ΤΟ ΙΚΑΙΩΜΑ ΤΗΣ ΥΓΕΙΑΣ

ΕΘΝΙΚΟ ΚΑΙ ΚΑΠΟ ΙΣΤΡΙΑΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ ΣΧΟΛΗ ΝΟΜΙΚΩΝ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΜΗΜΑ ΝΟΜΙΚΗΣ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ: κος ΑΝ ΡΕΑΣ ΗΜΗΤΡΟΠΟΥΛΟΣ ΜΑΘΗΜΑ: ΑΤΟΜΙΚΑ & ΚΟΙΝΩΝΙΚΑ ΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ( ΕΞΑΜΗΝΟ) Θέµα εργασίας: ΤΟ ΙΚΑΙΩΜΑ ΤΗΣ ΥΓΕΙΑΣ ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ : ΑΛΑΜΑΝΟΥ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΑ Α.Μ.: 1340201000526 ΑΘΗΝΑ 2012

ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ ΣΕΛ. 1. ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ. 2 2. ΕΙΣΑΓΩΓΗ... 3 3. ΟΡΙΣΜΟΣ ΥΓΕΙΑΣ.. 4 4. ΝΟΜΟΘΕΤΙΚΗ ΡΥΘΜΙΣΗ Α. Σύνταγµα... 5 Β. Άλλες Πηγές..... 6 I. ΕΥΡΩΠΑΙΚΟ ΙΚΑΙΟ. 7 II. ΙΕΘΝΕΙΣ ΙΑΤΑΞΕΙΣ. 9 III. ΙΑΤΑΞΕΙΣ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΙΚΑΙΟΥ. 10 5. ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ ΙΚΑΙΩΜΑΤΟΣ Α. Ατοµικό αγαθό... 13 Β. Ιατρική επέµβαση. 15 Γ. Κοινωνική διάσταση. 17 6. ΦΟΡΕΙΣ-ΠΕΡΙΟΡΙΣΜΟΙ. 19 7. ΠΟΙΝΙΚΕΣ ΚΥΡΩΣΕΙΣ. 21 8. ΗΜΟΣΙΑ ΥΓΕΙΑ.. 22 9. ΤΟ ΕΘΝΙΚΟ ΣΥΣΤΗΜΑ ΣΗΜΕΡΑ ΥΓΕΙΑΣ. 25 10. ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ Α. Μετανάστες....26 Β. Ειδικότερα Ζητήµατα I. Παιδιά. 32 II. Γυναίκες.....32 Γ. Σχέση Ιατρού Ασθενή.. 34 11. ΠΕΡΙΛΗΨΗ - ΒΑΣΙΚΑ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ.. 40 12. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 42 1

ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ ΑΚ Αστικός Κώδικας αρ. άρθρο βλ. βλέπε Ε. Κ Ευρωπαϊκή Κοινότητα Ε.Ο.Κ. Ευρωπαϊκή Οικονοµική Κοινότητα ΕΣ Α Ευρωπαϊκή Σύµβαση ικαιωµάτων του Ανθρώπου ΕΣΥ Εθνικό Σύστηµα Υγείας κ.α. και άλλα κ.λπ. και λοιπά Ν. Νόµος ΟΗΕ Οργανισµός Ηνωµένων Εθνών παρ. παράγραφος περ. περίπτωση ΠΚ Ποινικός Κώδικας Π.Ο.Υ Παγκόσµιος Οργανισµός Υγείας π.χ. παραδείγµατος χάρη Σελ. σελίδα Συντ. Σύνταγµα ΦΕΚ Φύλλο Εφηµερίδας Κυβερνήσεως 2

ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η εργασία πραγµατεύεται ένα από τα σηµαντικότερα ατοµικά - κοινωνικά δικαιώµατα, το δικαίωµα στην υγεία. Γίνεται µία προσπάθεια προσέγγισης του δικαιώµατος αυτού που αφορά το υπέρτατο αγαθό της υγείας, ώστε να αναδειχθούν οι βασικές πτυχές του, ως ατοµικό αγαθό και ως κοινωνική µέριµνα. Η εργασία διαρθρώνεται νοητά σε πέντε βασικές ενότητες και µας απαντά αντίστοιχα σε πέντε βασικά ερωτήµατα σχετικά µε το δικαίωµα προστασίας της υγείας ΠΟΥ;, ΤΙ;, ΠΟΙΟΣ;, ΠΩΣ;, ΣΗΜΕΡΑ;. Με άλλες λέξεις, εξετάζουµε σε ποιες κύριες ρυθµίσεις και διατάξεις το συναντάµε, που δηλαδή κατοχυρώνεται, τι περιέχει το δικαίωµα αυτό, σε τι δηλαδή αντιστοιχεί το περιεχόµενο του και πως αναδεικνύεται, ποιος το δικαιούται, πώς ρυθµίζεται στην πράξη και από ποιους φορείς και τελικώς τι συµβαίνει σχετικά µε αυτό τώρα στην εποχή µας, ποια είναι η σύγχρονη κατάσταση που παρουσιάζεται. Τα πορίσµατα της προσέγγισης αυτής είναι πλούσια, αφού τα σηµαντικότερα κείµενα τόσο της ενωσιακής όσο και της διεθνούς έννοµης τάξης, όπως είναι οι Καταστατικές Συνθήκες για την Ευρωπαϊκή Ένωση, ο Χάρτης Θεµελιωδών ικαιωµάτων και το Ευρωπαϊκό Σύνταγµα, αλλά και η Οικουµενική ιακήρυξη των ικαιωµάτων του Ανθρώπου, το ιεθνές Σύµφωνο για τα Οικονοµικά, Κοινωνικά και Πολιτιστικά ικαιώµατα του 1966, ο Ευρωπαϊκός Κοινωνικός Χάρτης, η Ευρωπαϊκή Σύµβαση ικαιωµάτων του Ανθρώπου και σειρά άλλων ειδικότερων διεθνών συµβάσεων περιλαµβάνουν, µε διαφορετική βέβαια ένταση, σηµαντικές αναφορές στην προστασία της υγείας. Στο τέλος γίνεται και µια σύντοµη ανασκόπηση µε σκοπό να εξετάσουµε την κατάσταση που επικρατεί στις µέρες και κάποια από τα πιο ιδιαίτερα θέµατα όσο αφορά στο δικαίωµα στην υγεία. εδοµένης της ανεπάρκειας των οικονοµικών πόρων, αφενός και της αλµατώδους αύξησης του κόστους παροχής υγειονοµικών φροντίδων αφετέρου, σήµερα περισσότερο από κάθε άλλη φορά, είναι απαραίτητο να ασχοληθούµε µε τη θέση του πολίτη που ζητάει από την πολιτεία υγειονοµική περίθαλψη και προστασία της υγείας του. Ακριβώς η ενασχόληση αυτή, µας εισάγει στην νοµική προσέγγιση της έννοιας της υγείας. ηλαδή, η νοµική προσέγγισή της έγκειται στο αν και κατά πόσο, αναγνωρίζεται στους πολίτες το δικαίωµα προστασίας της υγείας και αντίστοιχα ποια υποχρέωση έχει η πολιτεία για την ικανοποίηση του δικαιώµατος αυτού. 3

ΟΡΙΣΜΟΣ ΥΓΕΙΑΣ Το Σύνταγµα δεν περιλαµβάνει κάποιον ορισµό της υγείας. Ένας πολύ γενικός ορισµός θα ήταν : Η Υγεία είναι ο παράγοντας που µετράει την φυσική, ψυχολογική ή ακόµα και την πνευµατική κατάσταση ενός ζώντος οργανισµού. Ενώ, σύµφωνα µε το Προοίµιο του Καταστατικού της Παγκόσµιας Οργάνωσης Υγείας (1946), υγεία είναι «η κατάσταση πλήρους σωµατικής, ψυχικής και κοινωνικής ευεξίας και όχι µόνο η απολύτρωσης από ασθένεια και αναπηρία». Έτσι λοιπόν, η έννοια της υγείας, δεν αποδίδεται µόνο από την ιατρική, αλλά και από άλλους παράγοντες όπως είναι το περιβάλλον, η οικονοµία, η εργασία κ.α. Σχετικά όµως µε τον "εξιδανικευµένο" ορισµό αυτό, έχει υποστηριχθεί ότι «φαίνεται υπερβολικά ευρύς, αφού ιδίως η ψυχική και η κοινωνική ευεξία αποτελεί συνάρτηση πολλών παραγόντων και πάντως η συµβολή του κράτους στη διασφάλιση της δεν µπορεί παρά να είναι επιβοηθητική της πρωτοβουλίας του ίδιου του ατόµου». Στο πλαίσιο της παρούσας προσέγγισης ας αναφέρουµε και έναν ακόµη ορισµό, που ίσως φαίνεται προτιµότερος, σύµφωνα µε τον οποίο: Υγεία είναι «µία κατάσταση του ανθρώπου, από την οποία απουσιάζει η "ασθένεια", νοούµενη ως παθολογικό σύµπτωµα που δηµιουργεί ορισµένο βαθµό έλλειψης της ψυχικής ή βιολογικής ισορροπίας του ανθρώπου σε σχέση µε τη "φυσιολογική" του κατάσταση. Βέβαια το πώς τελικώς ορίζεται η υγεία και η ασθένεια ως κοινωνική αναπαράσταση ίσως να διαφέρει ανάλογα µε τις πολιτιστικές διαφορές, τις ιδέες και πεποιθήσεις, την εκπαίδευση και την παιδεία αλλά και τις θρησκευτικές αντιλήψεις (για τη ζωή, το θάνατο, την αµαρτία, την τιµωρία, το µίασµα), καθώς και τις αντιλήψεις για το σώµα (για τα όρια του, την καθαριότητα, την εικόνα του, το φύλο του) που υπάρχουν σε κάθε κοινωνία. Είναι γνωστό ακόµα ότι ο τεράστιος αριθµός παραγόντων που επηρεάζουν την κατάσταση της υγείας ενός πληθυσµού βρίσκονται σε άµεση συσχέτιση µε την κοινωνική αναπαράσταση που έχει ο πληθυσµός για την υγεία του. Παράγοντες γενετικοί, περιβαλλοντικοί (τρόπος διαβίωσης, κατοικία, εργασία, συνθήκες εργασίας ρύπανση περιβάλλοντος) παράγοντες συνθηκών ζωής (διατροφή, κάπνισµα, άσκηση, χρήση εθιστικών ουσιών, συµπεριφορά), παράγοντες σχετιζόµενοι µε το σύστηµα και τις υπηρεσίες υγείας και παράγοντες εκπαίδευσης υγείας επηρεάζουν την υγεία των ανθρώπων αλλά και την κοινωνική αναπαράσταση του διπόλου υγείαςασθένειας. Αυτό βεβαίως δεν οδηγεί στο συµπέρασµα ότι, η ατοµική φροντίδα και ευθύνη δεν είναι απαραίτητη. Κάθε άλλο µάλιστα. Ο τρόπος ζωής είναι αυτός που πρωταρχικά επηρεάζει την υγεία µας, η ατοµική φροντίδα πρωτίστως συµβάλλει στη διατήρηση και προαγωγή της υγεία του ατόµου. 4

