ΕΦΑΡΜΟΣΜΕΝΗ ΠΟΙΜΑΝΤΙΚΗ

ΕΦΑΡΜΟΣΜΕΝΗ ΠΟΙΜΑΝΤΙΚΗ Ενότητα 10: Η ΠΟΙΜΑΝΤΙΚΗ ΤΟΥ ΕΥΧΕΛΑΙΟΥ ΚΑΙ Η ΜΕΤΑΝΟΙΑ ΜΑΡΙΑ Κ. ΚΑΡΑΜΠΕΛΙΑ Πρόγραμμα Ιερατικών Σπουδών

Άδειες Χρήσης Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό υπόκειται σε άδειες χρήσης Creative Commons. Για εκπαιδευτικό υλικό, όπως εικόνες, που υπόκειται σε άλλου τύπου άδειας χρήσης, η άδεια χρήσης αναφέρεται ρητώς. 2

Χρηματοδότηση Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό έχει αναπτυχθεί στα πλαίσια του εκπαιδευτικού έργου του διδάσκοντα. Το έργο «Ανοικτά Ακαδημαϊκά Μαθήματα στο TEI Δυτικής Μακεδονίας και στην Ανώτατη Εκκλησιαστική Ακαδημία Θεσσαλονίκης» έχει χρηματοδοτήσει μόνο τη αναδιαμόρφωση του εκπαιδευτικού υλικού. Το έργο υλοποιείται στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού Προγράμματος «Εκπαίδευση και Δια Βίου Μάθηση» και συγχρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο) και από εθνικούς πόρους. 3

Σκοποί ενότητας Προβάλλεται η απόλυτη σύνδεση του Ευχελαίου με τη θεία Ευχαριστία και το μυστήριο της Μετάνοιας. Αναφέρονται οι διαφορετικές ερμηνευτικές προσεγγίσεις του χωρίου Ιακ. 5,14-16, περιγράφονται οι προϋποθέσεις για την ένταξη του Ευχελαίου στο εκκλησιολογικό του πλαίσιο, και επισημαίνεται η θετική συμβολή του πόνου στην πνευματική ωρίμανση των πιστών. 4

Περιεχόμενα ενότητας Η ΠΟΙΜΑΝΤΙΚΗ ΤΟΥ ΕΥΧΕΛΑΙΟΥ ΚΑΙ Η ΜΕΤΑΝΟΙΑ. 5

Μετάνοια (1 από 15) Το Ευχέλαιο είναι ένα από τα μυστήρια της Εκκλησίας. Τα μυστήρια στην Ορθόδοξη Εκκλησία αναγνωρίζονται ως λειτουργίες σύμφυτες του ενιαίου εκκλησιαστικού σώματος. Το ίδιο ισχύει φυσικά και για το μυστήριο του Ευχελαίου. Δεν αποτελεί ιδιωτική τελετή, αλλά συνδέεται με τη ζωή του εκκλησιαστικού σώματος. Η σημερινή ακολουθία εμφανίζεται στους χειρόγραφους κώδικες μετά τον 13 ο αιώνα. Αρχικά το Ευχέλαιο τελούνταν στον ναό και ήταν συνδεδεμένο με τη θεία Ευχαριστία. Η αποδέσμευση της ακολουθίας του Ευχελαίου από τη θεία Ευχαριστία συνέβαλε στη γενίκευση της τελέσεώς του στα σπίτια. 6

