Τυποποίηση-Εμπορία-Προώθηση-Σήμανση Μελισσοκομικών Προϊόντων Συμεών Σ. Μαρνασίδης Γεωπόνος Α.Π.Θ (MSc), Ερασιτέχνης μελισσοκόμος Διεύθυνση Αγροτικής Οικονομίας και Κτηνιατρικής Πέλλας Φώτο: Σ. Μαρνασίδης (2013) e-mail: marnasis@gmail.com Διαδίκτυο: http://eagroscience.wordpress.com Ι) Γενικά για την τυποποίηση-προσυσκευασία προσυσκευασία Ο ρόλος της τυποποίησης στην παραγωγή αγροτικών προϊόντων Πηγή: Σημειώσεις για το μάθημα «τυποποίηση και συντήρηση αγροτικών προϊόντων», ΤΕΙ Δυτ. Μακεδονίας, τμήμα ΕΠΕΑΠ, Μαρνασίδης (2009) 1
ΠΡΟΣΥΣΚΕΥΑΣΙΑ Π.Δ 16/82 της 19 Δεκ. 1981/5 Ιαν. 1982 (ΦΕΚ Α 2) : Προσυσκευασία κατά μάζα ή κατά όγκο ορισμένων προσυσκευασμένων προϊόντων εις συμμόρφωση προς την 76/211-ΕΟΚ Οδηγία του Συμβουλίου των Υπουργών των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων, της 20.1.76, όπως τροποποιήθηκε και συμπληρώθηκε με την 78/891-ΕΟΚ Οδηγία της Επιτροπής των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων της 28.9.78. Ενα προϊόν είναι «προσυσκευασμένο» όταν είναι τοποθετημένο σε μιά συσκευασία οποιασδήποτε φύσεως, μη παρόντος του αγοραστού, και με τρόπο που η ποσότητα του προϊόντος να έχει εκ των προτέρων καθοριστεί και να μην μπορεί να μεταβληθεί αυτή χωρίς φανερό άνοιγμα ή αλλοίωση της συσκευασίας. ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΙΣ ΤΡΟΦΙΜΩΝ & ΠΟΤΩΝ Αριθμ. Υ1γ/Γ.Π/οικ. 96967 (ΦΕΚ 2718 Β /08-10-2012) «Υγειονομικοί όροι και προϋποθέσεις λειτουργίας επιχειρήσεων τροφίμων και ποτών και άλλες διατάξεις» ΑΡΘΡΟ 13 ΚΑΤΗΓΟΡΙΑ III Επιχειρήσεις Λιανικού και Χονδρικού Εμπορίου α) Επιχειρήσεις λιανικής και Χονδρικής διάθεσης τροφίμων και ποτών Οι επιχειρήσεις λιανικού και χονδρικού εμπορίου τροφίμων και ποτών, διαθέτουν πάσης φύσεως τρόφιμα και ποτά τα οποία προέρχονται από νόμιμες επιχειρήσεις τροφίμων και ποτών. ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΙΣ ΤΡΟΦΙΜΩΝ & ΠΟΤΩΝ ΑΡΘΡΟ 10 ΚΑΤΗΓΟΡΙΕΣ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΩΝ ΤΡΟΦΙΜΩΝ ΚΑΙ ΠΟΤΩΝ Η παρακάτω κατηγοριοποίηση και οι επιμέρους κατηγορίες επιχειρήσεων είναι ενδεικτικές και όχι περιοριστικές. Παρασκευαστές και Συσκευαστές που πωλούν λιανικώς, Παραγωγικές μονάδες αρτοποιίας, παραγωγής νωπών ειδών ζαχαροπλαστικής, Παραγωγικές μονάδες παραγωγής φρυγανιών, μπισκότων, διατηρημένων ειδών ζαχαροπλαστικής και Μονάδες παραγωγής κακάο, σοκολάτας και ζαχαρωτών Αποθήκευση Διανομείς και Μεταφορείς Επιχειρήσεις Λιανικού και Χονδρικού Εμπορίου Επιχειρήσεις Παροχής Υπηρεσιών Επιχειρήσεις Αρτοποιητικής Νομοθεσίας 2
ΜΕΛΙΣΣΟΚΟΜΙΚΕΣ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΙΣ Οι λιανοπωλητές μπορούν να διαθέτουν στον καταναλωτή προϊόντα μόνο από επιχειρήσεις τροφίμων και ποτών που λειτουργούν νόμιμα και επομένως οι παραγωγοί- τυποποιητέςσυσκευαστές μελιού, πρέπει να διαθέτουν νόμιμη άδεια λειτουργίας και να συμμορφώνονται με όσα προβλέπονται για τις επιχειρήσεις παραγωγής και μεταποίησης τροφίμων ζωικής προέλευσης που εμπίπτουν στο πλαίσιο εφαρμογής των γενικών απαιτήσεων των Κανονισμών (ΕΚ) υπ. αριθ. 852/2004 και 853/2004. Σε κάθε περίπτωση στόχος είναι η τήρηση των Ευρωπαϊκών Κανονισμών και η τεκμηρίωση εκ μέρους της επιχείρησης ότι διασφαλίζεται η υγιεινή και ασφάλεια των παραγομένων ή προσφερομένων τροφίμων σε όλες τις φάσεις της παραγωγικής αλυσίδας (από την παραγωγή μέχρι και την κατανάλωση). ΕΛΕΓΧΟΙ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΩΝ ΤΡΟΦΙΜΩΝ Η επιθεώρηση των εγκαταστάσεων παραγωγής τροφίμων ζωικής προέλευσης, στο πεδίο αρμοδιότητας του ΕΦΕΤ, διενεργείται με βάση την ΚΥΑ 15523/2006 (ΦΕΚ Β 1187/31.08.06) σε εφαρμογή των Κανονισμών (ΕΚ) υπ. αριθ. 178/2002, 852/2004, 853/2004, 854/2004, 882/2004. ΙΙ) Τυποποίηση-Σήμανση Μελιού 3