ΝΟΜΟΘΕΤΙΚΗ ΡΥΘΜΙΣΗ Α. Σύνταγµα Το Σύνταγµα της Ελλάδος του 1975/86, όπως τροποποιήθηκε µε την 18/2001 Απόφαση της Ζ Αναθεωρητικής Βουλής στις 12-4-2001, είναι ο ανώτατος νόµος του κράτους και παρέχει το γενικό πλαίσιο προστασίας των κοινωνικών δικαιωµάτων. Ξεφυλλίζοντας το Σύνταγµα από τις πρώτες ρυθµίσεις που συναντάµε είναι αυτές στις οποίες κατοχυρώνεται το δικαίωµα της υγείας, µεταξύ άλλων συνταγµατικών δικαιωµάτων, περιλαµβανόµενες όλες στο ΜΕΡΟΣ ΕΥΤΕΡΟ του Συντάγµατος µε τίτλο ΑΤΟΜΙΚΑ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΑ ΙΚΑΙΩΜΑΤΑ. Πρώτο είναι το Άρθρο 5, που εισάχθηκε το 2001, και ορίζει στην 5 η παράγραφο πως «Καθένας έχει δικαίωµα στην προστασία της υγείας και της γενετικής του ταυτότητας. Νόµος ορίζει τα σχετικά µε την προστασία κάθε προσώπου έναντι των βιοϊατρικών παρεµβάσεων.» Το άρθρο αυτό αφορά στην προστασία της γενετικής ταυτότητας των πολιτών και κατοχυρώνει σε ένα γενικότερο βαθµό το δικαίωµα του ατόµου στην υγεία, σωµατική και ψυχική, χωρίς να δίνει ειδικότερες διευκρινήσεις. Η λήψη µέτρων που επιβάλλονται από την εκάστοτε κυβέρνηση για την προστασία της δηµόσιας υγείας ή της υγείας ασθενών ρυθµίζεται από τους εκάστοτε νόµους που προτείνονται και ψηφίζονται στη Βουλή. Το συγκεκριµένο άρθρο ΟΡΘΩΣ κατά τη γνώµη µου είναι µη αναθεωρητέο, καθώς πρόκειται για απαραβίαστο ατοµικοκοινωνικό δικαίωµα του ανθρώπου. Η πρόοδος της βιοτεχνολογίας κατέστησε σκόπιµη την καταγραφή µίας τέτοιας διάταξης. Ο συνταγµατικός νοµοθέτης θέλοντας στη τελευταία αναθεώρηση του Συντάγµατος να κατοχυρώσει το δικαίωµα για προστασία της υγεία των πολιτών, έναντι βιοϊατρικών παρεµβάσεων, αλλά και της γενετικής επιστήµης γενικότερα πρόσθεσε το παραπάνω άρθρο. Συνεχίζοντας, θα συναντήσουµε το Άρθρο 7. Στη δεύτερη (2 η ) παράγραφο του άρθρου 7 γίνεται πρόβλεψη για την καταπολέµηση των βασανιστηρίων και άλλων σωµατικών ή ψυχολογικών µέσων ως µέσου επιβολής ποινής ή πειθαναγκασµού ορίζοντας ότι «Τα βασανιστήρια, οποιαδήποτε σωµατική κάκωση, βλάβη υγείας, ή άσκηση ψυχολογικής βίας, καθώς και κάθε σε άλλη προσβολή της ανθρώπινης αξιοπρέπειας απαγορεύονται και τιµωρούνται, όπως νόµος ορίζει.» Η αναφορά σε ειδικές διατάξεις για τους όποιους παραβάτες της συγκεκριµένης παραγράφου κρίνεται απαραίτητη και θετική, καθώς η αυθαιρεσία στη διάπραξη τέτοιων δράσεων από τους φορείς καταστολής, κατά την προανακριτική ή ανακριτική διαδικασία έχει επισηµανθεί πολλάκις. Και το Άρθρο 18 3 προχωράει σε µια συγκεκριµένη ρύθµιση, αυτή της πρόβλεψης ειδικών νόµων σχετικών µε την δηµόσια υγεία σε περιπτώσεις έκτακτης ανάγκης : «Ειδικοί νόµοι ρυθµίζουν τα σχετικά µε τις επιτάξεις για τις ανάγκες των ενόπλων δυνάµεων σε περίπτωση πολέµου ή επιστράτευσης, ή για τη θεραπεία άµεσης κοινωνικής ανάγκης που µπορεί να θέσει σε κίνδυνο τη δηµόσια τάξη ή υγεία.» Επιπρόσθετα, το Άρθρο 21 3 του Συντάγµατος παρέχει γενικά πλαίσια προστασίας των ατόµων αλλά έχει και ιδιαίτερη σηµασία για τα άτοµα µε αναπηρία και γενικότερα τις ευπαθείς οµάδες ή αναξιοπαθείς καθώς προβλέπει ότι «Το Κράτος µεριµνά για την υγεία των πολιτών και παίρνει 5

ειδικά µέτρα για την προστασία της νεότητας, του γήρατος, της αναπηρίας και για την περίθαλψη των απόρων». Ένας χρήσιµος ορισµός εδώ θα ήταν : ως ανάπηρο θεωρείται το άτοµο που παρουσιάζει έλλειµµα ως προς τη σωµατική, πνευµατική, ψυχική και κοινωνική του κατάσταση κατ αντιστοιχία µε τον ορισµό της υγείας στο προοίµιο του καταστατικού της Π.Ο.Υ. ο Συνταγµατικός Νοµοθέτης, θέλοντας να προστατεύσει τα άτοµα µε αναπηρία, αλλά και να κατοχυρώσει το δικαίωµα των ανθρώπων αυτών, να απολαµβάνουν ειδικά µέτρα προστασίας από τη διοίκηση, προσέθεσε το αρ. 21. Με τον τρόπο αυτό βέβαια, δεσµεύονται τα κρατικά όργανα απέναντι στα πρόσωπα που ανήκουν ή όχι σε κάποια από τις ευάλωτες κατηγορίες αυτές του πληθυσµού. Η διατύπωση των ανωτέρω διατάξεων και οι χρησιµοποιούµενοι όροι «κάθε» ή «καθένας», δεν διαχωρίζει την απόλαυση του συνταγµατικού δικαιώµατος της υγείας, αλλά αντιθέτως αποδίδει τη δυνατότητα καθολικής συµµετοχής, ανεξάρτητα από ιθαγένεια, φυλετική ή εθνοτική καταγωγή, θρησκεία, ηλικία, αναπηρία ή γενετήσιο προσανατολισµό. Η απόλαυση του αναφαίρετου δικαιώµατος της προστασίας της υγείας παρέχεται χωρίς διακρίσεις. Τέλος, η θεµελίωση του δικαιώµατος αυτού απαντιέται και µε επίκληση του Άρθρου 25 1 Συντ. που ορίσει ότι: «Τα δικαιώµατα του ανθρώπου ως ατόµου και ως µέλους του κοινωνικού συνόλου και η αρχή του κοινωνικού κράτους δικαίου τελούν υπό την εγγύηση του Κράτους. Όλα τα κρατικά όργανα υποχρεούνται να διασφαλίζουν την ανεµπόδιστη και αποτελεσµατική άσκησή τους». Τελεί, δηλαδή, η προστασία της υγεία υπό την εγγύηση του κράτους ότι τα θεσµικά του όργανα θα διασφαλίζουν την ανεµπόδιστη και αποτελεσµατική άσκηση του δικαιώµατος, ενώ ως όριο τίθεται αντίστροφα η απαγόρευση της καταχρηστικής του άσκησης. Η συµµόρφωση, εξάλλου, του κοινού νοµοθέτη στη συνταγµατική εντολή για εξειδίκευση του κοινωνικού δικαιώµατος στην υγεία έχει ιδιαίτερη αξία. Ας σηµειωθεί ότι οι ανωτέρω συνταγµατικές επιταγές σε συνάρτηση µε το δικαίωµα του ατόµου να αποφασίσει το ίδιο για θέµατα που αφορούν την προσωπική του υγεία, οδηγεί αβίαστα στο συµπέρασµα ότι η προστασία της υγείας πρέπει να χαρακτηρισθεί ως θεµελιώδες ανθρώπινο δικαίωµα 1. Β. Άλλες Πηγές Εκτός όµως από τις προαναφερθείσες συνταγµατικές διατάξεις, βάσει των οποίων προστατεύεται η υγεία των πολιτών και προς στις οποίες άλλωστε, πρέπει να εναρµονίζεται η κρατική εξουσία, το δικαίωµα προστασίας της υγείας, κατοχυρώνεται και προβάλλεται επίσης, από ευρωπαϊκές και διεθνείς διακηρύξεις, αλλά και διεθνείς συµβάσεις διµερείς ή πολυµερείς προς τις οποίες η κρατική εξουσία δεσµεύεται, ιδιαίτερα µάλιστα όταν έχουν επικυρωθεί µε νόµο και καταστεί πλέον εσωτερικό δίκαιο της χώρας (αρ. 28 1 Συντ.). 1 Βλ. στο βιβλίο "Το δικαίωµα για προστασία της υγείας", σελ. 55-56, Κ.. Κρεµαλή, εκδ. του ιδίου, Αθήνα 1987, όπου, το δικαίωµα για προστασία της υγείας εννοείται ως : «το θεµελιώδες ανθρώπινο δικαίωµα κατά του κράτους ή άλλων φορέων δηµόσιας διοίκησης να παίρνουν τα κατάλληλα µέτρα ή να απέχουν από δραστηριότητες προς εξασφάλιση σωµατικής, ψυχικής και κοινωνικής ευεξίας των ατόµων.» 6