Μετάνοια (2 από 15) Μια από τις διατάξεις του κώδικα 213 του Παρισιού (P), περιγράφει τη θεία Λειτουργία που τελούνταν στο ευκτήριο οίκο του σπιτιού του ασθενούς. Σύμφωνα μ αυτόν τον κώδικα, μετά την προσκομιδή και προ της θείας Λειτουργίας γινόταν ο καθαγιασμός του ελαίου με την ευχή που διάβαζε ξεχωριστά ο κάθε ιερέας. Η ευχή αυτή δεν ήταν συγχωρητική, αλλά ευχή ευλογίας του ελαίου. Μετά το τέλος της θείας Λειτουργίας και πριν την απόλυση χρίονταν οι παριστάμενοι, οι θύρες και τα παράθυρα του οίκου του ασθενούς, ενώ οι ιερείς λειτουργούσαν για επτά συνεχόμενες ημέρες. Οι επτά ιερείς δεν ήταν απαραίτητοι μόνο για την τέλεση του ευχελαίου, αλλά και για την τέλεση των επτά συνεχιζόμενων λειτουργιών. 7

Μετάνοια (3 από 15) Ωστόσο, και άλλα στοιχεία μαρτυρούν τη σύνδεση του Ευχελαίου με τη θεία Λειτουργία. Ορισμένες ευχές δεν είναι μόνο συγχωρητικές, αλλά προετοιμάζουν για τη συμμετοχή στη θεία Ευχαριστία: «Και καθάρισον αὐτόν ἀπό παντός μολυσμοῦ σαρκός και πνεύματος, ἳνα ἐν καθαρῷ τῷ μαρυρίῳ τῆς συνειδήσεως αὐτοῦ τῶν ἁγιασμάτων σου την μερίδα ὑποδεχόμενος ἑνωθῇ τῷ ἁγίῳ σου Πνεύματι και ἓξει σε ἐν αὐτῷ κατοικοῦντα και μένοντα σύν τῷ ἀνάρχῳ σου Πατρί και τῷ παναγίῳ σου Πνεύματι νῦν και ἀεί και εἰς τους αἰῶνες τῶν αἰώνων». 8

Μετάνοια (4 από 15) Σε ορισμένους χειρόγραφους κώδικες συνδέεται με εσπερινό, παννυχίδα και όρθρο, που προηγούνταν της θείας Λειτουργίας. Συγκεντρώνονταν επτά ιερείς και τελούσαν εσπερινό, παννυχίδα και όρθρο. Στη συνέχεια λειτουργούσαν σε διαφορετικούς ναούς και κατόπιν συνάγονταν σε μια εκκλησία, όπου τελούσαν το Ευχέλαιο. Όχι την ίδια μέρα αλλά την επομένη, αφού το Ευχέλαιο συνάπτονταν και πάλι με τη θεία Ευχαριστία. 9

Μετάνοια (5 από 15) Το μυστήριο του Ευχελαίου δεν συνδέεται μόνο με τη θεία Ευχαριστία, αλλά και με τη Μετάνοια. Η σύνδεση αυτή στηρίζεται κατ αρχάς στο χωρίο της Επιστολής του Ιακώβου: «ἀσθενεῖ τις ἐν ὑμῖν; προσκαλεσάσθω τοὺς πρεσβυτέρους τῆς ἐκκλησίας, καὶ προσευξάσθωσαν ἐπ' αὐτὸν ἀλείψαντες αὐτὸν ἐλαίῳ ἐν τῷ ὀνόματι τοῦ Κυρίου καὶ ἡ εὐχὴ τῆς πίστεως σώσει τὸν κάμνοντα, καὶ ἐγερεῖ αὐτὸν ὁ Κύριος κἂν ἁμαρτίας ᾖ πεποιηκώς, ἀφεθήσεται αὐτῷ. ἐξομολογεῖσθε ἀλλήλοις τὰ παραπτώματα, καὶ εὔχεσθε ὑπὲρ ἀλλήλων, ὅπως ἰαθῆτε». (Ἰακ. 5, 14-16) Υπάρχουν όμως διαφορετικές προσεγγίσεις και ερμηνείες αυτού του χωρίου. 10