ΤΟ ΜΕΛΙ Φώτο: Σ. Μαρνασίδης (2013) ΤΟ ΜΕΛΙ Άρθρο 67 του ΚΤΠ όπως αντικαταστάθηκε με την ΥΑ 68/2002 (ΦΕΚ Β 641/23.5.2002), σε εναρμόνιση προς την Οδηγία 2001/110/Ε.Κ. του Συμβουλίου (E.E.L. 10/12.1.2002) Μέλι είναι η φυσική γλυκιά ουσία που παράγουν οι μέλισσες του είδους Apis mellifera από το νέκταρ των φυτών ή από εκκρίσεις ζώντων μερών φυτών ή εκκρίματα εντόμων που απομυζούν τα φυτά ενώ βρίσκονται επάνω σε αυτά, Οι μέλισσες συλλέγουν το νέκταρ ή τις εκκρίσεις και τα μετατρέπουν αναμειγνύοντας με ειδικές ύλες του σώματός τους, τα αποθέτουν, τα αφυδατώνουν, τα εναποθηκεύουν και τα φυλάσσουν στις κηρήθρες της κυψέλης προκειμένου να ωριμάσουν. ΤΟ ΜΕΛΙ Τα κυριότερα είδη μελιού είναι τα ακόλουθα: α) ανάλογα με την προέλευση: i) μέλι ανθέων ή μέλι νέκταρος: το μέλι που λαμβάνεται από νέκταρ φυτών ii) ii) μέλι μελιτώματος: το μέλι που λαμβάνεται κυρίως απόεκκρίματα εντόμων απομυζούντων φυτά (Hemiptera) ευρισκόμενα πάνω στα ζώντα μέρη των φυτών ή εκκρίσεις προερχόμενες από ζώντα μέρη των φυτών, β) ανάλογα με τον τρόπο παραγωγής ή/και παρουσίασης: iii) μέλι κηρήθρας: το μέλι το οποίο έχουν εναποθέσει οι μέλισσες στα επικαλυμμένα κελιά κηρήθρων κατασκευασμένων πρόσφατα από τις ίδιες ή σε λεπτά φύλλα κηρήθρας τα οποία γίνονται μόνον από κηρό μέλισσας, που δεν περιέχουν γόνο, και πωλείται σε κηρήθρες ολόκληρες ή κομμάτια κηρήθρων. 4
ΤΟ ΜΕΛΙ β) ανάλογα με τον τρόπο παραγωγής ή/και παρουσίασης: iv) μέλι με τεμάχια κηρήθρας ή τεμάχια κηρήθρας με μέλι: το μέλι που περιέχει ένα ή περισσότερα τεμάχια μελιού κηρήθρας v) μέλι στραγγισμένο: το μέλι που λαμβάνεται με στράγγιση των αποσφραγισμένων κηρήθρων που δεν περιέχουν γόνο. vi) μέλι φυγοκεντρήσεως: το μέλι που λαμβάνεται με φυγοκέντρηση των αποσφραγισμένων κηρήθρων που δεν περιέχουν γόνο, vii) μέλι πιέσεως: το μέλι που λαμβάνεται με πίεση των κηρήθρων που δεν περιέχουν γόνο, χωρίς θέρμανση ή με ήπια θέρμανση έως 45 C, viii) διηθημένο μέλι: το μέλι που λαμβάνεται με την αφαίρεση ξένων ανόργανων ή οργανικών ουσιών κατά τρόπον ώστε να αφαιρείται σημαντικό μέρος της γύρης. ΤΟ ΜΕΛΙ Μέλι ζαχαροπλαστικής Είναι το μέλι το οποίο α) είναι κατάλληλο για βιομηχανικές χρήσεις ή ως συστατικό σε άλλα τρόφιμα που στη συνέχεια υφίστανται μεταποίηση και β) μπορεί: -να παρουσιάζει ασυνήθιστη γεύση ή οσμή, ή -να έχει αρχίσει να υφίσταται ή να έχει υποστεί ζύμωση, ή -να έχει υπερθερμανθεί. ΤΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΤΑΥΤΟΠΟΙΗΜΕΝΑ ΜΕΛΙΑ ΚΥΑ 127/2004 ΦΕΚ 239 Β (2005) Προσθήκη άρθρου 67 α στο κώδικα τροφίμων «Ταυτοποίηση αμιγών ελληνικών μελιών πεύκου, ελάτης, καστανιάς, ερείκης, θυμαριού, πορτοκαλιάς, βαμβακιού, ηλίανθου». 5
ΚΑΝΟΝΕΣ ΕΜΠΟΡΙΑΣ ΜΕΛΙΟΥ-ΣΗΜΑΝΣΗ ΜΕΛΙΟΥ ΑΓΟΡΑΝΟΜΙΚΗ ΔΙΑΤΑΞΗ 7/2009, ΦΕΚ 1388/ Β / 13-7-09) «Περί τροποποιήσεως και νέας κωδικοποιήσεως Αγορανομικών Διατάξεων, εκδοθεισών μέχρι και την 14 Μαΐου 2009» ------------------------------------------------------------------------------------------------------- Άρθρο 146 «Περί εμπορίας-διακίνησης-διάθεσης του μελιού κ.λ.