, αντιδάνειες και καθαρά ξένες λέξεις. Δάνειες: οι λέξεις που µπήκαν στην ελληνική γλώσσα τα παλαιότερα χρόνια κυρίως από τα εβραϊκά, τα λατινικά, τα ιταλικά, τα τουρκικά και προσαρµόστηκαν στο µορφολογικό της σύστηµα. Αντιδάνειες: οι λέξεις που µπήκαν στη νέα ελληνική από άλλες γλώσσες, οι οποίες είχαν δανειστεί αυτές τις λέξεις από την ελληνική σε παλαιότερες περιόδους. Καθαρά ξένες: όσες προέρχονται από άλλες γλώσσες και δεν προσαρµόστηκαν µορφολογικά στη νέα ελληνική. 69

Εξελληνισµένα επιθήµατα α) λατινικής προέλευσης: -ά(ν)τζα, π.χ. µαστοράντζα -άνος, π.χ. πρωτευουσιάνος -άρης, π.χ. καρβουνιάρης -άρι, π.χ. τριάρι -άτος, π.χ. κεφάτος γ) τουρκικής προέλευσης -(α)λης, π.χ. γουρλής -τζης, π.χ. ασπριτζής β)ιταλικής προέλευσης -δόρος, π.χ. µαρκαδόρος -έζος, π.χ. Μαλτέζος -ιέρης, π.χ. πορτιέρης -ίστας, π.χ. µπασίστας -ούρα, π.χ. σκοτούρα 70

Λόγιες λέξεις q Λόγιες ονοµάζουµε τις λέξεις που εισήγαγαν µετά την ίδρυση του νεοελληνικού κράτους οι λόγιοι συγγραφείς µε δύο τρόπους: α) µε την επαναφορά στον γραπτό καταρχάς λόγο λέξεων της αρχαίας ελληνικής, π.χ. καθηγητής. β) µε τη δηµιουργία νέων λέξεων µε βάση όµως στοιχεία (ρίζες, καταλήξεις κτλ.) από αρχαίες ελληνικές λέξεις, π.χ. γραµµατολογία, πυροσβέστης. Ø Στις λόγιες περιλαµβάνονται όσες παραδόθηκαν στη νέα ελληνική από παλαιότερες περιόδους της ελληνικής γλώσσας, µετά από ένα µεγάλο διάστηµα αχρησίας, όσες δηµιουργήθηκαν από ξένους µε βάση αρχαίες ελληνικές λέξεις και όσες δηµιουργήθηκαν τα νεότερα χρόνια για να καλύψουν επικοινωνιακές ανάγκες της σύγχρονης ελληνικής ζωής. 71

Λόγιες λέξεις Στις λόγιες περιλαµβάνονται αρχαίες ή µεταγενέστερες, νεολογισµοί, διεθνισµοί και µεταφραστικά δάνεια. Στις αρχαίες ή µεταγενέστερες περιλαµβάνονται όσες λέξεις της ελληνικής γλώσσας ξαναµπήκαν µετά από πολλά χρόνια αχρησίας στη νέα ελληνική. Στους νεολογισµούς περιλαµβάνονται όσες λέξεις δεν υπήρχαν στην ελληνική γλώσσα από παλιά αλλά προτάθηκαν από λόγιους, για να καλύψουν επικοινωνιακές ανάγκες. Στους διεθνισµούς περιλαµβάνονται οι λέξεις της νέας ελληνικής, οι οποίες δηµιουργήθηκαν καταρχάς σε ξένες γλώσσες από µορφήµατα της αρχαίας ελληνικής και εισήχθησαν στη νέα ελληνική τους τελευταίους αιώνες. Στα µεταφραστικά δάνεια περιλαµβάνονται οι λέξεις της νέας ελληνικής που αποτελούν µεταφράσεις ξένων λέξεων. 72

