ΟΙ ΑΝΑΠΤΥΞΙΑΚΕΣ ΠΡΟΤΕΡΑΙΟΤΗΤΕΣ ΤΟΥ ΤΟΥΡΙΣΤΙΚΟΥ ΤΟΜΕΑ ΤΗΝ ΠΕΡΙΟΔΟ 2014-2020 ΚΕΙΜΕΝΟ ΣΥΖΗΤΗΣΗΣ ΣΤΑ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΑ ΣΥΝΕΔΡΙΑ ΔΙΑΒΟΥΛΕΥΣΗΣ ΓΙΑ ΤΟ ΣΥΜΦΩΝΟ ΕΤΑΙΡΙΚΗΣ ΣΧΕΣΗΣ 2014-2020 ΑΘΗΝΑ, ΑΠΡΙΛΙΟΣ 2013 1
Α. Η ΘΕΣΗ ΤΟΥ ΤΟΥΡΙΣΜΟΥ ΣΤΟ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ Η ελληνική οικονομία φαίνεται ότι έχει ξεπεράσει τον κίνδυνο εξόδου από την ευρωζώνη και σίγουρα έχει ανακτηθεί η εμπιστοσύνη σε δημοσιονομικά θέματα σε επίπεδο χώρας. Οι μεταρρυθμίσεις φαίνεται ότι αρχίζουν να αποδίδουν καρπούς. Οι συνθήκες παρ όλα αυτά παραμένουν εξαιρετικά δύσκολες. Το 2012 το ΑΕΠ της χώρας υποχώρησε για πέμπτο κατά σειρά έτος, με αποτέλεσμα η σωρευτική μείωση στην πενταετία 2008-2012 να ανέλθει στο 20,1%. Η ύφεση προκάλεσε αισθητή πτώση της απασχόλησης και ώθησε το ποσοστό ανεργίας σε ιστορικά υψηλό επίπεδο (24,5% περίπου κατά μέσο όρο το 2012), ενώ προβλέπεται περαιτέρω άνοδος το 2013. Είναι λοιπόν πολύ σημαντικό ότι στη σημερινή δύσκολη συγκυρία ο τουρισμός εξακολουθεί να διατηρεί τη δυναμική του ως ένας από τους βασικότερους πυλώνες της ελληνικής οικονομίας λειτουργώντας ως ο μοναδικός τομέας που: στηρίζει σταθερά την απασχόληση σχεδόν 800.000 εργαζομένων, (περισσότερο δηλαδή από το 20% του ιδιωτικού τομέα), συγκρατώντας την περαιτέρω αύξηση της ανεργίας προσφέρει σε άμεση και έμμεση συνεισφορά περισσότερο από το 16% του ΑΕΠ (σχεδόν 30 δις. ευρώ) με δυνατότητα να ξεπεράσει τα 50 δις. ευρώ μέχρι το 2020 καλύπτει σχεδόν το 40% του εξωτερικού ελλείμματος της χώρας η διεθνής ανταγωνιστικότητά του προϊόντος του είναι τουλάχιστον τριπλάσια από τον μέσο όρο της χώρας έχει τη δυνατότητα να αυξήσει την συμβολή του στο ΑΕΠ και την απασχόληση κατά 50% μέχρι το 2020. Τα δεδομένα αυτά τα οποία τεκμηριώνονται από όλες τις αναπτυξιακές μελέτες που έχουν εκπονηθεί την τελευταία περίοδο (ΙΟΒΕ, McKinsey) αναδεικνύουν τη συμβολή της τουριστικής οικονομίας όχι μόνο στην προσπάθεια της χώρας για την δημοσιονομική της προσαρμογή και την αντιμετώπιση του εξωτερικού της χρέους αλλά και για την ταχύτερη ανάκαμψη της οικονομίας της, που αποτελεί την αναγκαία προϋπόθεση για την μείωση της ανεργίας και την σταθεροποίηση της κοινωνικής συνοχής. 2