Μετάνοια (6 από 15) 1 η Προσέγγιση: Η συγχώρεση που χορηγείται μέσω των ευχών του Ευχελαίου δεν αφορά όλα τα αμαρτήματα, αλλά εκείνα που προκάλεσαν την ασθένεια. (Τρεμπέλας) Στην Καινή Διαθήκη συχνά η ασθένεια συνδέεται με τις αμαρτίες. Όχι μόνο η προγονική (προπατορική) αμαρτία, αλλά και κάθε αμαρτία μπορεί να συμβάλλει στη δημιουργία διάφορων ασθενειών. Υπάρχουν όμως και ασθένειες που παρουσιάζονται και κατά παραχώρηση Θεού. Στις συγχωρητικές ευχές δε γίνεται κάποια διάκριση μεταξύ των αμαρτιών, ούτε ιδιαίτερη αναφορά στις ασθένειες που ενδεχομένως προκάλεσαν τη νόσο. 11

Μετάνοια (7 από 15) 2 η Προσέγγιση: Με το Ευχέλαιο συγχωρούνται μόνο τα κατ άγνοια αμαρτήματα του ασθενούς ή εκείνα που παρέλειψε ή η ασθένειά του δεν επέτρεψε να εξομολογηθεί, παρότι είχε τη διάθεση να το πράξει. Εισηγητής της άποψης αυτής φέρεται ο δομινικανός μοναχός Μανουήλ Καλέκας, ο οποίος υποστηρίζει ότι συμπληρώνει κατά κάποιο τρόπο τη Μετάνοια, αφού με το Ευχέλαιο συγχωρούνται τα καθημερινά αμαρτήματα. 12

Μετάνοια (8 από 15) 3 η Προσέγγιση: Το Ευχέλαιο θεωρείται ως δεύτερος τύπος του μυστηρίου της Μετάνοιας. (Πρωτ. Κ. Καλλινίκου) Στην άποψη αυτή συνηγορεί το κείμενο του Ιακώβου: «ἐξομολογεῖσθε ἀλλήλοις τὰ παραπτώματα, καὶ εὔχεσθε ὑπὲρ ἀλλήλων, ὅπως ἰαθῆτε». (Ἰακ. 5, 16) Η ανάγνωση του Ν Ψαλμού και το πανομοιότυπο των ευχών και στα δύο μυστήρια μαρτυρεί τη στενή τους σχέση. 13

Μετάνοια (9 από 15) 4 η Προσέγγιση: Το Ευχέλαιο ήταν συγχρόνως μυστήριο μετάνοιας και αφέσεως των αμαρτιών. Με την πάροδο όμως του χρόνου παραλείφθηκε η εξαγόρευση και έμειναν μόνο οι ευχές. Οι πατέρες που συνδέουν το χωρίο του Ιακώβου με την Μετάνοια είναι ο Ωριγένης, ο Χρυσόστομος, ο Γρηγόριος Παλαμάς και ο Συμεών Θεσσαλονίκης. Εξάλλου κατά την τέλεση του μυστηρίου πάντοτε υπήρχε πνευματικός πατέρας για να γίνει η εξαγόρευση. 14

Μετάνοια (10 από 15) 5 η Προσέγγιση: Η σύνδεση μεταξύ ψυχικής και σωματικής ίασης στις ευχές του Ευχελαίου είναι προφανής. Υπάρχει όμως σαφής διάκριση με το μυστήριο της Μετάνοιας. Η μετάνοια αφορά την άφεση των αμαρτιών και την ψυχική υγεία, ενώ το ευχέλαιο την ψυχική και κυρίως τη σωματική υγεία. 6 η Προσέγγιση: Γίνεται μια διάκριση μεταξύ μετάνοιας, εξομολόγησης και εξαγόρευσης των λογισμών. 15