I. ΕΥΡΩΠΑΪΚΟ ΙΚΑΙΟ Ευρωπαϊκές διατάξεις που αφορούν το δικαίωµα της υγείας, των οποίων η εφαρµογή ως νοµοθετικών ρυθµίσεων στον τοµέα της υγείας καθίσταται δυνατή, αναφέρονται παρακάτω : Ευρωπαϊκή Σύµβαση ικαιωµάτων του Ανθρώπου ΕΣ Α Υιοθετήθηκε υπό την αιγίδα του Συµβουλίου της Ευρώπης το 1950, µε σκοπό την προστασία των ανθρωπίνων δικαιωµάτων και των θεµελιωδών ελευθεριών. Η ΕΣ Α παραµένει η µόνη διεθνής συµφωνία για τα ανθρώπινα δικαιώµατα που παρέχει αυτό τον υψηλό βαθµό προστασίας του ατόµου. Συγκεκριµένα για την υγεία ορίζει : ΑΡΘΡΟ 3 «Ουδείς επιτρέπεται να υποβληθεί εις βασάνους ούτε εις ποινάς ή µεταχείρισιν απανθρώπους ή εξευτελιστικάς.» ΧΑΡΤΗΣ ΤΩΝ ΘΕΜΕΛΙΩ ΩΝ ΙΚΑΙΩΜΑΤΩΝ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΑΙΚΗΣ ΕΝΩΣΗΣ (στη Νίκαια της Γαλλίας στις 07.12.2000) Ο Χάρτης θεµελιωδών δικαιωµάτων αναγνωρίζει µία σειρά προσωπικών, αστικών, πολιτικών, οικονοµικών και κοινωνικών δικαιωµάτων των πολιτών και µόνιµων κατοίκων της ΕΕ, τα οποία καθιερώνει στη νοµοθεσία της ΕΕ. Το Χάρτη συνέταξε ένα όργανο µε µικτή σύνθεση που δεν έχει προηγούµενο στην ιστορία της Ευρωπαϊκής Ένωσης και αποτέλεσε σταθµό στη θεσµική ωρίµανση της. Η διάσκεψη της Νίκαιας προσέδωσε στο Χάρτη διακηρυκτικό χαρακτήρα, όµως η δεσµευτική ισχύ του χάρτη αναµένεται όταν γενικότερα θα έχουν ωριµάσει οι συνθήκες που θα το επιτρέπουν. ΑΡΘΡΟ 35 Προστασία της υγείας «Κάθε πρόσωπο δικαιούται να έχει πρόσβαση στην πρόληψη σε θέµατα υγείας και να απολαύει ιατρικής περίθαλψης, σύµφωνα µε τις προϋποθέσεις που ορίζονται στις εθνικές νοµοθεσίες και πρακτικές. Κατά τον καθορισµό και την εφαρµογή όλων των πολιτικών και δράσεων της Ένωσης εξασφαλίζεται υψηλού επιπέδου προστασία της υγείας του ανθρώπου.» 2. Συνθήκη του Μάαστριχτ (επίσηµα γνωστή ως Συνθήκη για την Ευρωπαϊκή Ένωση, 07.02.1992), για πρώτη ενσωµατώνεται σε συνθήκη άρθρο για τη δηµόσια υγεία (άρθρο 129) «1. Η Κοινότητα συµβάλλει στην εξασφάλιση υψηλού επιπέδου προστασίας της υγείας του ανθρώπου, ενθαρρύνοντας τη συνεργασία µεταξύ των κρατών µελών και, αν αυτό απαιτείται, υποστηρίζοντας τη δράση τους. Η δράση της Κοινότητας αφορά την πρόληψη των ασθενειών και ιδίως των µεγάλων πληγών της ανθρωπότητας, συµπεριλαµβανοµένης της 2 Επεξήγηση: Οι αρχές που περιέχονται σε αυτό το άρθρο βασίζονται στο άρθρο 152 της Συνθήκης Ε. Κ., καθώς και στο άρθρο 11 του Ευρωπαϊκού Κοινωνικού Χάρτη. Η δεύτερη φράση του άρθρου αναπαράγει την παράγραφο1 του άρθρου 152. 7

τοξικοµανίας, ευνοώντας τη διερεύνηση των αιτιών και των τρόπων µετάδοσής τους καθώς και την ενηµέρωση και τη διαπαιδαγώγηση στον τοµέα της υγείας. Οι απαιτήσεις στον τοµέα της προστασίας της υγείας αποτελούν συνιστώσα των άλλων πολιτικών της Κοινότητας. 2. Τα κράτη µέλη συντονίζουν µεταξύ τους, σε συνδυασµό µε την Επιτροπή, τις πολιτικές και τα προγράµµατά τους στους τοµείς που αναφέρονται στην παράγραφο 1. Η Επιτροπή µπορεί να αναλαµβάνει, σε στενή επαφή µε τα κράτη µέλη, κάθε χρήσιµη πρωτοβουλία για την προώθηση του συντονισµού αυτού. 3. Η Κοινότητα και τα κράτη µέλη ευνοούν τη συνεργασία µε τις τρίτες χώρες και τους αρµόδιους διεθνείς οργανισµούς σε θέµατα δηµόσιας υγείας. 4. Για να συµβάλει στην υλοποίηση των στόχων του παρόντος άρθρου, το Συµβούλιο: - αποφασίζοντας µε τη διαδικασία του άρθρου 189Β και µετά από διαβούλευση µε την Οικονοµική και Κοινωνική Επιτροπή και την Επιτροπή των Περιφερειών, θεσπίζει δράσεις ενθάρρυνσης, χωρίς να εναρµονίσει τις νοµοθετικές και κανονιστικές διατάξεις των κρατών µελών, - αποφασίζοντας µε ειδική πλειοψηφία προτάσεις της Επιτροπής, διατυπώνει συστάσεις.» Ευρωπαϊκός Κοινωνικός Χάρτης από το Συµβούλιο της Ευρώπης (στο Τορίνο στις 18.10.1961) Συνθήκη Ιδρύσεως της Ευρωπαϊκής Κοινότητας - Άρθρο 3 -περίπτωση ο «η δράση της Κοινότητας περιλαµβάνει...συµβολή στην επίτευξη υψηλού επιπέδου προστασίας της υγείας» - Άρθρο 30 - Άρθρο 152 - ηµόσια Υγεία - Άρθρο 153 1 -Προστασία των Καταναλωτών Κωδικοποιηµένος Κανονισµός Ε.Ο.Κ. 2001/1983 από το Συµβούλιο των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων (στο Λουξεµβούργο στις 02.06.1983) Ενιαία Ευρωπαϊκή Πράξη (στις 01.07.1987), η οποία καθιστά δυνατή την εφαρµογή των ευρωπαϊκών νοµοθετικών ρυθµίσεων στον τοµέα της υγείας, καθώς και σε ζητήµατα σχετικά µε την υγεία που αφορούν τη δηµιουργία της Ενιαίας Ευρωπαϊκής Αγοράς. Ειδικότερα στον τοµέα της υγείας, το άρθρο 100Α καλεί την Επιτροπή να λάβει υπόψιν της στις προτάσεις που αφορούσαν την υγιεινή και την ασφάλεια καθώς και την προστασία του περιβάλλοντος και του καταναλωτή, την ανάγκη υψηλού επιπέδου προστασίας της υγείας, καθώς σχετιζόταν µε τη λειτουργία της ενιαίας αγοράς. Επίσης το άρθρο 118Α καλούσε τα κράτη µέλη να δώσουν ιδιαίτερη προσοχή στην προστασία της ασφάλειας και της υγείας των εργαζοµένων στ χώρο της εργασίας και επέτρεπε στο Συµβούλιο να θεσπίζει οδηγίες στον τοµέα αυτό µε βάση την ειδική πλειοψηφία. Τέλος, το 8

άρθρο 130Π τονίζει την παράµετρο της υγείας στην περιβαλλοντική πολιτική της κοινότητας 3. II. ΙΕΘΝΕΙΣ ΙΑΤΑΞΕΙΣ Τα σηµαντικότερα κείµενα που απευθύνονται στα µέλη της ευρύτερης διεθνούς κοινωνίας και κατοχυρώνουν προβάλλουν το δικαίωµα για προστασία της υγείας είναι : ΙΕΘΝΕΣ ΣΥΜΦΩΝΟ ΓΙΑ ΤΑ ΑΤΟΜΙΚΑ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΑ ΙΚΑΙΩΜΑΤΑ (ΟΗΕ) Το οποίο κυρώθηκε µε το Ν.2462/1997 (ΦΕΚ Α' 25/26.2.97) ΑΡΘΡΟ 7 «Κανείς δεν υποβάλλεται σε βασανιστήρια ούτε σε ποινές ή µεταχειρίσεις σκληρές, απάνθρωπες ή εξευτελιστικές. Ειδικότερα, απαγορεύεται η υποβολή προσώπου, χωρίς την ελεύθερη συγκατάθεσή του σε ιατρικό ή επιστηµονικό πείραµα.» ΟΙΚΟΥΜΕΝΙΚΗ ΙΑΚΗΡΥΞΗ ΓΙΑ ΤΑ ΑΝΘΡΩΠΙΝΑ ΙΚΑΙΩΜΑΤΑ Μια διακήρυξη που υιοθετήθηκε από τη Γενική Συνέλευση του Οργανισµού Ηνωµένων Εθνών (10 εκεµβρίου 1948), περιγράφοντας την άποψή τους για τα βασικά ανθρώπινα δικαιώµατα. ΑΡΘΡΟ 5 «Κανείς δεν επιτρέπεται να υποβάλλεται σε βασανιστήρια ούτε σε ποινή ή µεταχείριση σκληρή, απάνθρωπη ή ταπεινωτική.» Σύµβαση κατά των βασανιστηρίων και άλλων τρόπων σκληρής, απάνθρωπης ή ταπεινωτικής µεταχείρισης ή τιµωρίας,10.12. 1984 ιεθνής σύµβαση, την οποία η χώρα µας επικύρωσε µε τον Ν. 1782/1988 (ΦΕΚ 116Α/88), παρέχουσα εκτενή προστασία. Μια κατεξοχήν αφορούσα την υγεία σύµβαση, αφού τα βασανιστήρια και κάθε απάνθρωπη ταπεινωτική τιµωρία και µεταχείριση βλάπτει την σωµατική ακεραιότητα του ατόµου που το υφίσταται και προσβάλλει το δικαίωµα του στην υγεία κατά απαράδεκτο τρόπο. Εκτός όµως από το ότι αυτή η σκληρή πράξη επιβαρύνει την ατοµική σωµατική υγεία, παράλληλα κλονίζει ανεπανόρθωτα και την ατοµική ψυχική υγεία. Με τον όρο "βασανιστήρια" εννοούµε κάθε πράξη µε την οποία, σωµατικός ή ψυχικός πόνος ή έντονη οδύνη επιβάλλονται µε πρόθεση σε ένα πρόσωπο. Μεταξύ άλλων ορίζεται πως καµιά απολύτως εξαιρετική περίσταση, δεν µπορεί να προβληθεί ως δικαιολογία για τα βασανιστήρια, ούτε σαφώς οποιαδήποτε εντολή προϊσταµένου ή δηµόσιας αρχής. Κάθε κράτος-µέλος οφείλει να µεριµνά, ώστε όλες οι πράξεις βασανιστηρίων να 3 Οικονόµου Χ., Πολιτικές Υγείας στην Ελλάδα και τις Ευρωπαϊκές Κοινωνίες, εκδ. ιόνικος, 2004 Αθήνα, σελ. 116 9