Β. Η ΑΝΑΔΕΙΞΗ ΤΟΥ ΤΟΥΡΙΣΤΙΚΟΥ ΤΟΜΕΑ ΩΣ ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΗ ΠΡΟΤΕΡΑΙΟΤΗΤΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟ 2014-2020 Στο πλαίσιο του σχεδιασμού της περιόδου 2014-20, ήδη στο Position Paper της Ευρωπαϊκής Επιτροπής σχετικά με την οριοθέτηση των προτεραιοτήτων χρηματοδότησης στην Ελλάδα 1 επισημαίνεται η ανάγκη στόχευσης των νέων χρηματοδοτικών πόρων σε τομείς (όπως ο Τουρισμός) με υψηλά συγκριτικά πλεονεκτήματα για την οικονομική κοινωνική ανάπτυξη της χώρας. Παρόμοιες αναφορές στη σημασία του Τουρισμού έγιναν τόσο από τον Πρωθυπουργό και τους δύο Υπουργούς, όσο και από τον Επίτροπο Hahn στο 1 ο Αναπτυξιακό Συνέδριο στην Αθήνα και την κα S.Bourdy στο αντίστοιχο με το σημερινό συνέδριο των Ιονίων Νήσων. Η δημιουργία αυτόνομου Υπουργείου Τουρισμού αναδεικνύει με έμφαση την πολιτική βούληση για την ανάπτυξη μίας ολοκληρωμένης Εθνικής Στρατηγικής Ανάπτυξης εντός της οποίας ο Τουρισμός έχει τον κεντρικό ρόλο με άξονες την επιχειρηματικότητα, τους ανθρώπινους πόρους, την καινοτομία και την εξειδίκευση. Άποψή μας είναι ότι το νέο ΣΕΣ 2014-20 θα πρέπει να σχεδιαστεί προσαρμοσμένο στο ανωτέρω σχέδιο και όχι το αντίστροφο. Οι θεματικοί στόχοι που τίθενται στο πλαίσιο της πρωτοβουλίας Ευρώπη 2020, ανταγωνιστικότητα, περιβάλλον, έρευνα-καινοτομία, ΤΠΕ, υποδομές, απασχόληση, εκπαίδευση-κατάρτιση, θεσμική επάρκεια, είναι αυτονόητες αρχές και εμπεριέχουν ήδη σε σημαντικό βαθμό τον σχεδιασμό μας, θα πρέπει όμως στο πλαίσιο της διαπραγμάτευσης για το νέο ΕΣΠΑ να προτείνουμε με αποφασιστικότητα τις όποιες απαραίτητες προσαρμογές. Ο στρατηγικός προγραμματισμός του Υπουργείου μας για την επόμενη περίοδο επικεντρώνεται στα ακόλουθα: o Αλλαγή του παραδοσιακού μοντέλου «ήλιος-θάλασσα» με παράλληλη χρονική διεύρυνση της τουριστικής περιόδου και αύξηση του ποσοστού τουριστών υψηλού εισοδήματος. Το παραδοσιακό μοντέλο ανταποκρίθηκε με ταχύτητα στη ζήτηση και παρουσιάζει ευρύτατη διάχυση, τροφοδοτείται όμως σε διαρκώς αυξανόμενο ποσοστό από την εγχώρια ζήτηση και έχει ολοκληρώσει τον κύκλο του. Πρέπει να αναγνωρίσουμε ότι μέσα σε μικρό χρονικό διάστημα το πλαίσιο δράσης μας έχει καταστεί πολύ πιο δυναμικό αλλά και απαιτητικό. Η θέση του τουρισμού γίνεται ισχυρότερη σε σύγκριση με άλλους τομείς, οι συσχετισμοί μεταξύ νέων και παραδοσιακών αγορών συνεχώς μεταβάλλονται. o Εμπλουτισμό του παρεχόμενου τουριστικού προϊόντος και ανάδειξη νέων και ειδικών μορφών τουρισμού (πχ τουρισμός κρουαζιέρας και θαλάσσιος, Συνεδριακός, Τουρισμός υγείας ευεξίας, city breaks, γαστρονομικός, θρησκευτικός). Η παγκοσμιοποίηση δεν έχει οδηγήσει μόνο σε ισοπέδωση αλλά αποτελεί ταυτόχρονα και ευκαιρία ανάπτυξης και αξιοποίησης των ποιοτικών κατά τόπους ιδιαιτεροτήτων που αποκτούν μεγάλη εμπορική αξία.. 1 Βλ. Θέση των υπηρεσιών της Ευρωπαϊκής Επιτροπής σχετικά με την ανάπτυξη συμφωνίας εταιρικής σχέσης και προγραμμάτων στην Ελλάδα για την περίοδο 2014-2020, Βρυξέλλες, 13.11.2012. 3