Μετάνοια (11 από 15) 7 η Προσέγγιση: Το νεκρώσιμο Ευχέλαιο στηρίχθηκε σε ορισμένες από τις παραπάνω αντιλήψεις και μαρτυρείται από τον 12 ο αιώνα. Η άφεση των αμαρτιών, που χορηγείται συνέβαλε σταδιακά στο να συνδεθεί με την προετοιμασία των μελλοθανάτων και την εκζήτηση του θείου ελέους για τους κεκοιμημένους. Πρόκειται κυρίως για μια πρακτική της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας, η οποία από τον 12ο αιώνα έχει το Ευχέλαιο ως τελευταίο εφόδιο ( extrema unctio) για τους ετοιμοθάνατους και το παρέχει μόνο μια φορά για κάθε ασθένεια του πάσχοντα. Επίσης δεν το παρέχει σε παιδιά κάτω των δεκατεσσάρων ετών και σε διανοητικά ανάπηρους. Η πρακτική αυτή αντίκειται στην Αγία Γραφή (Ιακ 5,14) και την παράδοση της αρχαίας Εκκλησίας. Σύμφωνα με την παράδοση αυτή τελευταίο εφόδιο για την άλλη ζωή δεν είναι το Ευχέλαιο αλλά η θεία Ευχαριστία. Άλλωστε είναι αντιφατικό το γεγονός ότι η Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία θεωρεί το ευχέλαιο ως εφόδιο μελλοθανάτων, ενώ η Αγία Γραφή κάνει λόγο για θεραπεία του ασθενούς εξαιτίας του μυστηρίου. 16

Μετάνοια (12 από 15) 8 η Προσέγγιση: Τα θεραπευτικά αποτελέσματα δεν είναι μόνο η άφεση των αμαρτιών και ενδεχομένως η σωματική ίαση. Ορισμένες ευχές των χειρόγραφων κωδίκων αναφέρονται στην αποτροπή των παθών και την οικείωση των αρετών, ενώ άλλες χρησιμοποιώντας ιατρική ορολογία αναφέρουν όλα τα πιθανά αίτια της ασθένειας. Η θεολογία ζητά από την ιατρική επιστήμη να βλέπει τον άνθρωπο ως ενιαία ψυχοσωματική οντότητα. Για την ένταξη του Ευχελαίου στο εκκλησιολογικό του πλαίσιο πρέπει να υπογραμμίσουμε τα εξής: 17

Μετάνοια (13 από 15) 1 ον Το Ευχέλαιο δεν είναι μια ιδιωτική τελετή, αλλά μυστήριο που δείχνει την αγάπη και τη φροντίδα της Εκκλησίας για τους ασθενείς. Χρειάζεται να συνδεθεί με τη μετάνοια και την εξομολόγηση, καθώς μ αυτόν τον τρόπο επικυρώνεται και ο συνεργιακός χαρακτήρας του μυστηρίου. Αφορά κυρίως τους σωματικά ασθενείς που βιώνουν την ασθένειά τους με μετάνοια και προσευχή. Γι αυτούς προσεύχεται ολόκληρη η εκκλησιαστική κοινότητα. 18

Μετάνοια (14 από 15) 2 ον Είναι αναγκαίο να επανασυνδεθεί με τον εκκλησιασμό και την προσέλευση στη θεία Ευχαριστία. 3 ον Να γίνεται με φειδώ στα σπίτια και ύστερα από εξέταση των προϋποθέσεων και κατάλληλη προετοιμασία των ενοριτών. 4 ον Η επίσκεψη του εφημέριου στα σπίτια των ενοριτών αποτελεί καλή ευκαιρία για να συνεχιστεί δημιουργικά η ποιμαντική της οικογένειας. 5 ον Με την ακολουθία του ευχελαίου φανερώνεται ένας τρόπος αναγνώσεως και κατανοήσεως της Αγίας Γραφής. Τα αποστολικά και ευαγγελικά αναγνώσματα, οι ευχές και το έλαιο που ευλογείται συνοψίζουν την βιβλικοπατερική θεολογία για την αμαρτία, τη μετάνοια, τον πόνο και την ασθένεια και δημιουργούν τις θεολογικές αφετηρίες για διδαχή. 19