π. ρυθμίσεις» ΔΙΑΘΕΣΗ ΣΤΟΝ ΚΑΤΑΝΑΛΩΤΗ ΜΟΝΟ ΣΥΣΚΕΥΑΣΜΕΝΟΥ ΜΕΛΙΟΥ Το μέλι που διατίθεται στον τελικό καταναλωτή σε κάθε σημείο πώλησης (π, χ καταστήματα, τόπο συγκομιδής, οργανωμένες Λαϊκές Αγορές ή Λαϊκές Αγορές Προϊόντων Βιολογικής Γεωργίας) διατίθεται υποχρεωτικά μόνο προσυσκευασμένο. α) Το μέλι που προορίζεται για τον τελικό καταναλωτή κυκλοφορεί υποχρεωτικά μόνο προσυσκευασμένο σε συσκευασία καθαρού βάρους μέχρι 1 χιλιόγραμμο, υπό την επιφύλαξη των διατάξεων της επόμενης περίπτωσης (β). β) Το μέλι που προορίζεται για τον τελικό καταναλωτή και πωλείται προς αυτόν απευθείας από μελισσοκόμους, ως μέλι δικής τους παραγωγής, στον τόπο συγκομιδής του είδους και σε οργανωμένες Λαϊκές ή Βιολογικές Αγορές, προσφέρεται υποχρεωτικά μόνο προσυσκευασμένο σε συσκευασία καθαρού βάρους μέχρι 3 χιλιόγραμμα. ΣΗΜΑΝΣΗ ΜΕΛΙΟΥ ΑΓΟΡΑΝΟΜΙΚΗ ΔΙΑΤΑΞΗ 7/2009, ΦΕΚ 1388/ Β / 13-7-09) Επί της συσκευασίας του μελιού, που προορίζεται για τον τελικό καταναλωτή αναγράφονται οι ενδείξεις με ευδιάκριτα, ευανάγνωστα, ανεξίτηλα και στην ελληνική γλώσσα γράμματα: (1) Ονοματεπώνυμο ή εμπορική επωνυμία και διεύθυνση του παρασκευαστή ή ενός πωλητή εγκατεστημένου σε κράτος μέλος της Ευρωπαϊκής Ένωσης (2) Η καθαρή ποσότητα του περιεχομένου της κάθε συσκευασίας (3) Η χρονολογία ελάχιστης διατηρησιμότητας είτε με την χρήση της ένδειξης «ΑΝΑΛΩΣΗ ΚΑΤΑ ΠΡΟΤΙΜΗΣΗ ΠΡΙΝ ΑΠΟ..», όταν περιλαμβάνεται η ακριβής ημερομηνία, είτε με την χρήση της ένδειξης «ΑΝΑΛΩΣΗ ΚΑΤΑ ΠΡΟΤΙΜΗΣΗ ΠΡΙΝ ΑΠΟ ΤΟ ΤΕΛΟΣ..», στις περιπτώσεις που αναφέρεται ο μήνας και το έτος ή μόνο το έτος. Σύμφωνα με το Εθνικό συμβούλιο μελιού των ΗΠΑ το οποίο λειτουργεί υπό την αιγίδα του USDA (Υπ. Γεωργίας ΗΠΑ), το μέλι που συσκευάζεται σε σφραγισμένους περιέκτες μπορεί να μείνει σταθερό ακόμα και για αιώνες!!! Ωστόσο, κατά τη διάρκεια της αποθήκευσης υφίσταται φυσικοχημικές μεταβολές στο χρώμα, στη γεύση και στο άρωμα, ανάλογα με τη θερμοκρασία. Για πρακτικούς λόγους, ο χρόνος διατήρησης των 2 ετών δηλώνεται στις περισσότερες συσκευασίεςστο ανάλογο πεδίο. ΣΗΜΑΝΣΗ ΜΕΛΙΟΥ (4) Οι ιδιαίτερες συνθήκες συντήρησης και χρήσης του μελιού (5) Αριθμός παρτίδας του μελιού, σε περίπτωση που η χρονολογία ελάχιστης διατηρησιμότητας δεν περιλαμβάνει την ημέρα και τον μήνα (6) Η χώρα ή οι χώρες προέλευσης, όπου έγινε η συγκομιδή του μελιού, με την χρήση της φράσης «ΧΩΡΑ ΣΥΓΚΟΜΙΔΗΣ ΜΕΛΙΟΥ..» και προκειμένου για 100% εγχώριας προέλευσης μέλι, αντί της φράσης αυτής μπορεί να αναγράφεται η ένδειξη «ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΜΕΛΙ». Στην απόφαση του ΑΧΣ (ανώτατου χημικού συμβουλίου) αρ. 183/2011/12 (ΦΕΚ 19 Β/13-1-2012) η οποία εγκρίνει την τροποποίηση της ΥΑ 68/2002 (ΦΕΚ Β 641/23.5.2002), αναφέρεται ότι: «η χώρα ή οι χώρες προέλευσης όπου έγινε η συγκομιδή πρέπει να αναγράφονται στην επισήμανση». Αναιρείται έτσι η δυνατότητα που υπήρχε από τον ΚΤΠ και την αρ. 7/2009 αγορανομική διάταξη, αντί των χωρών συγκομιδής να γίνεται χρήση των όρων: ««Μείγμα μελιών Ε.Ε.» ή «Μείγμα μελιών εκτός Ε.Ε.» ή «Μείγμα μελιών Ε.Ε. και εκτός Ε.Ε.». 6
ΣΗΜΑΝΣΗ ΜΕΛΙΟΥ (7) Επιπλέον το ονοματεπώνυμο, η έδρα και η διεύθυνση του εισαγωγέα. (8) Η ονομασία του περιεχομένου στη συσκευασία προϊόντος, όπως προβλέπεται από τον Κώδικα Τροφίμων και Ποτών. (9) Η ένδειξη «ΣΥΣΚΕΥΑΣΜΕΝΟ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ», εφόσον το μέλι έχει εισαχθεί στην Ελλάδα από το εξωτερικό σε συσκευασίες μεγαλύτερες του 1 χιλιόγραμμου και ανασυσκευάσθηκε σε συσκευασίες μέχρι 1 χιλιόγραμμο από επιχειρήσεις που διαθέτουν νόμιμη άδεια λειτουργίας. Μόνο για το μέλι (10) Προαιρετικά, για αμιγείς τύπους ελληνικών μελιών, η φυτική προέλευση αυτών, δηλαδή «Πεύκου», «Ελάτης», «Καστανιάς», «Ερείκης», «Θυμαριού», «Πορτοκαλιάς», «Βαμβακιού», «Ηλίανθου» και υπό την προϋπόθεση βέβαια ότι τα μέλια αυτά ανταποκρίνονται στις φυσικοχημικές παραμέτρους, που ορίζονται με την ισχύουσα νομοθεσία (11) Πλησίον της υποχρεωτικής ένδειξης «Ονομασία του περιεχομένου