Διαφορές λαϊκών και λόγιων λέξεων Οι λόγιες λέξεις διατηρούν τη φωνολογική δοµή τής αρχαίας ελληνικής, ενώ οι λαϊκές λέξεις διαφοροποιούνται και παρουσιάζουν διάφορα πάθη φωνηέντων (συνίζηση, αποβολή, αφαίρεση κτλ.) π.χ. γραφέας-γραφιάς. Οι λόγιες λέξεις διατηρούν τα συµφωνικά συµπλέγµατα της αρχαίας ελληνικής, ενώ οι λαϊκές µετατρέπουν τους συνδυασµούς συµπλεγµάτων. Υπάρχουν ζεύγη λόγιων και λαϊκών τύπων που έχουν την ίδια ή διαφορετική φωνητικά µορφή αλλά παρουσιάζουν διαφορά στη σηµασία, π.χ. µοίρα (= µέρος, µερίδιο) µοίρα (= τύχη), άθλιος (= καηµένος) άθλιος (= κακός). 73

Σηµασίες των λέξεων q Ως προς τη σηµασία Συνώνυµες: διαφέρουν µορφολογικά αλλά µοιάζουν στη σηµασία που εκφράζουν, π. χ. αχλάδι απίδι. Ταυτόσηµες: έχουν για ορισµένους-την ίδια ακριβώς σηµασία, π.χ. σκεπή στέγη, κλίνη κρεβάτι. Υπώνυµες: η σηµασία τους περιλαµβάνεται στη σηµασία µιας άλλης λέξης ευρύτερης σηµασιολογικά, π.χ. η λέξη πουκάµισο υπώνυµη της λέξης ρούχο. Ø Μερώνυµες δηλώνουν ένα µέρος ενός όλου που δηλώνεται µε άλλη λέξη, π.χ. η λέξη κεφάλι. Αντίθετες (ή αντώνυµα): έχουν αντίθετη σηµασία, π.χ. κακός καλός. Ø Συµπληρωµατικές αντίθετες: άγριος ήµερος, παντρεµένος ανύπαντρος, αθώος ένοχος. Ø Αντώνυµες αντίθετες: πολύ λίγο, βαθύς ρηχός. Ø Αντίστροφες αντίθετες: δίνω παίρνω. 74

Σηµασίες των λέξεων q Ως προς τη µορφή Πολύσηµες: έχουν την ίδια µορφή αλλά παρουσιάζουν δύο ή και περισσότερες σηµασίες, π.χ. λίµα (=πείνα, εργαλείο). Οµώνυµες: έχουν διαφορετική σηµασία ταυτίζονται φωνητικά ή και ορθογραφικά, π.χ. πολύ πολλοί. Ø Οµόηχες: έχουν την ίδια προφορά µε διαφορετική ορθογραφία, π. χ. αυτή αφτί. Ø Οµόφωνες: έχουν την ίδια ορθογραφία και την ίδια προφορά, π.χ. κόµµα (=παράταξη, στίξη). Ø Οµόγραφες: έχουν την ίδια ορθογραφία. Ορισµένες διαφέρουν λίγο στην προφορά, π.χ. έννοια έννοια, όµηρος Όµηρος Παρώνυµες: µοιάζουν στην προφορά και έχουν διαφορετική σηµασία, π.χ. αµνησίααµνηστία. Ø Τονικά παρώνυµες: γέρνω γερνώ, δίπλα διπλά. 75

Πραγµατολογία-Ορισµός q Πραγµατολογία «είναι η µελέτη του νοήµατος του οµιλούντος ατόµου», «είναι η µελέτη της συµφραστικής σηµασίας», «είναι η µελέτη του τρόπου µε τον οποίο στην επικοινωνία µεταδίδονται περισσότερα από όσα λέγονται», «είναι η µελέτη της έκφρασης της σχετικής απόστασης» (Yule). q Η Πραγµατολογία εξετάζει τη γλώσσα ως πράξη που επιτελείται από κάποιον οµιλητή-συγγραφέα και επηρεάζει τους συνοµιλητές-αναγνώστες. 76

Λεκτική πράξη q Η λεκτική πράξη περιέχει τρεις πράξεις: Την πράξη της εκφώνησης: αναφέρεται στην εκφώνηση µιας φράσης µέσω του συνδυασµού ήχων ή γραφηµάτων και λέξεων. Πρόκειται για την απλή εκφορά λέξεων και προτάσεων. Την προσλεκτική πράξη: αναφέρεται στην πράξη που επιτελεί ο οµιλητής (παράκληση, ερώτηση κτλ.). Προσδιορίζεται ο τρόπος µε τον οποίο θα καταλάβει ο ακροατής την πρόθεσή του. Την πράξη επιτέλεσης: αναφέρεται στο αποτέλεσµα που επιδιώκει ο οµιλητής να έχει ένα εκφώνηµα στον αποδέκτη 77