αποτελούν εγκλήµατα σύµφωνα µε το ποινικό του δίκαιο και να προβλέπει κατάλληλες ποινές για αυτά τα εγκλήµατα. ιακήρυξη Γενικής Συνδιάσκεψης της ιεθνούς Οργάνωσης Εργασίας (στη Φιλαδέλφεια των Η.Π.Α. στις 10.05.1944) Προοίµιο Καταστατικού της Παγκόσµιας Οργάνωσης Υγείας (στη Νέα Υόρκη στις 22.07.1946) ιεθνής Σύµβαση Εργασίας 102 από τη ιεθνή Οργάνωση Εργασίας (στη Γενεύη στις 28.06.1952) ιεθνές Σύµφωνο για τα οικονοµικά, κοινωνικά και µορφωτικά δικαιώµατα από τον Οργανισµό Ηνωµένων Εθνών (στη Νέα Υόρκη στις 19.12.1966) III. ΙΑΤΑΞΕΙΣ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΙΚΑΙΟΥ Στο ελληνικό δίκαιο όµως, δεν είναι µόνο το Σύνταγµα που περιέχει διατάξεις και ρυθµίζει τα σχετικά µε την υγεία των πολιτών του κράτους. Η ελληνική νοµοθεσία έχει συµπεριλάβει και σε άλλες διατάξεις την προστασία του θεµελιώδους αυτού ατοµικοκοινωνικού δικαιώµατος, ώστε να επιτύχει τόσο την πρόληψη αδικηµάτων κατά αυτού και να το διαφυλάξει όσο το δυνατόν περισσότερο, όσο και την καταστολή µελλοντικών «εχθρών» του. Ο ελληνικός Ποινικός Κώδικας, συγκεκριµένα στο δέκατο πέµπτο (15 ο ) κεφάλαιο αυτού, µε τίτλο Εγκλήµατα κατά της ζωής, προβλέπονται και τιµωρούνται ενέργειες ή παραλείψεις που µπορεί να βλάψουν ή να αφαιρέσουν τη ζωή, τόσο της στενότερης όσο και της ευρύτερης έννοιας αυτής, διότι οι διατάξεις των άρθρων 304 και 305 προστατεύουν το έννοµο αγαθό της εν γενέσει (στενότερη έννοια) και όχι της γεγενηµένης, καθεαυτό ανθρώπινης ζωής (ευρύτερη έννοια), την οποία αφορούν τα λοιπά εγκλήµατα του Κεφαλαίου. Επειδή η ανθρώπινη ζωή καταλέγεται µεταξύ εκείνων των στοιχειωδών δεδοµένων της ανθρώπινης εµπειρίας που δυσχερώς υπόκεινται σε ορισµό, προστατεύεται κατά τρόπο απόλυτο από το ποινικό δίκαιο. «ια τον λόγον τούτον και η τυχόν συναίνεσις του θανατωθέντος εις την κατάλυσιν της ζωής του ουδόλως ισχύει όπως άρη τον άδικον χαρακτήρα της ανθρωποκτονίας το δίκαιον δεν δύναται να προσδώση νοµικόν κύρος εις την ελευθερίαν διαθέσεως της ιδίας ζωής, εφ όσον αυτή άγει εις τον θάνατον και, εποµένως, εις την άρσιν πάσης ελευθερίας» 4. Εποµένως, η ποινική προστασία της ανθρώπινης ζωής και συµπληρωµατικά της υγείας δεδοµένου ότι για να υπάρξει προστασία της υγείας του ατόµου, πρέπει πρωτίστως να υπάρχει ζωή χωρεί απολύτως άνευ όρων, αφού στον Ποινικό κώδικα δεν προστατεύεται, όπως προείπαµε, µόνο η ευρύτερη έννοια της ζωής, αλλά και η στενότερη, η οποία αφορά τις σωµατικές βλάβες ή τη ψυχική βλάβη, 4 Ανδρουλάκης Νικόλαος, Ποινικόν ίκαιον - Ειδικόν Μέρος, Εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλα, 1974, σελ. 18 10

δηλαδή κάθε προσβολή του δικαιώµατος στη σωµατική και ψυχική ακεραιότητα. Έτσι στο δέκατο έκτο (16 ο ) κεφάλαιο του Ποινικού κώδικα µε τίτλο «Σωµατικές βλάβες» τιµωρούνται τα Εγκλήµατα κατά της Υγείας. Το άρθρο ΠΚ308 προβλέπει και τιµωρεί την Απλή Σωµατική Βλάβη, τα προκαλούµενα δηλαδή τραύµατα, τις δια εξωτερικώς και βιαίως επενεργούσας µηχανικής δύναµης προξενούµενες βλάβες τους σώµατος : «Όποιος µε πρόθεση προξενεί σε άλλον σωµατική κάκωση ή βλάβη της υγείας του τιµωρείται µε φυλάκιση µέχρι τριών ετών. Αν η κάκωση ή η βλάβη της υγείας που του προξένησε είναι εντελώς ελαφρά, τιµωρείται µε φυλάκιση το πολύ έξι µηνών ή µε χρηµατική ποινή. Και αν είναι ασήµαντη, τιµωρείται µε κράτηση ή πρόστιµο.». Και στα επόµενα άρθρα, φυσικά, τιµωρούνται οι παραλλαγές αυτής, όπως Απρόκλητη σωµατική βλάβη στο ΠΚ308 Α, Επικίνδυνη σωµατική βλάβη στο ΠΚ309, Βαριά σωµατική βλάβη στο ΠΚ310, Θανατηφόρα βλάβη στο ΠΚ311, Σωµατική βλάβη ανηλίκων κ.λπ. στο ΠΚ312, Σωµατική βλάβη από αµέλεια στο ΠΚ314. Άλλες διατάξεις του κώδικα σχετικές µε την υγεία και την διακινδύνευση της σωµατικής ακεραιότητας συναντάµε στο άρθρο ΠΚ306 «Έκθεση : 1. Όποιος εκθέτει άλλον και έτσι τον καθιστά αβοήθητο, καθώς και όποιος µε πρόθεση αφήνει αβοήθητο ένα πρόσωπο που το έχει στην προστασία του ή που έχει υποχρέωση να το διατρέφει και να το περιθάλπει ή να το µεταφέρει, ή ένα πρόσωπο που ο ίδιος το τραυµάτισε υπαίτια, τιµωρείται µε φυλάκιση τουλάχιστον έξι µηνών. 2. Αν η πράξη προκάλεσε στον παθόντα: α) βαριά βλάβη στην υγεία του, επιβάλλεται κάθειρξη µέχρι δέκα ετών β) το θάνατό του, επιβάλλεται τουλάχιστον έξι ετών.», και στα άρθρα 425 µε τίτλο Επικίνδυνη για την υγεία συνάφεια και ΠΚ426 που ορίζουν : «Αν κάποιος που πάσχει από µεταδοτική ασθένεια έρχεται µε άλλον σε τέτοια προσωπική συνάφεια από την οποία να µπορεί αµέσως να µεταδοθεί η ασθένεια, τιµωρείται µε κράτηση µέχρι πέντε µηνών η µε πρόστιµο.» και «Όποιος παραβαίνει τις διατάξεις που εκδίδει η αρµόδια αρχή για την προστασία της δηµόσιας υγείας και οι οποίες αφορούν την έκθεση νεκρών σε κοινή θέα ή το χρόνο τον τόπο ή τον τρόπο του ενταφιασµού τους τιµωρείται µε κράτηση µέχρι δύο µηνών ή µε πρόστιµο.», αντίστοιχα. Ρυθµίσεις αναφορικά µε την υγεία συναντάµε και στον ελληνικό Αστικό Κώδικα, µε την διαφορά όµως ότι εδώ (στον αστικό κώδικα) η αναφορά στην υγεία γίνεται εµµέσως και όχι κατά τρόπο άµεσο. Ειδικότερα, δεν υπάρχουν ρυθµίσεις που αναφέρονται αποκλειστικά στο δικαίωµα της υγείας, αλλά η προστασία αυτού εξάγεται συµπερασµατικά σε αρκετές περιπτώσεις, όπως στην περίπτωση των αδικοπραξιών στο τριακοστό ένατο κεφάλαιο του βιβλίου. Το Άρθρο 914 ορίζει πως «Όποιος ζηµιώσει άλλον παράνοµα και υπαίτια έχει υποχρέωση να τον αποζηµιώσει», όπου και η ζηµία, ή άλλως η άδικη πράξη σηµαίνει σε ορισµένες περιπτώσεις και την προσβολή της σωµατικής ή ψυχικής ακεραιότητας του ατόµου. «Η αδικοπραξία αποτελεί παράνοµη και υπαίτια πράξη, προσβολή εννόµως προστατευοµένου ξένου συµφέροντος, δηλαδή δικαιώµατος ή κάποιου αγαθού, από την οποία επήλθε ζηµία σε άλλο» 5. Εποµένως, ως το προστατευόµενο ξένο δικαίωµα που προσβάλλεται θα µπορούσε να εννοηθεί και το δικαίωµα στην υγεία. Σύµφωνα µε τη λογική αυτή, στο δικαίωµα της υγείας θα µπορούσαν να αναφέρονται και τα επόµενα του 914 άρθρα, τα σχετικά µε την αδικοπραξία, ήτοι τα άρθρα ΑΚ915-918, 5 Βαθρακοκοίλης Βασίλειος, Ερµηνεία-Νοµολογία Αστικού Κώδικα (ΕΡΝΟΜΑΚ), τόµος Γ, Ηµίτοµος Γ, Ειδικό Ενοχικό (άρθρα 741-946), έκδοση 2006 Αθήνα, σελ. 857-858 11