προϊόντος», η φυτική προέλευση ή η προέλευση από άνθη (προαιρετικά) ΣΗΜΑΝΣΗ ΜΕΛΙΟΥ (12) Η προέλευση από μία συγκεκριμένη περιοχή, έδαφος ή τοποθεσία (προαιρετικά) (13) Τα ειδικά ποιοτικά κριτήρια (προαιρετικά) (14) Οι ονομασίες «ΜΕΛΙ ΚΗΡΗΘΡΑΣ» «ΜΕΛΙ ΜΕ ΤΕΜΑΧΙΑ ΚΗΡΗΘΡΑΣ» ή «ΤΕΜΑΧΙΑ ΚΗΡΗΘΡΑΣ ΜΕ ΜΕΛΙ»,»ΔΙΗΘΗΜΕΝΟ ΜΕΛΙ» και «ΜΕΛΙ ΖΑΧΑΡΟΠΛΑΣΤΙΚΗΣ» υποχρεωτικά αναφέρονται αυτούσιες και απαγορεύεται να αντικαθίστανται από την απλή ονομασία «ΜΕΛΙ». (15) Προκειμένου για μέλι ζαχαροπλαστικής, αναγράφονται στην ετικέτα της συσκευασίας και πολύ κοντά στην ονομασία του προϊόντος οι λέξεις «ΜΟΝΟ ΓΙΑ ΜΑΓΕΙΡΙΚΗ». ΙΙΙ) Διάγραμμα ροής τυποποίησης μελιού 7
ΔΙΑΓΡΑΜΜΑ ΡΟΗΣ ΣΥΚΕΥΑΣΙΑΣ ΜΕΛΙΟΥ ΑΠΟ ΤΟΝ ΠΑΡΑΓΩΓΟ Μέτρα κατά της ζύμωσης Συγκομιδή μόνο σφραγισμένων πλαισίων Διάγραμμα ροής (παραγωγός) ΕΞΑΓΩΓΗ ΠΛΑΙΣΙΩΝ ΑΠΌ ΤΙΣ ΚΥΨΕΛΕΣ Μέτρα κατά της ζύμωσης Μέλι με υγρασία>17% μπορεί να υποστεί ζύμωση Καθαρά μέσα μεταφοράς ΜΕΤΑΦΟΡΑ ΠΛΑΙΣΙΩΝ Καθαρός χώρος τρύγου ΑΠΟΛΥΜΑΝΣΗ ΣΥΣΚΕΥΗΣ ΑΠΟΛΕΠΙΣΗΣ ΑΠΟΛΕΠΙΣΗ ΚΕΡΙΟΥ ΦΙΛΤΡΑΡΙΣΜΑ ΜΕΛΙΟΥ ΑΠΟΛΕΠΙΣΗΣ ΑΠΟΛΥΜΑΝΣΗ ΜΕΛΙΤΟΕΞΑΓΩΓΕΑ ΕΞΑΓΩΓΗ ΜΕΛΙΟΥ ΜΕ ΦΥΓΟΚΕΝΤΡΙΣΗ ΑΠΟΛΥΜΑΝΣΗ ΦΙΛΤΡΩΝ ΦΙΛΤΡΑΡΙΣΜΑ ΑΠΟΛΥΜΑΝΣΗ ΚΑΔΟΥ ΗΡΕΜΙΑΣ ΠΡΟΣΩΡΙΝΗ ΑΠΟΘΗΚΕΥΣΗ (ΗΡΕΜΙΑ) ΑΠΟΜΑΚΡΥΝΣΗ ΑΦΡΟΥ Διαύγαση ΔΙΑΓΡΑΜΜΑ ΡΟΗΣ ΣΥΚΕΥΑΣΙΑΣ ΜΕΛΙΟΥ ΑΠΟ ΤΟΝ ΠΑΡΑΓΩΓΟ Μέτρα κατά της Διάγραμμα ροής Μέτρα κατά της ζύμωσης (παραγωγός) ζύμωσης ΠΑΡΑΛΑΒΗ& ΑΠΟΘΗΚΕΥΣΗ ΥΛΙΚΩΝ ΣΥΣΚΕΥΑΣΙΑΣ ΑΠΟΛΥΜΑΝΣΗ ΥΛΙΚΩΝ ΣΥΣΚΕΥΑΣΙΑΣ ΖΥΓΙΣΗ ΚΑΙ ΣΥΣΚΕΥΑΣΙΑ Μέγιστη πλήρωση μέσου συσκευασίας ΤΟΠΟΘΕΤΗΣΗ ΕΤΙΚΕΤΑΣ Θερμοκρασίες >25 β.κ ή <10 β.κ ΑΠΟΘΗΚΕΥΣΗ Έλεγχοι υγρασίας αποθηκευμένου μελιού με διαθλασίμετρο ΔΙΑΝΟΜΗ Σχεδιασμός διαγράμματος: Σ. Μαρνασίδης (2013) IV) Τυποποίηση-Σήμανση γύρης 8
Η ΓΥΡΗ Φώτο: Σ. Μαρνασίδης (2013) Η ΓΥΡΗ Συλλέγεται από τις μέλισσες για την κάλυψη των αναγκών τους σε πρωτεΐνες Οι γυρεόκοκκοι συγκολλούνται από τις μέλισσες με νέκταρ ή μέλι σχηματίζοντας το «μελισσόψωμο» το οποίο μεταφέρεται στην κυψέλη Η παραγωγή φτάνει τα 8 kg/κυψέλη (Μάιο Σεπτέμβριο) και η τιμή πώλησης: ~ 30 ευρώ/kg (Λιανική), 18-20 ευρώ/kg (Χονδρική) (πηγή: Χ. Τανανάκη, «προοπτικές ανάπτυξης μελισσοκομίας») Δεν υπάρχει συγκεκριμένη νομοθεσία που να διέπει την ποιότητα, την εμπορία, τη συσκευασία και τυποποίησή της γύρης όπως η αντίστοιχη για το μέλι Η ΓΥΡΗ Η γύρη θεωρείται συμπλήρωμα διατροφής, φάρμακο και καλλυντικό. Στην Ελλάδα δεν υπάρχουν κριτήρια ποιότητας και κανόνες που να περιγράφουν τα ποιοτικές ή/και μικροβιολογικές παραμέτρους και δεν αντιμετωπίζεται όπως «κλασσικό» συμπλήρωμα διατροφής Στις Η.Π.Α δεν υπάρχει ειδική νομοθεσία που να θεωρεί τη γύρη συμπλήρωμα διατροφής Προγράμματα (πχ «Apifresh») στοχεύουν στη δημιουργία προδιαγραφών που αφορούν την ποιότητα, την ασφάλεια και την αυθεντικότητα της γύρης και του βασιλικού πολτού που διακινούνται στην ΕΕ 9
V) Διάγραμμα ροής τυποποίησης γύρης ΔΙΑΓΡΑΜΜΑ ΡΟΗΣ ΣΥΚΕΥΑΣΙΑΣ ΓΥΡΗΣ ΑΠΟ ΤΟΝ ΠΑΡΑΓΩΓΟ Αποφυγή παραπλάνησης μελισσών Καθημερινή συλλογή για αποφυγή ανάπτξης μυκήτων Διάγραμμα ροής (παραγωγός) ΤΟΠΟΘΕΤΗΣΗ ΓΥΡΕΟΠΑΓΙΔΩΝ ΣΕ ΓΚΡΟΥΠ ΚΥΨΕΛΩΝ ΣΥΛΛΟΓΗ ΠΡΟΣΩΡΙΝΗ ΚΑΤΑΨΥΞΗ (2 ημέρες) ΚΑΘΑΡΙΣΜΟΣ ΑΠΟΞΗΡΑΝΣΗ ΥΛΙΚΑ ΣΥΣΚΕΥΑΣΙΑΣ ΑΠΟΛΥΜΑΝΣΗ ΥΛΙΚΩΝ ΖΥΓΙΣΗ ΚΑΙ ΣΥΣΚΕΥΑΣΙΑ Σκουρόχρωμα δοχεία ΤΟΠΟΘΕΤΗΣΗ ΕΤΙΚΕΤΑΣ Θερμοκρασίες<5 β.κ ΑΠΟΘΗΚΕΥΣΗ ΔΙΑΝΟΜΗ VI) Τυποποίηση-Σήμανση βασιλικού πολτού 10