Κατηγορίες λεκτικών πράξεων Δηλωτικές: δηλώνεται από τον οµιλητή η αλήθεια του περιεχοµένου του εκφωνήµατός του, π.χ. Η κ. Παπαδοπούλου βρίσκεται στο γραφείο της. Κατευθυντικές: ο οµιλητής επιχειρεί να πείσει ή να κατευθύνει τον/την αποδέκτη, π.χ. Άνοιξέ µου, σε παρακαλώ, την πόρτα. Δεσµευτικές: ο οµιλητής δεσµεύεται να πραγµατοποιήσει αυτό που λέει, π.χ. Θα σου δώσω αύριο τα κλειδιά του σπιτιού. Εκφραστικές: ο οµιλητής εκφράζει την ψυχική του κατάσταση απέναντι στο περιεχόµενο του εκφωνήµατος, π.χ. Χαίροµαι πολύ για την επιτυχία σου. Διακηρυκτικές: ο οµιλητής επιτελεί άµεσα µια πράξη, π.χ. Σε αναγορεύω διδάκτορα Φιλοσοφίας. 78

Η αρχή της συνεργασίας q Η αρχή της συνεργασίας αποτελείται, σύµφωνα µε τον Grice, από τα εξής τέσσερα αξιώµατα: Το αξίωµα της ποιότητας: αφορά την επιθυµία µετάδοσης της αλήθειας από τους επικοινωνούντες. Το αξίωµα της ποσότητας: αφορά την ποσότητα των στοιχείων που µεταδίδονται από τους επικοινωνούντες, που θα πρέπει να είναι επαρκής. Το αξίωµα της συνάφειας: αφορά τη συνάφεια του υπό συζήτηση θέµατος µε τον σκοπό της επικοινωνίας, τα οποία θα πρέπει να συνδέονται µεταξύ τους στενά. Το αξίωµα του τρόπου: αφορά τη σαφήνεια του λόγου και τη συνάφεια που πρέπει να έχουν µεταξύ τους τα νοήµατα που µεταδίδουν οι επικοινωνούντες. 79

Η δείξη q Με τον όρο δείξη χαρακτηρίζονται οι δεικτικές εκφράσεις, οι εκφράσεις δηλαδή µε τις οποίες «δείχνεται» κάτι. Είδη Η προσωπική δείξη: αναφέρεται στους ρόλους που έχουν οι συµµετέχοντες σε µια επικοινωνία. Η κοινωνική δείξη: αναφέρεται στον βαθµό σχέσης εγγύτητας ή απόστασης που έχουν οι συµµετέχοντες σε µια επικοινωνία. Η τοπική δείξη:αναφέρεται στον εντοπισµό του χώρου σε σχέση µε το γεγονός της επικοινωνίας. Η χρονική δείξη που αναφέρεται στο χρονικό σηµείο σε σχέση µε το γεγονός της επικοινωνίας. Η κειµενική δείξη: αναφέρεται στον εντοπισµό ενός σηµείου στον λόγο, π.χ. όπως στο παραπάνω παράδειγµα, στο σχήµα 3 βλέπουµε κτλ. 80

Η προϋπόθεση q Η προϋπόθεση ως όρος χρησιµοποιείται για να δηλώσει ό,τι ισχύει πριν από την έκφραση ενός εκφωνήµατος και σχετίζεται µε αυτό. q Είδη Υπαρκτικές: αναφέρονται στην ύπαρξη µιας οντότητας και πυροδοτούνται από οριστικές περιγραφές, π.χ. Το αγαπηµένο του φαγητό είναι τα µακαρόνια (προϋπόθεση: τα µακαρόνια υπάρχουν ως φαγητό). Γεγονοτικές: αναφέρονται σε γεγονότα και πυροδοτούνται από ρήµατα, όπως τα παρακάτω: ξέρω, αντιλαµβάνοµαι, µετανιώνω, χαίροµαι κ.ά., π.χ. Ο Γιώργος χάρηκε πολύ που συνάντησε τον Νίκο ύστερα από τόσο καιρό (προϋπόθεση: συνάντησε τον Νίκο). 81