ΑΚ919, ΑΚ922-927. Πιο ειδική αναφορά γίνεται στο δικαίωµα της υγείας στην ΑΚ928 «ο υπόχρεος οφείλει να καταβάλει τα νοσήλια» και στην ΑΚ929 µε τίτλο Σε περίπτωση βλάβης του σώµατος ή της υγείας όπου προβλέπει ότι «Σε περίπτωση βλάβης του σώµατος ή της υγείας προσώπου η αποζηµίωση περιλαµβάνει, εκτός από τα νοσήλια και τη ζηµία που έχει ήδη επέλθει, οτιδήποτε ο παθών θα στερείται στο µέλλον ή θα ξοδεύει επιπλέον εξαιτίας της αύξησης των δαπανών του. Υποχρέωση αποζηµίωσης υπάρχει και προς τον τρίτο, ο οποίος είχε κατά το νόµο δικαίωµα να απαιτήσει την παροχή υπηρεσιών από τον παθόντα και τις στερείται.». Οι παραπάνω, όµως, διατάξεις προβλέπουν κυρίως τα σχετικά µε το κοµµάτι της σωµατικής ακεραιότητας. Για το λόγο αυτό, ο νοµοθέτης φρόντισε να συµπεριλάβει στον αστικό κώδικα και διατάξεις που ρυθµίζουν την πνευµατική και ψυχική υπόσταση του δικαιώµατος της υγείας. Στο άρθρο 932 του ΑΚ µε τίτλο Ικανοποίηση της ηθικής βλάβης που ορίζει ότι «Σε περίπτωση αδικοπραξίας, ανεξάρτητα από την αποζηµίωση για την περιουσιακή ζηµία, το δικαστήριο µπορεί να επιδικάσει εύλογη κατά την κρίση του χρηµατική ικανοποίηση λόγω ηθικής βλάβης. Αυτό ισχύει ιδίως για εκείνον που έπαθε προσβολή της υγείας, της τιµής ή της αγνείας του ή στερήθηκε την ελευθερία του. Σε περίπτωση θανάτωσης προσώπου η χρηµατική αυτή ικανοποίηση µπορεί να επιδικαστεί στην οικογένεια του θύµατος λόγω ψυχικής οδύνης.», γίνεται αναφορά στη ψυχική οδύνη. Η ηθική βλάβη από τη µία, είναι η ανεπίδεκτη χρηµατικής αποτίµησης ζηµία που υφίσταται από την προσβολή το πρόσωπο σε έννοµα αγαθά του που προστατεύονται από τον νόµο και αναφέρονται στην ηθική, πνευµατική και σωµατική συγκρότηση του, ενώ η ψυχική οδύνη αποτελεί µορφή ή είδος της ηθικής βλάβης και δικαιολογητικό λόγο έχει τον ψυχικό πόνο που υφίσταται το πρόσωπο. Έτσι συµπεραίνουµε πως ο νοµοθέτης φρόντισε να συµπεριλάβει στις ρυθµίσεις του κ την πιθανότητα προσβολής της ψυχικής ακεραιότητας, ως επιµέρους στοιχείο του δικαιώµατος της προστασίας στην υγεία. Τέλος, νοµοθετικές προβλέψεις στο ελληνικό δίκαιο που σχετίζονται µε την υγεία συναντούµε στο τέταρτο (4 ο ) βιβλίο του Αστικού µας κώδικα, Οικογενειακό δίκαιο, και στο όγδοο (8 ο ) κεφάλαιο αυτού µε τίτλο Ιατρική υποβοήθηση στην ανθρώπινη αναπαραγωγή. Τα άρθρα 1455 έως 1460 ρυθµίζουν τα σχετικά µε την υποβοηθούµενη αναπαραγωγή και το επιτρεπτό της γενικά, ενόψει της εξάπλωσης των ιατρικών µεθόδων που στοχεύουν στην υποβοήθηση στης ανθρώπινης αναπαραγωγής. Οι περισσότερες διατάξεις ορίζουν τις προϋποθέσεις ή την διαδικασία που επιτρέπονται οι επιµέρους µέθοδοι της τεχνητής γονιµοποίησης ή οι τεχνικές που συνδέονται µε αυτήν, ενώ µια απ αυτές αναφέρεται στην τύχη του πλεονάζοντος γεννητικού υλικού. Έχει µεγάλη σηµασία να αναφέρουµε (αν και δεν µπορούµε να τις καταγράψουµε επί του προκειµένου) πως σχετίζονται είτε άµεσα είτε έµµεσα µε το δικαίωµα στην υγεία, και διατάξεις που αφορούν την προστασία του περιβάλλοντος, τον χωροταξικό και πολεοδοµικό σχεδιασµό, την υγιεινή και ασφάλεια της εργασία, την υγιεινή των τροφίµων, τον σχεδιασµό ασφαλών οδικών δικτύων και δικτύων ύδρευσης και αποχέτευσης, την χρηµατοδότηση κατασκευής αθλητικών εγκαταστάσεων και πάρκων αναψυχής, καθώς και ερευνητικών προγραµµάτων που αφορούν την υγεία, αφού συνήθως έχουν και πρέπει να έχουν ως πρωταρχικό στόχο την προστασία και προαγωγή της υγείας. 12

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ ΙΚΑΙΩΜΑΤΟΣ Α. Ατοµικό αγαθό Το δικαίωµα για προστασία της υγείας αρχικά εντάσσεται στα ατοµικά δικαιώµατα. Βέβαια, ενώ προβλέπεται και κατοχυρώνεται ρητώς στο Σύνταγµα και στις πολυάριθµες ευρωπαϊκές και διεθνείς Συµβάσεις, δεν δίνεται επακριβής ορισµός του. Όµως, µε το δικαίωµα στην υγεία εννοούµε την ρητή κατοχύρωση και προστασία του δικαιώµατος της σωµατικής και ψυχικής ακεραιότητας, που αφορά την ατοµική υγεία συγκεκριµένων προσώπων, και αυτό έχουµε σκοπό να εξετάσουµε παρακάτω, τι εννοούµε δηλαδή λέγοντας δικαίωµα στην υγεία και που αυτό αντιστοιχεί. Αυτό το συµπέρασµα, περί προστασίας στην σωµατική και ψυχική ακεραιότητα αρχικά, προκύπτει από πολλές αναφορές µέσα στο κείµενο του Συντάγµατος και των συµβάσεων. Για παράδειγµα, η απαγόρευση του άρθρου 7 παρ. 2 του Συντάγµατος ορίζει πως «Τα βασανιστήρια, οποιαδήποτε σωµατική κάκωση, βλάβη υγείας, ή άσκηση ψυχολογικής βίας, καθώς και κάθε σε άλλη προσβολή της ανθρώπινης αξιοπρέπειας απαγορεύονται και τιµωρούνται, όπως νόµος ορίζει». Οι ειδικές απαγορεύσεις του άρθρου 7 2, που αναφέρθηκε παραπάνω, των οποίων η σηµασία είναι εξαιρετική καθώς κατά το άρθρο 48 παρ. 1 Συντ. δεν υπόκεινται σε αναστολή! αποτελούν περιπτώσεις της γενικής απαγορεύσεως προσβολής της ανθρωπινής αξιοπρέπειας, µια από τις πρωταρχικές υποχρεώσεις της Πολιτείας έναντι των πολιτών της, τον σεβασµό και την προστασία δηλαδή της αξίας του ανθρώπου, όπως προβλέπει το άρθρο 2 παρ. 1 Συντ. Σε αυτή την γενικότερη απαγόρευση (του άρθρου 2) υπάγονται όλες οι υπόλοιπες περιπτώσεις προσβολής της ανθρώπινης αξιοπρέπειας, διασταλτικά και της υγείας, που δεν περιλαµβάνονται στις ειδικές απαγορεύσεις των βασανιστηρίων, των σωµατικών κακώσεων, της βλάβης της υγείας και της ασκήσεως ψυχολογικής βίας. Έτσι, η απαγόρευση προσβολής της ανθρώπινης αξιοπρέπειας λειτουργεί επικουρικά µε τις διατάξεις για την προστασία της υγείας. Μία πρώτη, λοιπόν, όψη του περιεχοµένου του δικαιώµατος της υγείας, που εξετάζουµε, είναι η απαγόρευση των βασανιστηρίων και το δικαίωµα σωµατικής ακεραιότητας. Τα βασανιστήρια απαγορεύονταν βέβαια και από προηγούµενα του ισχύοντος συντάγµατα, «αλλά το ισχύον σύνταγµα, εν όψει της εµπειρίας της δικτατορίας της 21 Απριλίου 1967 αλλά και της διεθνούς δυστυχώς διαδόσεως των βασανιστηρίων, είναι διεξοδικότερο παρέχοντας ευρύτερη προστασία από την Ευρωπαϊκή Σύµβαση προστασίας των δικαιωµάτων του ανθρώπου» 6. Κατά νοµοθετικό ορισµό 7 : Βασανιστήρια συνιστούν... κάθε µεθοδευµένη πρόκληση έντονου σωµατικού πόνου ή σωµατικής εξάντλησης 6 αγτόγλου Π.. Συνταγµατικό δίκαιο, Ατοµικά δικαιώµατα - τόµος Α, εκδόσεις Αντ. Ν Σάκκουλα, εκδ. 1991 Αθήνα Κοµοτηνή, σελ. 205 7 Άρθρο 137 Α παρ. 2 ΠΚ (µε τίτλο "Βασανιστήρια και άλλες προσβολές της ανθρώπινης αξιοπρέπειας"), όπως προστέθηκε µε το άρθρο 1 του Ν.1500/1984 "Ποινικός κολασµός των βασανιστηρίων". 13