Ο ΒΑΣΙΛΙΚΟΣ ΠΟΛΤΟΣ Φώτο: Χ. Τανανάκη «προοπτικές ανάπτυξης μελισσοκομίας» Φώτο: Στιγμιότυπο Video συστημάτων «Αριστέας» Ο ΒΑΣΙΛΙΚΟΣ ΠΟΛΤΟΣ Είναι το προϊόν που εκκρίνεται από τους των υποφαρυγγικούς και σαγονικούς αδένες των νεαρών εργατριών μελισσών. Προορίζεται για τη διατροφή όλων των ατελών σταδίων της μέλισσας αλλά και της βασίλισσας Η παραγωγή φτάνει τα 500 g/κυψέλη (Μάιο Σεπτέμβριο) με τιμή πώλησης 25-40 ευρώ/10g (Λιανική), 1700 ευρώ/kg (Χονδρική) (πηγή: Χ. Τανανάκη, «προοπτικές ανάπτυξης μελισσοκομίας») Δεν υπάρχει συγκεκριμένη νομοθεσία που να διέπει την ποιότητα, την εμπορία, τη συσκευασία και τυποποίησή του βασιλικού πολτού Στο διεθνή χώρο οι Ιάπωνες καθιέρωσαν προδιαγραφές με βάση τη σύστασή του βασιλικού πολτού ενώ στην ΕΕ υπάρχουν προτάσεις για Ευρωπαικά πρότυπα της σύστασης των προϊόντων βασιλικού πολτού (πηγή: Θρασυβούλου Α, Τσαλίμαλμα Ε) Προγράμματα (πχ «Apifresh») στοχεύουν στη δημιουργία προδιαγραφών που αφορούν την ποιότητα, την ασφάλεια και την αυθεντικότητα της γύρης και του βασιλικού πολτού που διακινούνται στην ΕΕ Ο ΒΑΣΙΛΙΚΟΣ ΠΟΛΤΟΣ Εφόσον τα προϊόντα βασιλικού πολτού διατίθενται στο εμπόριο ως «συμπληρώματα διατροφής», υπόκεινται στην αρμοδιότητα του ΕΟΦ και στοχεύουν στη συμπλήρωση της συνήθους δίαιτας. Τα «συμπληρώματα διατροφής» παραδίδονται στον τελικό καταναλωτή μόνον σε προσυσκευασμένη μορφή, αποκλειστικά από τα φαρμακεία με βάση την με αριθ. Υ1/Γ.Π 127962/03 27.2.2004 Υπουργική Απόφαση (ΦΕΚ 395 Β ). Απαραίτητη για τα «συμπληρώματα διατροφής» η ύπαρξη στην εξωτερική συσκευασία του αριθμού πρωτοκόλλου γνωστοποίησης στον ΕΟΦ. Για τις εγκαταστάσεις παραγωγής προϊόντων που αποτελούν «συμπληρώματα διατροφής» ισχύει η Αριθμ. 6206/2009 απόφαση του ΕΟΦ «Προδιαγραφές Κανόνων Καλής Παραγωγής Συμπληρωμάτων Διατροφής και προϊόντων Ειδικής Διατροφής» (ΦΕΚ 199 Β /2009) 11
VΙΙ) Τυποποίηση-Σήμανση Πρόπολης Η ΠΡΟΠΟΛΗ Φώτο: S Bogdanov and P Gallmann Η ΠΡΟΠΟΛΗ Είναι το προϊόν που δημιουργείται κατόπιν συλλογής και επεξεργασίας ρητινωδών ουσιών των φυτών από τις μέλισσες Πρόκειται για ένα προϊόν με αντιμικροβιακές ιδιότητες το οποίο αποτελεί το απολυμαντικό του εσωτερικού της κυψέλης Η παραγωγή μπορεί να φθάσει τα 300 gr/κυψέλη και η τιμή πώλησης: ~ 50 ευρώ/kg (Χονδρική), ~ 10 ευρώ/10g (εκχύλισμα) (πηγή: Χ. Τανανάκη, «προοπτικές ανάπτυξης μελισσοκομίας») Σύμφωνα με τους S Bogdanov and P Gallmann, οι πιο σημαντικές εμπορικά είναι η πρόπολη της Ιτιάς (poplar) και η Βραζιλιάνικη (green) πρόπολη. Η πρόπολη διατίθεται σε μορφή βάμματος (διάλυση σε καθαρό οινόπνευμα φυτικής προέλευσης) και σε κάψουλες, ως συμπλήρωμα διατροφής. 12
Η ΠΡΟΠΟΛΗ Εφόσον προϊόντα πρόπολης διατίθενται στο εμπόριο ως «συμπληρώματα διατροφής», υπόκεινται στην αρμοδιότητα του ΕΟΦ και στοχεύουν στη συμπλήρωση της συνήθους δίαιτας. Τα «συμπληρώματα διατροφής» παραδίδονται στον τελικό καταναλωτή μόνον σε προσυσκευασμένη μορφή, αποκλειστικά από τα φαρμακεία με βάση την με αριθ. Υ1/Γ.Π 127962/03 27.2.2004 Υπουργική Απόφαση (ΦΕΚ 395 Β ). Απαραίτητη για τα «συμπληρώματα διατροφής» η ύπαρξη στην εξωτερική συσκευασία του αριθμού πρωτοκόλλου γνωστοποίησης στον ΕΟΦ. Για τις εγκαταστάσεις παραγωγής προϊόντων που αποτελούν «συμπληρώματα διατροφής» ισχύει η Αριθμ. 6206/2009 απόφαση του ΕΟΦ «Προδιαγραφές Κανόνων Καλής Παραγωγής Συμπληρωμάτων Διατροφής και προϊόντων Ειδικής Διατροφής» (ΦΕΚ 199 Β /2009) IIX)Προώθηση- Εμπορία των μελισσοκομικών προϊόντων Μελισσοκομικό Κράτος Μέλος Κεφάλαιο (αριθμός κυψελών) Βέλγιο 110.750 Δανία 160.000 Γερμανία 893.000 Ελλάδα 1.388.000 Ισπανία 2.464.601 Γαλλία 1.150.000 Ιρλανδία 20.000 Ιταλία 1.100.000 Λουξεμβούργο 11.077 Κάτω Χώρες 80.000 Αυστρία 327.000 Πορτογαλία 590.000 Φινλανδία 42.000 Σουηδία 145.000 Ηνωμένο Βασίλειο 274.000 Τσεχία 477.743 Κύπρος 45.714 Λιθουανία 83.800 Λετονία 54.173 Ουγγαρία 872.650 Μάλτα 1.938 Πολωνία 949.200 Σλοβενία 143.152 Σλοβακία 192.002 Εσθονία 50.500 Σύνολο: 11.626.300 13