Η προϋπόθεση Λεξικές: αναφέρονται στη χρήση ορισµένων συγκεκριµένων λεξικών τύπων, οι οποίοι και τις πυροδοτούν, π.χ. Ο Νεκτάριος σταµάτησε να καπνίζει (πρ.: Ο Νεκτάριος κάπνιζε). Δοµικές: αναφέρονται στις συντακτικές δοµές, π.χ. Ποιος ταξίδεψε; (πρ.: κάποιος ταξίδεψε). Μη γεγονοτικές: αναφέρονται σε γεγονότα που δεν έγιναν και πυροδοτούνται από ρήµατα, όπως τα παρακάτω: υποθέτω, πιστεύω, προσποιούµαι κ.ά., π.χ. Ονειρεύτηκα ότι ήµουν στη Νέα Υόρκη (πρ.: δεν ήµουν στη Νέα Υόρκη). Αντιπραγµατικές: αναφέρονται σε αντίθετες του πραγµατικού πράξεις και πυροδοτούνται από υποθετικές δοµές του µη πραγµατικού, π.χ. Αν κέρδιζε τη δίκη, θα έβγαινε από τη φυλακή (πρ.: δεν κέρδισε τη δίκη). 82

Το κείµενο Ορισµός Το κείµενο αποτελεί µια γλωσσική ενότητα που έχει καθορισµένα όρια, εσωτερική συνοχή και φέρνει τόσο στοιχεία από τις προθέσεις του δηµιουργού όσο και νοήµατα που συνδέονται µε εξωγλωσσικές καταστάσεις και επικοινωνιακές συνθήκες. 83

Το κειµενικά είδη Ορισµός Τα κειµενικά είδη (ή είδη λόγου) είναι συµβατικές µορφές κειµένων που περιέχουν ορισµένα κειµενικά χαρακτηριστικά ως προς τη δοµή, τη µορφή και το περιεχόµενο. Τα χαρακτηριστικά αυτά αντικατοπτρίζουν τα χαρακτηριστικά των κοινωνικών περιστάσεων µέσα στα οποία παράγονται. 84

Κατηγοριοποίηση Τα κειµενικά είδη Περιγραφικά: αναπαριστούν γλωσσικά πρόσωπα, χώρους, αντικείµενα και καταστάσεις της εµπειρίας. Ø Ø Αντικειµενικά (γ πρ., παθητική σύνταξη) Υποκειµενικά (α πρ., µεταφορές) Αφηγηµατικά: αναπαριστούν εξιστορήσεις πραγµατικών ή φανταστικών συµβάντων, πράξεων και ενεργειών. Ø Ø Ø Μυθοπλαστικά (περιεχόµενο µη πραγµατικό) Ιστορικά (εξιστορούνται γεγονότα του παρελθόντος) Ρεαλιστικά (εξιστορούνται γεγονότα σύγχρονα) Επιχειρηµατολογικά: περιέχουν γλωσσικά στοιχεία, µε τα οποία ο οµιλητήςσυντάκτης επιχειρεί να επηρεάσει τον αποδέκτη του κειµένου, µε σκοπό την αλλαγή της άποψης και της στάσης του. 85

Το κειµενικά είδη Γενική κατηγοριοποίηση Προφορικά κείµενα: διέπονται από τα χαρακτηριστικά του προφορικού λόγου, ο οποίος είναι οικείος, απροσχεδίαστος, αυθόρµητος, άµεσος και εφήµερος. Γραπτά κείµενα: διέπονται από τα χαρακτηριστικά του γραπτού λόγου, ο οποίος είναι προσχεδιασµένος, έµµεσος και έχει διάρκεια. Υβριδικά κείµενα: εκφέρονται κατά κανόνα σε γραπτό λόγο αλλά ενσωµατώνουν και στοιχεία και χρήσεις του προφορικού λόγου. 86