επικίνδυνης για την υγεία ή ψυχικού πόνου ικανού να επιφέρει σοβαρή ψυχική βλάβη, καθώς και κάθε παράνοµη χρησιµοποίηση χηµικών, ναρκωτικών ή άλλων φυσικών ή τεχνικών µέσων µε σκοπό να κάµψουν τη βούληση του θύµατος. Η απαγόρευση των βασανιστηρίων, εποµένως, καλύπτει κάθε πρόκληση σωµατικού ή ψυχικού πόνου µε πράξη ή παράλειψη ενέργειας τρίτου, µε σκοπό την υποταγή της βουλήσεως και τον απόλυτο εξευτελισµό του ατόµου - θύµατος. Πόνος εδώ θεωρείται κάθε δυσάρεστο οδυνηρό αίσθηµα αλλά και έντονα δυσάρεστο συναίσθηµα που προκαλείται, µε τη διαφορά όµως πως η πρόκληση σωµατικού πόνου αποτελεί πάντοτε βασανιστήριο, σε αντίθεση µε την πρόκληση ψυχικού πόνου, που σε πολλές περιπτώσεις ενώ συµβαίνει δεν µπορεί να χαρακτηριστεί ως βασανιστήριο µέσο. Η πρόκληση ψυχικού πόνου παίρνει τη µορφή βασανιστηρίου όταν παράλληλα συντρέχει και το επιπλέον στοιχείο της πρόθεσης απώλειας βουλήσεως ή της ταπείνωσης του θύµατος. Ο σκοπός των βασανιστηρίων είναι αδιάφορος, δεν αποτελεί εξάλλου εννοιολογικό στοιχείο του ορισµού τους. Ο λόγος για τον οποίο επιβάλλονται στον βασανιζόµενο, είτε αποβλέποντας στην ανάκριση ή στον εκφοβισµό, είτε έχουν στόχο την ποινή, το αντίποινο ή ακόµα και ως αυτοσκοπός, σε καµία περίπτωσης δεν αίρουν τον άδικο χαρακτήρα τους, ακόµα και όταν επιδιώκουν νόµιµο καθ εαυτόν σκοπό, αφού και πάλι είναι αντισυνταγµατικά. Η κατά το σύνταγµα απαγόρευση είναι απόλυτη, γενική και ανεξαίρετη επειδή τα βασανιστήρια αποτελούν όχι µόνο την πιο έκδηλη καταπάτηση της ανθρώπινης αξιοπρέπειας, αλλά και οδηγούν στην πλήρη αποκτήνωση του θύτη - βασανιστή. Εάν ένα κράτος επιτρέπει ή τουλάχιστον ανέχεται βασανιστήρια θα πρέπει να χαρακτηριστεί το λιγότερο βάρβαρο, ειδικότερα σήµερα σε έναν εκπολιτισµένο κόσµο. Βέβαια, πολύ διαφορετική είναι η περίπτωση δικαιολόγησης της σωµατικής κάκωσης προσώπου - παρά τη θέληση του - προς αποτροπή κινδύνου για τη δηµόσια ασφάλεια. Στην περίπτωση αυτή δικαιολογείται ακριβώς γιατί µόνο η κάκωση (π.χ. νόµιµη άσκηση άµεσου καταναγκασµού, χρήση όπλων από αστυνοµικά όργανα κλπ) µπορεί να αποτρέψει αξιόποινη προσβολή άλλων ισότιµων ή υπέρµετρων έννοµων αγαθών από τον υποβαλλόµενο σε κάκωση, συνήθως παρανοµούντα ιδιώτη. Ωστόσο, σωµατική κάκωση για αποτροπή οσοδήποτε πιθανού µέλλοντος κινδύνου είναι εν πάση περιπτώσει αντισυνταγµατική! εν είναι όµως µόνο τα βασανιστήρια που συνταγµατικώς απαγορεύονται, αφού δεν είναι µόνο αυτά που προσβάλλουν την υγεία του ατόµου και αφήνουν ίχνη στο σώµα και τη ψυχή. Και το Σύνταγµα και οι διάφορες κατά καιρούς Συµβάσεις ή Χάρτες καλύπτουν µεγάλο πεδίο προστασίας, όπως µαρτυρά και ο τίτλος της Συµβάσεως του 1984 : «Σύµβαση κατά των βασανιστηρίων και άλλων τρόπων σκληρής, απάνθρωπης ή ταπεινωτικής µεταχείρισης ή τιµωρίας». Απαγορευµένη είναι, λοιπόν, και κάθε πράξη σωµατικής κάκωσης και βλάβης της υγείας, ανεξαρτήτως εάν όταν συντρέχει προκαλεί, ή όχι, πόνο. Η σωµατική ακεραιότητα, µέρος του δικαιώµατος της υγείας όπως προείπαµε, προστατεύεται από κάθε µέθοδο ή ενέργεια που µπορεί να οδηγήσει σε βλάβη ή χειροτέρευση της. Τέτοιες περιπτώσεις µπορεί να είναι ο ακρωτηριασµός (µε ή χωρίς χρήση αναισθητικών), η ανεπαρκής διατροφή φυλακισµένου, η παρατεταµένη αποµόνωση (ΠΚ137 Α παρ.3 εδ.2 περ. β ) 8, άλλες σαδιστικές µέθοδοι. 14

Κατά συνέπεια, ως απαγορευµένη σωµατική κάκωση, εννοούµε και οποιαδήποτε βίαιη επέµβαση στη σωµατική ακεραιότητα και λειτουργία του ανθρώπου, συµπεριλαµβανοµένης και κάθε αναγκαστικής ιατρικής επέµβασης ή σοβαρής προσβολής της γενετήσιας αξιοπρέπειας (ΠΚ137 Α παρ.3 εδ.2 περ. γ ) 9. Τέτοια παραδείγµατα είναι η αναγκαστική στείρωση ή ο αναγκαστικός ευνουχισµός. Προσβολή όµως της υγείας θεωρείται και ο βιασµός! Βέβαια, στην περίπτωση των ιατρικών επεµβάσεων υπάρχουν και ποικίλες εξαιρέσεις, οι οποίες δεν αποτελούν προσβολή του δικαιώµατος της υγείας, τουναντίον γίνονται µε σκοπό την προστασία της (βλ. παρακάτω). Μια άλλη διάσταση του ατοµικού δικαιώµατος στην υγεία είναι και η προστασία της ψυχικής υγείας. Προσβολή αυτής είναι η ψυχολογική βία και κάθε άσκηση της αντίκειται στις συνταγµατικές διατάξεις και στα κατοχυρωµένα από πολυάριθµες διεθνείς συµφωνίες δικαιώµατα του ανθρώπου. Με τον όρο όµως Άσκηση ψυχολογικής βίας εννοούµε κάθε είδους εκβιασµό, ακόµα και όταν δεν εκπληρώνει τις εννοιολογικές προϋποθέσεις του ορισµού του βασανιστηρίου, ή απειλή δυσµενών συνεπειών µε σκοπό να οδηγήσει το θιγόµενο σε µια στάση ή ενέργεια που δεν επιθυµεί ο ίδιος. Από τη µεριά των κρατικών οργάνων, ψυχολογική βία αποτελεί κάθε απόπειρα να επιβάλλει στο θύµα µια συµπεριφορά που δεν επιτάσσει ο σύµφωνα µε το σύνταγµα νόµος, και κάθε είδους παραβίαση, διεύρυνση και νοµική αξιολόγηση του υποσυνείδητου κόσµου του ανθρώπου, όπως για παράδειγµα ο ανιχνευτής ψεύδους 10. Επιπλέον, στις απαγορευµένες πράξεις από µέρους των κρατικών οργάνων ανήκει και η χρησιµοποίηση χηµικών µέσων, κυρίως ναρκωτικών, που στόχο έχουν να περιορίσουν ή και να αποκλείσουν εντελώς την ελευθερία θελήσεως προσώπου που βρίσκεται υπό εξέταση ή ανάκριση. Φυσικά, ψυχολογική βία αποτελεί και η πλύση εγκεφάλου! Β. Ιατρική επέµβαση Το θέµα της ιατρικής επέµβασης είναι ιδιαίτερο και αρκετά αµφιλεγόµενο. Κατά το Σύνταγµα απαγορεύεται «πάσα ετέρα προσβολή της ανθρώπινης αξιοπρέπειας», έστω δηλαδή και αν δεν αποτελεί βασανιστήριο, σωµατική κάκωση ή άσκηση ψυχολογικής βίας. Μία τέτοια προσβολή της ανθρώπινης αξιοπρέπειας αποτελεί η βλάβη της υγείας. Εδώ φαίνεται η συγγένεια του δικαιώµατος αυτού της αξιοπρέπειας µε το δικαίωµα της υγείας που εξετάζουµε. Λόγω της ιδιαιτερότητας του θέµατος αυτού, χρειάζεται να κάνουµε µερικές πιο ειδικές και συγκεκριµένες αναφορές για περιπτώσεις ιατρικής επέµβασης στην υγεία του ατόµου. 7 «Ως προσβολές της ανθρώπινης αξιοπρέπειας θεωρούνται ιδίως: β) η παρατεταµένη αποµόνωση» 9 Ως προσβολές της ανθρώπινης αξιοπρέπειας θεωρούνται ιδίως: γ) η σοβαρή προσβολή της γενετησίας αξιοπρέπειας.» 10 Την χρησιµοποίηση του ανιχνευτή ψεύδους απαγορεύει και τιµωρεί το άρθρο 137 Α παρ. 3 εδ. 2 περ. α ΠΚ.: «Ως προσβολές της ανθρώπινης αξιοπρέπειας θεωρούνται ιδίως: α) η χρησιµοποίηση ανιχνευτή αλήθειας» 15

Ασυµβίβαστη καταρχήν µε την ανθρώπινη αξιοπρέπεια είναι οποιαδήποτε ιατρική επέµβαση ή περίθαλψη εκ µέρους κρατικών υπηρεσιών, παρά τη θέληση ή τις θρησκευτικές αντιρρήσεις του ασθενούς. Οι θρησκευτικές αντιρρήσεις του κηδεµόνα ή του επιµελητή δεν αρκούν όµως για να αποτρέψουν την ιατρική περίθαλψη του υπό κηδεµονία ή επιµέλεια προσώπου όταν κινδυνεύει σοβαρά η υγεία του ή η ζωή του. Προσβολή της υγείας και της αξιοπρέπειας του ατόµου αποτελεί κα οποιαδήποτε γενετήσια εκµετάλλευση προσώπων κατά κατάχρηση της δηµόσιας εξουσίας. Βέβαια πιθανή συναίνεση 11 του "θιγοµένου" θα θεράπευε τον προσβλητικό χαρακτήρα της επέµβασης. Για παράδειγµα, ιατρική επέµβαση ή αιµοληψία από κρατικές υγειονοµικές υπηρεσίες µετά από συναίνεση δεν υπόκεινται σε απαγόρευση. Το ίδιο ισχύει και για εκούσια θεραπευτική αγωγή, εγχείρηση, εµβολιασµό, στείρωση ή εξέταση. Με το ίδιο σκεπτικό, ακόµα και στην περίπτωση που ο θιγόµενος υποβάλλεται χωρίς αντάλλαγµα σε επιστηµονικά πειράµατα, οδυνηρά ή/και επικίνδυνα για την υγεία του, το γεγονός ότι το δέχεται ο ίδιος και δεν αντιδρά ακυρώνει τον αντισυνταγµατικό χαρακτήρα της διαδικασίας. Από τη άλλη, η µεταµόσχευση ανθρώπινων ιστών και οργάνων από ζωντανό δότη αποτελεί σε µεγάλο βαθµό σοβαρή επέµβαση στην υγεία και αξία του ανθρώπου. Στην περίπτωση αυτή για να επιτραπεί µια τέτοια ιατρική επέµβαση απαιτείται ελεύθερη και συνειδητή συναίνεση, έλλειψη οποιουδήποτε οικονοµικού ανταλλάγµατος κάτι που ίσως ήταν αντίθετο στα χρηστά ήθη και φυσικά απουσία σοβαρού κινδύνου για την υγεία ή τη ζωή του ατόµου. Επιπλέον επιτρέπεται µόνο όταν συντρέχει στενός σύνδεσµος µεταξύ δότη και λήπτη ή άλλες ιδιαίτερες συνθήκες που εγγυώνται το υψηλό κίνητρο του δότη να συµµετάσχει σε κάτι τέτοιο. Ειδικός νόµος (Ν. 1383/1983) ρυθµίζει τα σχετικά µε τις αφαιρέσεις και τις µεταµοσχεύσεις ανθρώπινων ιστών απαραίτητο λόγω της σοβαρότητας της επεµβάσεως και οργάνων και κυρίως ανταποκρίνεται στην πρώτη οµάδα προϋποθέσεων. Τι γίνεται όµως στην περίπτωση ιατρικής, χειρουργικής ή άλλης επέµβασης χωρίς τη θέληση του ασθενούς; Σε αυτό το ερώτηµα δίνουµε απάντηση πάντα ανάλογα µε την περίπτωση και σύµφωνα µε τις περιστάσεις. Όµως σε κάθε περίπτωση, όταν ο θιγόµενος ενώ βρίσκεται σε κατάσταση αφασίας ή/και είναι απών ο επιµελητής ή νόµιµος εκπρόσωπος του, επιτρέπεται η ιατρική/χειρουργική επέµβαση χωρίς τη συναίνεση του ή του επιµελητή µόνο προς αποτροπή άµεσου και πολύ σοβαρού κινδύνου για την υγεία ή τη ζωή του, κάτι το οποίο διατυπώνεται αποκλειστικά από τον γιατρό. Στην περίπτωση αυτή καταλαβαίνουµε πως πρόκειται για κατάσταση ανάγκης και εποµένως κάνουµε λόγο για εικαζόµενη συναίνεση του παθόντος, αφού προηγηθεί στάθµιση των έννοµων συµφερόντων του, αφενός αυτού που προστατεύεται µε την επέµβαση και αφετέρου αυτού που προσβάλλεται. Ακόµα µία κατάσταση στην οποία επιτρέπεται η ιατρική επέµβαση παρά τη θέληση του ασθενούς είναι όταν παραµονεύει κίνδυνος της δηµόσιας υγείας. Στις εξαιρετικές περιπτώσεις που η παράλειψη ιατρικής επέµβασης στην υγεία κάποιου ασθενούς θα οδηγούσε σε σηµαντική διακινδύνευση της υγείας ή/και της ζωής άλλων ατόµων ή της δηµόσιας υγείας-ασφάλειας, γίνεται ξανά στάθµιση ασυµβίβαστών µεταξύ τους φορέων προστασίας, του ατόµου και του συνόλου, µε προτίµηση του τελευταίου. Άρα, για παράδειγµα 11 Όπως υποστηρίζει η Ι. Κριάρη-Κατράνη στην περίπτωση των πάσης φύσεως ιατρικών εξετάσεων, η παραίτηση του δικαιώµατος εκφράζεται µε το θεσµό της συναίνεσης, η οποία αποτελεί απόρροια αυτοκαθορισµού του ατόµου. 16