ΜΕΛΙΣΣΟΚΟΜΙΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ Η μελισσοκομία αποτελεί έναν από τους σημαντικότερους κλάδους της πρωτογενούς παραγωγής για τη Χώρα μας. Σύμφωνα με στοιχεία του Υπουργείου Αγροτικής Ανάπτυξης και Τροφίμων, στον κλάδο της μελισσοκομίας απασχολούνται περί τους 23.000 μελισσοκόμοι, οι οποίοι κατέχουν περί τις 1.380.000 κυψέλες. Περίπου 6.000 από αυτούς κατέχουν άνω των 150 κυψελών και θεωρούνται ως επαγγελματίες. Η Ελλάδα έχει τον µεγαλύτερο αριθµό επαγγελµατιών µελισσοκόµων (>150 µελίσσια), και την µεγαλύτερη πυκνότητα κυψελών ανά τετ.χιλ/τρο, όχι µόνο στην Ε.Ε αλλά και σε όλο τον κόσµο. Η Ελλάδα έχει 3 φορές περισσότερα µελίσσια από την δεύτερη χώρα της Ε.Ε σε πυκνότητα µελισσοσµηνών, την Γερµανία, 20 φορές περισσότερα από τις ΗΠΑ και 128 φορές περισσότερα από την Αυστραλία ΜΕΛΙΣΣΟΚΟΜΙΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ Η Χώρα μας είναι δεύτερη στην Ευρωπαϊκή Ένωση, μετά την Ισπανία, από απόψεως κατοχής μελισσοσμηνών και παράγει κατά μέσο όρο 14.000 τον. μέλι ετησίως. Η µέση απόδοση των κυψελών σε µέλι σύµφωνα µε στοιχεία του 2004 ανέρχεται σε 10-13 κιλά/κυψέλη. Η εγχώρια παραγωγή καλύπτει περίπου το 90% της κατανάλωσης. Σύμφωνα με στοιχεία του FAO stat η Ελληνική παραγωγή μελιού υπερβαίνει του 17.000 τόνους. ΜΕΛΙΣΣΟΚΟΜΙΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ- ΕΞΑΓΩΓΕΣ 14
ΜΕΛΙΣΣΟΚΟΜΙΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ-ΕΞΑΓΩΓΕΣ Tο 2010-2011 οι εξαγόμενες ποσότητες ελληνικού μελιού έφθασαν στους 780 και 836 τόνους αντίστοιχα (πηγή: http://www.skai.gr/news/finance/article/224740/poies-horeskatanalonoun-to-perissotero-elliniko-meli/) Σημαντική άνοδο παρουσίασαν κατά το 2012 καθώς ήδη κατά το περίοδο Ιανουαρίου-Νοεμβρίου οι εξαγόμενες ποσότητες έχουν υπερβεί τους 1.135 τόνους (αύξηση έναντι του 2011 κατά 45%). Άνω του 80% του συνόλου των ελληνικών εξαγωγών, κατευθύνεται στις: Γερμανία, Κύπρο, Καναδά, Γαλλία, Ηνωμ. Βασίλειο και ΗΠΑ. Σε χώρες όπως οι: Ισπανία, Ιταλία, Αυστρία, Ρωσία και Σλοβενία παρουσιάζεται σημαντική αύξηση, σε: Βέλγιο, Λίβανο, Σ. Αραβία, Αυστραλία, Ιαπωνία, Σουηδία και Νορβηγία δεν παρουσιάζονται σημαντικές αυξομειώσεις, ενώ σε: Ολλανδία, Ελβετία, Πολωνία, Τσεχία και Σλοβακία παρουσιάζεται σημαντική μείωση ΜΕΛΙΣΣΟΚΟΜΙΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ- ΕΙΣΑΓΩΓΕΣ ΣΥΝΟΛΟ ΧΩΡΑΣ: 1.380.000 κυψέλες ΣΥΝΟΛΟ Π.Ε. ΠΕΛΛΑΣ: 25.827 κυψέλες ΜΕΛΙΣΣΟΚΟΜΙΑ (ΔΑΟΚ ΠΕΛΛΑΣ-ΓΙΑΝΝΙΤΣΑ) 1. Αριθμός Μελισσοτρόφων 181 2. Αριθμός κυψελών με πλαίσια 13.127 Αριθμός κυψελών χωρίς πλαίσια 0 Σύνολο κυψελών Πόσοι είναι Ερασιτέχνες Επαγγελματίες 3. Δομή της Μελισσοκομίας α) Κάτοχοι από 1-25 κυψέλες 32 0 β) Κάτοιχοι από 26-50 κυψέλες 0 60 γ) Κάτοχοι από 51-75 κυψέλες 0 36 δ) Κάτοχοι από 76-100 κυψέλες 0 27 ε) Κάτοχοι από 101-150 κυψέλες 0 17 στ) Κάτοχοι από 151-200 κυψέλες 0 3 ζ) Κάτοχοι από 201-250 κυψέλες 0 4 η) Κάτοχοι από 251-300 κυψέλες 0 2 θ) Κάτοχοι από 301 και άνω κυψέλες 0 0 15