Το ύφος της νέας ελληνικής Μορφολογική πολυτυπία, η οποία δίνει τη δυνατότητα υφολογικών διαφοροποιήσεων που σχετίζονται µε την ιδεολογικοπολιτική τοποθέτηση. Λεξιλόγιο που προέρχεται τόσο από τη λόγια όσο και από τη λαϊκή γλωσσική παράδοση. Χρήση στον προφορικό λόγο εκφράσεων που προσδιορίζονται και επιβάλλονται από την κατάσταση επικοινωνίας, όπως: γεια χαρά, µε γεια κτλ. Χρήση στον προφορικό λόγο ορισµένων λέξεων ή φθόγγων ή και συνδυασµών φθόγγων χωρίς ιδιαίτερη σηµασία, π.χ. να πούµε, λοιπόν, κατάλαβες; Χρήση στον προφορικό λόγο ρητορικών ερωτήσεων του τύπου τι λες; (είναι πολύ εντυπωσιακό). Η χρήση του πολυτονικού συστήµατος είναι πολλές φορές έκφραση διαφορετικού ύφους που πηγάζει από ανάλογες ιδεολογικές αρχές και θέσεις. 87

Είδη ύφους Τυπικό: χρησιµοποιείται κατά κανόνα στον γραπτό λόγο (σε κείµενα της δηµόσιας διοίκησης, επιστηµονικά, νοµικά κ.ά.) και λιγότερο στον προφορικό λόγο (σε αγορεύσεις, διαλέξεις κ.ά.). Οικείο: χρησιµοποιείται συνήθως στον προφορικό λόγο (σε συνοµιλίες και συζητήσεις µεταξύ προσώπων που έχουν οικειότητα κ.ά.) και λιγότερο συχνά στον γραπτό λόγο (σε κείµενα χιουµοριστικά, σε φιλικές επιστολές, σε ορισµένα λογοτεχνικά κείµενα κ.ά.). Ουδέτερο: χρησιµοποιείται περισσότερο στον γραπτό λόγο (κείµενα περιγραφικά, γραπτές ανακοινώσεις, ειδήσεις κ.ά.) και λιγότερο συχνά στον προφορικό λόγο (αναγγελίες, προφορικές ανακοινώσεις κ.ά.). 88

Σχήµατα λόγου Αναδίπλωση: άµεση επανάληψη µιας λέξη ή φράσης. Ειρωνεία: χρήση λέξεων ή φράσεων που δηλώνουν αντίθετη σηµασία από αυτή που δίνεται µε τη λέξη. Έλλειψη: παράλειψη λέξεων ή φράσεων που µπορούν να εννοηθούν εύκολα από τα συµφραζόµενα. Λιτότητα: χρήση της αντίθετης λέξης µε άρνηση στη θέση µιας λέξης. Μεταφορά: χρήση λέξεων ή φράσεων µε σηµασία διαφορετική από την κυριολεκτική τους, αλλά µε κάποια µικρή ή µεγάλη οµοιότητα µε αυτή. Μετωνυµία: χρήση του ονόµατος του δηµιουργού αντί για το δηµιούργηµα, αυτού που περιέχει κάτι αντί για το περιεχόµενο, το αφηρηµένο αντί για το συγκεκριµένο. 89

Σχήµατα λόγου Παροµοίωση: συσχετισµός ενός προσώπου ή πράγµατος ή έννοιας µε κάτι πολύ γνωστό, µε σκοπό να τονιστεί µια ιδιότητα που υπάρχει και στα δύο. Πλεονασµός: χρήση περισσότερων λέξεων από όσες χρειάζονται, για να αποδοθεί ένα νόηµα. Προσωποποίηση:χρήση λέξεων µε τις οποίες δίνονται ανθρώπινες ιδιότητες σε µη ανθρώπινα όντα. Συνεκδοχή: χρήση του ενός αντί για τα πολλά όµοια, του µέρους ενός συνόλου αντί για το σύνολο, η ύλη αντί για το προϊόν που παράγεται από αυτήν ή εκείνο που παράγει αντί για εκείνο που παράγεται. Υπερβατό: παρεµβολή µίας ή περισσότερων λέξεων ανάµεσα σε δύο λέξεις που συνδέονται στενά. Υπερβολή: χρήση λέξεων ή φράσεων που ξεπερνούν σηµασιολογικά το συνηθισµένο και το πραγµατικό. 90

τέλος 91