Μετάνοια (15 από 15) 6 ον Σε όλα τα μυστήρια ενεργεί η άκτιστη Χάρη του Θεού. Όλα τα μυστήρια, εκτός από το Βάπτισμα, προϋποθέτουν την ελεύθερη βούληση του ανθρώπου. Στο Ευχέλαιο η μετάνοια θεωρείται απαραίτητη προϋπόθεση. Ο ασθενής για τον οποίο κυρίως γίνεται το Ευχέλαιο μπορεί να δεχθεί από αυτό πολλά μηνύματα. Να θεωρήσει τον πόνο και την ασθένεια ως παιδαγωγία και ευκαιρία για μετάνοια. Ο πόνος μπορεί να γίνει αφορμή για πνευματική ωρίμανση και καλλιέργεια. Στην ασθένεια και τον πόνο ο χριστιανός δεν βλέπει μόνο την εγκατάλειψη του Θεού, αλλά και τη σωτήρια επίσκεψή Του. Η ασθένεια και ο πόνος γίνονται μέσα προκειμένου να θεραπευτεί η ψυχή. Τέλος με το Ευχέλαιο ο πιστός δέχεται τη θεία Χάρη, διαπιστώνει την αγάπη των οικείων και συγγενών του και ωφελείται από την προσευχή ολόκληρης της εκκλησιαστικής κοινότητας. 20

Σημείωμα Αναφοράς Copyright Ανώτατη Εκκλησιαστική Ακαδημία Θεσσαλονίκης, ΜΑΡΙΑ Κ. ΚΑΡΑΜΠΕΛΙΑ. «ΕΦΑΡΜΟΣΜΕΝΗ ΠΟΙΜΑΝΤΙΚΗ». Έκδοση: 1.0. θεσσαλονίκη 2015. Διαθέσιμο από τη δικτυακή διεύθυνση: URL. 21

Σημείωμα Αδειοδότησης Το παρόν υλικό διατίθεται με τους όρους της άδειας χρήσης Creative Commons Αναφορά, Μη Εμπορική Χρήση Παρόμοια Διανομή 4.0 [1] ή μεταγενέστερη, Διεθνής Έκδοση. Εξαιρούνται τα αυτοτελή έργα τρίτων π.χ. φωτογραφίες, διαγράμματα κ.λ.π., τα οποία εμπεριέχονται σε αυτό και τα οποία αναφέρονται μαζί με τους όρους χρήσης τους στο «Σημείωμα Χρήσης Έργων Τρίτων». [1] http://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/4.0/ Ως Μη Εμπορική ορίζεται η χρήση: που δεν περιλαμβάνει άμεσο ή έμμεσο οικονομικό όφελος από την χρήση του έργου, για το διανομέα του έργου και αδειοδόχο. που δεν περιλαμβάνει οικονομική συναλλαγή ως προϋπόθεση για τη χρήση ή πρόσβαση στο έργο. που δεν προσπορίζει στο διανομέα του έργου και αδειοδόχο έμμεσο οικονομικό όφελος (π.χ. διαφημίσεις) από την προβολή του έργου σε διαδικτυακό τόπο. Ο δικαιούχος μπορεί να παρέχει στον αδειοδόχο ξεχωριστή άδεια να χρησιμοποιεί το έργο για εμπορική χρήση, εφόσον αυτό του ζητηθεί. 22

Διατήρηση Σημειωμάτων Οποιαδήποτε αναπαραγωγή ή διασκευή του υλικού θα πρέπει να συμπεριλαμβάνει: το Σημείωμα Αναφοράς. το Σημείωμα Αδειοδότησης. τη δήλωση Διατήρησης Σημειωμάτων. το Σημείωμα Χρήσης Έργων Τρίτων (εφόσον υπάρχει). μαζί με τους συνοδευόμενους υπερσυνδέσμους. 23