ΜΕΛΙΣΣΟΚΟΜΙΑ (ΔΑΟΚ ΠΕΛΛΑΣ-ΕΔΕΣΣΑ) 1. Αριθμός Μελισσοτρόφων 191 2. Αριθμός κυψελών 2.1 Κυψέλες με πλαίσια 12700 2.2 Κυψέλες χωρίς πλαίσια 0 3. Δομή Μελισσοκομίας Ερασιτέχνες Επαγγελματίες α) 1-25 κυψέλες 71 β) 26-50κυψέλες 21 γ) 51-75 κυψέλες 26 δ) 76-100 κυψέλες 19 ε) 101-150 κυψέλες 18 στ) 151-200 κυψέλες 17 ζ)201-250 κυψέλες 8 η) 251-300 κυψέλες 3 θ) 301 και άνω κυψέλες 8 ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΑ ΕΞΑΓΩΓΩΝ Διακίνηση εντός Ε.Ε. (Δεν απαιτούνται ιδιαίτερα έγγραφα) Πωλήσεις προς εμπόρους εγγεγραμμένους στα μητρώα ΦΠΑ της Ε.Ε. Η Ελληνική εταιρεία μπορεί να λογίσει μηδενικό ποσοστό ΦΠΑ, εφ όσον ο αριθμός ΦΠΑ του αποδέκτη αναγράφεται στο εμπορικό τιμολόγιο. Ο φορτωτής κρατά απόδειξη της εξαγωγής, η οποία είναι συνήθως ένα πιστοποιητικό φόρτωσης, μία αεροπορική φορτωτική, ένα έντυπο οδικής μεταφοράς (CMR), μία ειδοποίηση πληρωμής από Τράπεζα του εξωτερικού ή μία φωτοτυπία επιταγής. Ο φορτωτής συμπληρώνει κάθε τρίμηνο ένα πίνακα πωλήσεων εντός της ΕΕ, στον οποίο περιέχονται λεπτομερώς όλες οι πωλήσεις προς επιχειρήσεις εγγεγραμμένες στα μητρώα ΦΠΑ της ΕΕ. Οι μικρότερες εταιρείες μπορούν να ζητήσουν την άδεια του Τελωνείου για να συμπληρώνουν μόνον έναν πίνακα σε ετήσια βάση. ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΑ ΕΞΑΓΩΓΩΝ Διακίνηση εκτός Ε.Ε. (έγγραφα που απαιτούνται) Ενιαίο Διοικητικό Έγγραφο (ΕΔΕ, Single Administrative Document, SAD). Αν και το ΕΔΕ μπορεί να συμπληρωθεί από τον φορτωτή, είναι ευκολότερο η διαδικασία αυτή να γίνει από τον μεταφορέα, ο οποίος έχει όλες τις πληροφορίες που αφορούν τη μεταφορά του συγκεκριμένου φορτίου, όπως είναι ο αριθμός πτήσης ή το όνομα του πλοίου. Υπάρχουν επίσης κάποιες απλοποιημένες διαδικασίες για όταν τα εμπορεύματα αποστέλλονται με μία ομαδική αποστολή (groupage). Όταν τα εμπορεύματα υπόκεινται σε χορήγηση αδείας εξαγωγής, το ΕΔΕ πρέπει να συμπληρωθεί από τον εξαγωγέα. Μετά τον έλεγχο, το Τελωνείο θα επιστρέψει θεωρημένο αντίγραφο του ΕΔΕ στον εξαγωγέα. 16
ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΑ ΕΞΑΓΩΓΩΝ Διακίνηση εκτός Ε.Ε. (έγγραφα που απαιτούνται) Τιμολόγιο Το Τιμολόγιο πρέπει να συνοδεύει κάθε φόρτωση, ακόμη καιόταν τα εμπορεύματα αποστέλλονται ελεύθερα πληρωμής. Το προτιμολόγιο (Pro forma Invoice) χρησιμοποιείται υπό τύπον προσφοράς ή όταν η πληρωμή γίνεται προκαταβολικά. Όταν αποστέλλονται δείγματα χωρίς χρέωση, στο τιμολόγιο αναγράφεται η ρήτρα «Χωρίς εμπορική αξία. Αναγραφόμενη αξία μόνον για τελωνειακούς σκοπούς». Μερικές χώρες ζητούν επικυρωμένα ή θεωρημένα τιμολόγια από Εμπορικό Επιμελητήριο ή από Πρεσβεία. Το Κιβωτολόγιο περιέχεται συνήθως στο τιμολόγιο και περιγράφει το περιεχόμενο ενός φορτίου. ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΑ ΕΞΑΓΩΓΩΝ Διακίνηση εκτός Ε.Ε. (έγγραφα που απαιτούνται) Πιστοποιητικό προέλευσης Συμπληρώνεται πριν από την εξαγωγή των εμπορευμάτων και χορηγείται από το Εμπορικό Επιμελητήριο. Όλες οι αραβικές χώρες ζητούν πιστοποιητικό προέλευσης θεωρημένο από τον Εμπορικό Ακόλουθο της Πρεσβείας τους στην Ελλάδα Πιστοποιητικό συμμόρφωσης Το Πιστοποιητικό Συμμόρφωσης επιβεβαιώνει ότι τα εμπορεύματα είναι σύμφωνα με τις προδιαγραφές που ισχύουν στη χώρα εισαγωγής. Το Πιστοποιητικό, εφόσον απαιτείται, εκδίδεται πριν από τη φόρτωση από έναν ορισμένο κρατικό Οργανισμό. ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΑ ΕΞΑΓΩΓΩΝ Διακίνηση εκτός Ε.Ε. (έγγραφα που απαιτούνται) Φορτωτική Για τις αεροπορικές μεταφορές, το σημαντικότερο έγγραφο είναι η αεροπορική φορτωτική (air waybill), εν συντομία AWB. Για τη θαλάσσια μεταφορά, το σημαντικότερο έγγραφο είναι η θαλάσσια φορτωτική (bill of lading), για συντομία συνήθως B/L. Για τις διεθνείς οδικές μεταφορές, το δελτίο αποστολής που συμπληρώνεται συνήθως από τον μεταφορέα είναι το έντυπο CMR (Ευρωπαϊκή Σύμβαση για τις Χερσαίες Μεταφορές). Το CMR περιέχει όλες τις σχετικές με το φορτίο πληροφορίες, μαζί με τα στοιχεία του οχήματος και του μεταφορέα. Οι μεταφορείς διαβεβαιώνουν συχνά τους πελάτες τους ότι όλα τα εμπορεύματα μεταφέρονται «υπό συνθήκες CMR, κάτι που ως ένα βαθμό παρέχει ασφάλεια για τις μεταφορές. Για τις σιδηροδρομικές μεταφορές, το κανονικό έγγραφο μεταφοράς είναι η σιδηροδρομική φορτωτική CIM (Διεθνής Ευρωπαϊκή Σύμβαση για τις Σιδηροδρομικές Μεταφορές). 17
ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΑ ΕΞΑΓΩΓΩΝ Διακίνηση εκτός Ε.Ε. (έγγραφα που απαιτούνται) Ασφαλιστήριο συμβόλαιο-πιστοποιητικό ασφάλισης Εάν ο εισαγωγέας πρέπει να ασφαλίσει τα εμπορεύματα για τη μεταφορά, είναι συχνά απαραίτητο ένα Ασφαλιστήριο, ιδιαίτερα εάν τα φορτωτικά έγγραφα θα πρέπει να παρουσιασθούν έναντι ενεγγύου πιστώσεως Το προτιμολόγιο (Pro forma Invoice) χρησιμοποιείται υπό τύπον προσφοράς ή όταν η πληρωμή γίνεται προκαταβολικά. Δελτίο χημείου (εφόσον απαιτείται) Πιστοποιητικό ποιοτικού ελέγχου (εφόσον απαιτείται) ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΑ ΕΞΑΓΩΓΩΝ Διακίνηση εκτός Ε.Ε. (έγγραφα που απαιτούνται) Τιμολόγιο Το Τιμολόγιο πρέπει να συνοδεύει κάθε φόρτωση, ακόμη καιόταν τα εμπορεύματα αποστέλλονται ελεύθερα πληρωμής. Το προτιμολόγιο (Pro forma Invoice) χρησιμοποιείται υπό τύπον προσφοράς ή όταν η πληρωμή γίνεται προκαταβολικά. Όταν αποστέλλονται δείγματα χωρίς χρέωση, στο τιμολόγιο αναγράφεται η ρήτρα «Χωρίς εμπορική αξία. Αναγραφόμενη αξία μόνον για τελωνειακούς σκοπούς». Μερικές χώρες ζητούν επικυρωμένα ή θεωρημένα τιμολόγια από Εμπορικό Επιμελητήριο ή από Πρεσβεία. Το Κιβωτολόγιο περιέχεται συνήθως στο τιμολόγιο και περιγράφει το περιεχόμενο ενός φορτίου. ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΑ ΕΞΑΓΩΓΩΝ Διακίνηση εκτός Ε.Ε. (έγγραφα που απαιτούνται) Τιμολόγιο Το Τιμολόγιο πρέπει να συνοδεύει κάθε φόρτωση, ακόμη καιόταν τα εμπορεύματα αποστέλλονται ελεύθερα πληρωμής. Το προτιμολόγιο (Pro forma Invoice) χρησιμοποιείται υπό τύπον προσφοράς ή όταν η πληρωμή γίνεται προκαταβολικά. Όταν αποστέλλονται δείγματα χωρίς χρέωση, στο τιμολόγιο αναγράφεται η ρήτρα «Χωρίς εμπορική αξία. Αναγραφόμενη αξία μόνον για τελωνειακούς σκοπούς». Μερικές χώρες ζητούν επικυρωμένα ή θεωρημένα τιμολόγια από Εμπορικό Επιμελητήριο ή από Πρεσβεία. Το Κιβωτολόγιο περιέχεται συνήθως στο τιμολόγιο και περιγράφει το περιεχόμενο ενός φορτίου. 18
ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΑ ΕΞΑΓΩΓΩΝ Διακίνηση εκτός Ε.Ε. (έγγραφα που απαιτούνται) Τιμολόγιο Το Τιμολόγιο πρέπει να συνοδεύει κάθε φόρτωση, ακόμη καιόταν τα εμπορεύματα αποστέλλονται ελεύθερα πληρωμής. Το προτιμολόγιο (Pro forma Invoice) χρησιμοποιείται υπό τύπον προσφοράς ή όταν η πληρωμή γίνεται προκαταβολικά. Όταν αποστέλλονται δείγματα χωρίς χρέωση, στο τιμολόγιο αναγράφεται η ρήτρα «Χωρίς εμπορική αξία. Αναγραφόμενη αξία μόνον για τελωνειακούς σκοπούς». Μερικές χώρες ζητούν επικυρωμένα ή θεωρημένα τιμολόγια από Εμπορικό Επιμελητήριο ή από Πρεσβεία. Το Κιβωτολόγιο περιέχεται συνήθως στο τιμολόγιο και περιγράφει το περιεχόμενο ενός φορτίου. IX) Marketing μελισσοκομικών προϊόντων 19
ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ ΕΡΕΥΝΑ ΑΓΟΡΑΣ ΤΕΧΝΙΚΗ ΜΕΛΕΤΗ ΣΧΕΔΙΟ ΔΡΑΣΗΣ ΤΜΗΜΑΤΟΠΟΙΗΣΗ ΥΛΟΠΟΙΗΣΗ ΕΠΙΛΟΓΗ ΣΤΟΧΩΝ ΑΝΑΛΥΣΗ ΔΕΔΟΜΕΝΩΝ ΕΠΙΛΟΓΗ ΠΡΟΪΟΝΤΩΝ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ ΠΡΟΩΘΗΣΗΣ Case study/ Marnasidis ΚΑΤΑΡΤΙΣΗ ΣΧΕΔΙΟΥ ΔΡΑΣΗΣ ΕΡΕΥΝΑ ΑΓΟΡΑΣ ΥΛΟΠΟΙΗΣΗ ΕΡΕΥΝΑΣ ΑΓΟΡΑΣ ΣΥΛΛΟΓΗ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΩΝ ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΩΝ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ ΕΠΟΠΤΙΚΟΥ ΥΛΙΚΟΥ ΚΑΙ Case study/ Marnasidis ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΤΩΝ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΩΝ 20