σε περιπτώσεις αναγκαστικής εξέτασης-θεραπείας νοσούντων προσώπων που πάσχουν από επικίνδυνα µεταδοτικά νοσήµατα ή υποχρεωτικού µαζικού διενεργούµενου εµβολιασµού που γίνεται προς όφελος της δηµόσιας υγείας η αθέµιτη ιατρική περίθαλψη δεν αντίκειται στην συνταγµατικά κατοχυρωµένη προστασία και µη επέµβαση της υγείας. Εντούτοις, πάντοτε τηρουµένης της αρχής της αναλογικότητας, ισχύει και εδώ πως η επέµβαση πρέπει να τελεί σε αναλογική σχέση µε τον αποτρεπτέο κίνδυνο. Ωστόσο, ενώ ο κίνδυνος της δηµόσιας υγείας µπορεί να δικαιολογήσει την ιατρική επέµβαση-περίθαλψη χωρίς τη συναίνεση του παθόντος ο κίνδυνος της προσωπικής του υγείας. Αυτό σηµαίνει πως η αναγκαστική θεραπεία αλκοολικών ή ναρκοµανών καταρχήν δεν επιτρέπεται, παρά µόνο όταν αποδεδειγµένα αποτελέσουν κίνδυνο της δηµόσιας ασφάλειας. Έτσι αντιστοίχως αντιµετωπίζεται και το θέµα του εγκλεισµού ψυχασθενών σε ψυχιατρικό κατάστηµα. Γ. Κοινωνική διάσταση Το δικαίωµα της υγείας δεν αποτελεί µόνο αγαθό κάθε ατόµου ξεχωριστά, αλλά παίρνει και κοινωνική διάσταση, όπως µαρτυρούν και οι διατάξεις τους Συντάγµατος που επιβάλλουν στην Πολιτεία όχι µόνο να σέβεται και η ίδια την υγεία αλλά και να την προστατεύει όταν απειλείται ή προσβάλλεται από άλλους. Ενώ, λοιπόν, προκύπτει πως το ατοµικό δικαίωµα της υγείας (ή σωµατικής και ψυχικής ακεραιότητας) είναι αµυντικό κατά του κράτους και ανήκει στο status negativus 12, δηλαδή στο αρνητικό περιεχόµενο που βασίζεται η ατοµική διάσταση των συνταγµατικών δικαιωµάτων, παράλληλα είναι και κοινωνικό, από το οποίο και διακρίνεται το πρώτο. Το κοινωνικό δικαίωµα της υγείας, ή αλλιώς status socialis, έχει περιεχόµενο θετικό (status positivus) 13. Από το θετικό απορρέει η κοινωνική διάσταση του δικαιώµατος, µε την έννοια της αξιώσεως έναντι του κράτους ορισµένων ελαχίστων παροχών που διατηρούν ή αποκαθιστούν την υγεία. Το Σύνταγµα ίσως να µην κατοχυρώνει ρητώς ένα τέτοιο δικαίωµα, προβλέπει όµως στο άρθρο 21 παρ. 3 ότι «το κράτος µεριµνά για την υγεία των πολιτών». Επιπλέον, εφόσον το εξεταζόµενο δικαίωµα αντιστοιχεί σε κανόνες λειτουργίας κρατικών υπηρεσιών ή οργανισµών που αυτοδιοικούνται και ασκούν δηµόσια εξουσία, έχει τα χαρακτηριστικά ενός δηµοσίου δικαιώµατος. Σε όση έκταση, µάλιστα, διέπεται από συνταγµατικά κατοχυρωµένες υποχρεώσεις, όπως ο σεβασµός της ανθρώπινης αξίας και της ελεύθερης ανάπτυξης της προσωπικότητας συνιστά θεµελιώδες δικαίωµα. 12 Ατοµικά αρνητικά ή αµυντικά δικαιώµατα (status negativus) : Με αυτή την κατηγορία δικαιωµάτων ο πολίτης αξιώνει από το κράτος να µην επεµβαίνει, αλλά να του αφήνει έναν ελεύθερο χώρο ατοµικής δράσης. Το αρνητικό περιεχόµενο προκύπτει από τον αµυντικό χαρακτήρα των ατοµικών δικαιωµάτων, που απαγορεύουν προσβολές στα προστατευόµενα αγαθά τους. 13 Τα κοινωνικά (status socialis) δικαιώµατα ή θετικά (status positivus) : Με αυτό τον τύπο δικαιωµάτων, ο πολίτης δεν αµύνεται έναντι του κράτους και δεν αξιώνει από αυτό να µην επεµβαίνει, αλλά ζητά ακριβώς το αντίθετο. ηλαδή, αξιώνει από το κράτος να επεµβαίνει και να του παρέχει ορισµένα βασικά βιοτικά αγαθά µε κριτήριο την κοινωνική δικαιοσύνη. 17

Η προστασία της δηµόσιας υγείας (βλ. παρακάτω) αποτελεί σπουδαία πλευρά του δηµόσιου συµφέροντος και επιτρέπει κατά ρητές συνταγµατικές διατάξεις τον περιορισµό ορισµένων ατοµικών δικαιωµάτων, που στη περίπτωση σύγκρουσης θα παραµερίζονταν για να προστατευτεί το υπέρτατο αγαθό της υγείας ατοµικής ή κοινωνικής. Αρχικά, η απαγόρευση του αρ. 7 παρ. 2 κι αυτή δεσµεύει αµέσως τα κρατικά όργανα, χωρίς να χρειάζεται επανάληψη ή εξειδίκευση της σε άλλο νόµο, υπερισχύει όλων των αντίθετων αντισυνταγµατικών διατάξεων, δεν υποχωρεί µπροστά σε αντίθετες διαταγές προϊστάµενων οργάνων βάσει στρατιωτικών κανονισµών ή υπαλληλικών νόµων και υπερισχύει έναντι τους ως συνταγµατικός κανόνας δικαίου. Για το λόγο αυτό λέµε πως το ατοµικό δικαίωµα είναι αµυντικό κατά του κράτους. Επιπλέον, ξεκάθαρη υποχρέωση του κράτους παρέχει το άρθρο 21 παρ. 3 14, όπως ήδη αναφέραµε, που γεννά κοινωνική αξίωση κρατικής προστασίας της υγείας, µε οποιοδήποτε τρόπο, όπως για παράδειγµα ίδρυση ιατρείων, νοσοκοµείων κλπ. Κρατική υποχρέωση όµως γεννά και το άρθρο 25 παρ. 1 Συντ. ορίζοντας ότι «Τα δικαιώµατα του ανθρώπου ως ατόµου και ως µέλους του κοινωνικού συνόλου και η αρχή του κοινωνικού κράτους δικαίου τελούν υπό την εγγύηση του Κράτους. Όλα τα κρατικά όργανα υποχρεούνται να διασφαλίζουν την ανεµπόδιστη και αποτελεσµατική άσκηση τους». Η ακώλυτη αυτή άσκηση των δικαιωµάτων, εν προκειµένω του δικαιώµατος της υγείας, διασφαλίζεται µε τη λήψη νοµοθετικών και διοικητικών µέτρων από την Πολιτεία παίρνοντας λοιπόν διατάσεις κοινωνικές. Η προστασία της υγείας ως κοινωνικό δικαίωµα απορρέει και από την υποπαράγραφο 1 της παρ. 2 του αρ. 5 σύµφωνα µε την οποία : «Όλοι όσοι βρίσκονται στην Ελληνική Επικράτεια απολαµβάνουν την απόλυτη προστασία της ζωής». Έµµεσα πάντως και η διάταξη του άρθρου 2 παρ. 1 Συντ. θέτει κοινωνική αξίωση υπέρ του δικαιώµατος της υγείας. «Ο σεβασµός και η προστασία της αξία του ανθρώπου αποτελούν τη πρωταρχική υποχρέωση της Πολιτείας» ορίζει το άρθρο και ερµηνεύοντας συµπεραίνουµε πως πρωταρχική υποχρέωση του κράτους δεν είναι µόνο να σέβεται η ίδια, αλλά και να προστατεύει την υγεία του ατόµου άρρηκτα συνδεδεµένη µε την αξία όταν αυτή απειλείται ή προσβάλλεται από άλλους. Η υποχρέωση του κράτους, ειδικότερα, ως προς τα µειονεκτούντα άτοµα εκφράζεται στο άρθρο 21 παρ. 2 Συντ. όπου ορίζεται ότι : «όσοι πάσχουν από ανίατη σωµατική ή πνευµατική νόσο έχουν δικαίωµα ειδικής φροντίδας από το Kράτος.» Ουσιαστικά, η συνταγµατική πρόβλεψη υποχρεώνει ευθέως την πολιτεία να λάβει µέτρα για την προστασία της υγεία των πολιτών, εξουσιοδοτώντας τον κοινό νοµοθέτη να καθορίσει αυτός το πλαίσιο προστασίας, τα µέτρα που πρέπει να λαµβάνονται κάθε φορά, τον τρόπο αντιµετώπισης υγειονοµικών προβληµάτων καθώς και το ύψος των παροχών, κάτι στο οποίο θα αναφερθούµε εκτενέστερα παρακάτω στο κεφάλαιο για τη ηµόσια Υγεία. Εποµένως, ο σκοπός των ανωτέρω συνταγµατικών διατάξεων καθιερώνει ευθεία αξίωση αποχής του κράτους, από ενέργειες οι οποίες δύναται να προσβάλουν τη ζωή και την ανθρώπινη αξιοπρέπεια, που αποτελούν άλλωστε, απόρροια της πρωταρχικής υποχρέωσης του κράτους 14 Συντ. αρ. 21 παρ. 3 : «Το Kράτος µεριµνά για την υγεία των πολιτών και παίρνει ειδικά µέτρα για την προστασία της νεότητας, του γήρατος, της αναπηρίας και για την περίθαλψη των απόρων». 18

να σέβεται και να προστατεύει την αξία του ανθρώπου. Άρα περιεχόµενο του δικαιώµατος είναι η υποχρέωση αποχής του κράτους και κάθε άλλου δηµοσίου ή ιδιωτικού υποκειµένου, από οποιαδήποτε συµπεριφορά ικανή να προσβάλει τη ζωή αλλά και τη σωµατική και ψυχική ευεξία των πολιτών. Σε περίπτωση που οι προσβολές δεν προέρχονται από κρατικά όργανα, τότε εφαρµοστέα είναι η διάταξη του άρθρου 25 παρ.1 του Συντάγµατος, που επιβάλλει την υποχρέωση του κράτους να εξασφαλίζει την ακώλυτη άσκηση των δικαιωµάτων µε την λήψη των κατάλληλων νοµοθετικών και διοικητικών µέτρων και η διάταξη του άρθρου 2 παρ. 1 του Συντάγµατος σχετικά µε την ανθρώπινη αξιοπρέπεια, που επιβάλλει στην πολιτεία όχι µόνο να σέβεται η ίδια αλλά και να προστατεύει την αξία του ανθρώπου όταν απειλείται ή προσβάλλεται από άλλους. Ιδιαιτέρως πρέπει να επισηµανθεί το γεγονός ότι, από τη στιγµή που το κράτος σύµφωνα µε το Σύνταγµα, έχει εκδώσει σχετικούς µε την προστασία της υγείας, εκτελεστικούς νόµους, τυχόν κατάργησή τους ή έστω έµµεση αναίρεσή τους, θα οδηγούσε προς την κατεύθυνση της µη εφαρµογής των συγκεκριµένων συνταγµατικών διατάξεων. Με άλλες λέξεις, δεν θα είναι συνταγµατικός νεότερος εκτελεστικός νόµος, ο οποίος θα καταργήσει ή έστω θα αποψιλώσει διατάξεις προγενεστέρου, που θα είχε ενεργοποιήσει τον πυρήνα του περί ου ο λόγος δικαιώµατος. Υπό την έννοια αυτή υποστηρίζεται ότι, η προστασία της υγείας δύναται να χαρακτηριστεί ως κεκτηµένο δικαίωµα. Ο χαρακτηρισµός ενός δικαιώµατος ως κεκτηµένου, σύµφωνα µε τον ρ. Α.. Αλεξιάδη 15, µπορεί να γίνει ασφαλέστερα όταν αυτό είναι µικτής φύσεως. Πρόκειται για τα δικαιώµατα εκείνα τα οποία έχουν διφυή υπόσταση, δηλαδή ανήκουν τόσο στα δηµόσια δικαιώµατα, όταν αναφέρονται στην άσκηση δηµόσιας εξουσίας, όσο και στα θεµελιώδη κοινωνικά δικαιώµατα, όταν ανάγονται σε συνταγµατικά κατοχυρωµένη κρατική µέριµνα. Γενικότερα πάντως, το κοινωνικό δικαίωµα των πολιτών στην υγεία έχει την έννοια της χρησιµοποίησης των δηµόσιων εκείνων υπηρεσιών που προάγουν, διατηρούν ή αποκαθιστούν τη υγεία κατά τον καλύτερο δυνατό τρόπο, είτε µέσω των κοινωνικών µέτρων δηµόσιας υγεία, είτε µέσω άλλων συναφών ρυθµίσεων. ΦΟΡΕΙΣ-ΠΕΡΙΟΡΙΣΜΟΙ Φορείς του δικαιώµατος προστασίας της υγείας είναι µόνο φυσικά πρόσωπα. εν υπάρχουν άλλες διακρίσεις σχετικά µε τους δικαιούχους της υγείας. Η απαγόρευση διακρίσεων που ορίζει το άρθρο 5 παρ. 2 Συντ. εφαρµόζεται και στην προκειµένη περίπτωση. Ευνόητο είναι όµως βέβαια ότι η προστασία καλύπτει µόνο ζωντανούς ανθρώπους. Εξάλλου όταν δεν υπάρχει ζωή, δεν υπάρχει ούτε υγεία να προστατευτεί ή να προσβληθεί. Μπορεί σύµφωνα µε τον Ποινικό Κώδικα η αφαίρεση µελών ή οργάνων πτώµατος να αποτελεί προσβολή της αξίας του 15 Α.. Αλεξιάδης, Εισαγωγή στο ίκαιο της Υγείας, εκδ. Μ. ηµοπούλου, 1999 Θεσσαλονίκη, σελ. 15-17 19

ανθρώπου και εποµένως να θεωρείται αξιόποινη πράξη, δεν συγκροτεί όµως σωµατική κάκωση κατά την έννοια του Συντ. 7 παρ. 2, αφού το σώµα είναι ήδη νεκρό. Αυτό που εννοούµε λέγοντας ότι δεν υπάρχουν άλλες διακρίσεις σχετικά µε το δικαίωµα της υγείας, αναφέρεται στον κύκλο ατόµων που αυτό προστατεύει. Με άλλα λόγια, δικαίωµα στην υγεία δεν απολαµβάνουν µόνο οι ηµεδαποί, οι κάτοικοι δηλαδή της χώρας που κατέχουν ελληνική ιθαγένεια, αλλά και οι αλλοδαποί και οι ανιθαγενείς, είναι όλοι εξίσου το ίδιο φορείς του δικαιώµατος και όχι µόνο απαγορεύεται οποιαδήποτε προσβολή κατά της υγείας αυτών, αλλά και η Πολιτεία δεσµεύεται και υποχρεούται να µεριµνά και για την υγεία αυτών. Προστατεύονται όλοι όσοι βρίσκονται στην ελληνική επικράτεια, «αδιακρίτως εθνικότητας, φυλής ή γλώσσας και θρησκευτικών ή πολιτικών πεποιθήσεων» (Συντ. αρ. 5 παρ. 2) 16. Ίσως και να αναιρούταν ο κοινωνικός χαρακτήρας του αγαθού της υγείας, εάν η προστασία του περιοριζόταν από το Σύνταγµα µόνο στους 'Έλληνες πολίτες και εάν αυτή διαφοροποιούταν σε επιλεκτικές πληθυσµιακές οµάδες. Ακριβώς αυτή η αντίληψη, ότι η προστασία της υγείας αφορά µόνο τους Έλληνες, η οποία έτσι ορίζεται ατυχώς ακόµα στο άρθρο 21 του Συντάγµατος, είναι θεωρώ ξεπερασµένη και πρέπει να αποκατασταθεί. Τουλάχιστον ως προς την αµυντική του διάσταση το ατοµικό δικαίωµα στην υγεία καταλαµβάνει ολόκληρο τον πληθυσµό και ο κοινός νοµοθέτης οφείλει να κινηθεί διορθωτικά. Οι υπηρεσίες της υγείας θα πρέπει να παρέχονται ισότιµα σε κάθε πολίτη, ανεξαρτήτως κοινωνικής, οικονοµικής ή επαγγελµατικής κατάστασης. Το κριτήριο προστασίας και περίθαλψης θα πρέπει να είναι το σύνολο του πληθυσµού. Μια διευκρίνιση θα ήταν χρήσιµη στο σηµείο αυτό: το Σύνταγµα προστατεύει τη ζωή, την υγεία, την σωµατική και ψυχική ακεραιότητα κάθε συγκεκριµένου ανθρώπου. Τα έννοµα αυτά αγαθά υπάρχουν καταρχήν µόνο αν και εφόσον το επιθυµεί ο εκάστοτε θιγόµενος άνθρωπος. Κατά κανόνα λοιπόν, οι απαγορεύσεις του άρθρου 7 παρ. 2 προϋποθέτουν ότι δεν συναινεί ο θιγόµενος η συναίνεση του αίρει καταρχήν τον αντισυνταγµατικό (αν και όχι κατ ανάγκην τον άδικο 17 ) χαρακτήρα της προσβολής 18. Υπάρχουν φυσικά και εξαιρέσεις κατά τις οποίες ισχύουν οι απαγορεύσεις του Συντ.7 παρ. 2 παρά τη συναίνεση του θιγοµένου, δηλαδή αυτός προστατεύεται παρότι έχει συµφωνήσει αντίθετα σε αυτό. Η συναίνεση δεν αίρει τον αντισυνταγµατικό χαρακτήρα της προσβολής εάν αυτή είναι άσχετη µε την εύλογη εξυπηρέτηση τοθ προστατευόµενου από το Σύνταγµα αγαθού της ζωής, της σωµατικής και ψυχικής υγείας και της σχετικής µε αυτής επιστηµονικής έρευνας. Η αντισυνταγµατικότητα της επεµβάσεως στην υγεία είναι ανεξάρτητη από τη συναίνεση του θιγοµένου γιατί προκύπτει από την αντικειµενική πρωταρχική υποχρέωση του κράτους να σέβεται και να προστατεύει την αξία του ανθρώπου, και κατά συνέπεια την υγεία αυτού. Για 16 Αρ. 5 παρ. 2 : «Όλοι όσοι βρίσκονται στην Ελληνική Επικράτεια απολαµβάνουν την απόλυτη προστασία της ζωής, της τιµής και της ελευθερίας τους, χωρίς διάκριση εθνικότητας, φυλής, γλώσσας και θρησκευτικών ή πολιτικών πεποιθήσεων». 17 Ο Ποινικός Κώδικας προβλέπει ρητώς στο άρθρο 308 παρ. 2 τη συναίνεση του παθόντος ως αίρουσα τον άδικο χαρακτήρα της πράξεως µόνο επί της απλής σωµατικής βλάβης. («Η σωµατική βλάβη δεν είναι άδικη, όταν επιχειρείται µε τη συναίνεση του παθόντος και δεν προσκρούει στα χρηστά ήθη.») 18 αγτόγλου Π.. Συνταγµατικό δίκαιο, Ατοµικά δικαιώµατα - τόµος Α, εκδόσεις Αντ. Ν Σάκκουλα, εκδ. 1991 Αθήνα Κοµοτηνή, σελ. 212 20