o Ανάδειξη της στρατηγικής σχέσης με τους τομείς του Πολιτισμού και του Περιβάλλοντος και αναβάθμιση και τουριστική αξιοποίηση χώρων αρχαιολογικού και πολιτιστικού ενδιαφέροντος καθώς και των περιβαλλοντικών πόρων. o Διαμόρφωση φιλικού επενδυτικού περιβάλλοντος. Σε αντίθεση με τις μέχρι σήμερα κυρίαρχες παραδοσιακές τουριστικές επενδύσεις, αποσπασματικές, κατά κανόνα χαμηλής ποιότητας και συνεισφοράς στην ανταγωνιστικότητα αλλά και με ελλιπείς θεσμοθετημένες διαδικασίες ελέγχου, επιδιώκουμε την ανάδειξη και υποστήριξη σύνθετων και οργανωμένων τουριστικών επενδύσεων, μέσω: χωροταξικής πολιτικής, πχ δεν μπορεί ένας νόμος όπως αυτός για τη βιοποικιλότητα να εξαιρεί τους οργανωμένους τουριστικούς υποδοχείς από τη δυνατότητα χωροθέτησης σε μια περιοχή και να μην εξαιρεί τις βιομηχανίες χημικών. νέων τουριστικών προϊόντων (σύνθετα τουριστικά καταλύματα, οργανωμένοι τουριστικοί υποδοχείς), με αυστηρούς κανονιστικούς όρους, περιβαλλοντικούς και τεχνικούς οι οποίοι υπόκεινται στον έλεγχο του Συμβουλίου της Επικρατείας. απλοποίησης διαδικασιών και πλαισίου λειτουργίας (νομοθεσία, φορολόγηση), στρατηγικής marketing. o Υλοποίηση στρατηγικής σημασίας έργων υποδομής με έμφαση στις υποδομές και την πολυτροπικότητα αεροπορικών και θαλάσσιων μεταφορών, κυρίως στους τομείς του θαλάσσιου τουρισμού (κρουαζιέρα και sailing/yachting) καθώς και μικρότερων στοχευμένων έργων υποδομής για ενίσχυση της ανταγωνιστικότητας σε περιφερειακή και τοπική κλίμακα. o Εκπαίδευση και κατάρτιση των απασχολούμενων στον τουρισμό μέσω στοχευμένων προγραμμάτων με τομεακή και χωρική εξειδίκευση. o Βελτίωση του υφιστάμενου τουριστικού δυναμικού μέσω παρεμβάσεων για απόσυρση παλαιών και εκσυγχρονισμό υφιστάμενων τουριστικών καταλυμάτων. o Εκμετάλλευση συνεργειών τουριστικών επιχειρήσεων (clustering) και δημιουργία τουριστικών δικτύων (networking). o Θεσμικές μεταρρυθμίσεις και αξιοποίηση των ΤΠΕ οι οποίες ειδικά στο νησιωτικό σύστημα αποτελούν βασικό εργαλείο της διοίκησης και των επιχειρήσεων. Γ. Ο ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ ΤΟΥ ΝΕΟΥ ΣΕΣ 2014-20: ΑΝΑΠΤΥΞΙΑΚΕΣ ΠΡΟΤΕΡΑΙΟΤΗΤΕΣ ΤΟΥ ΤΟΥΡΙΣΤΙΚΟΥ ΤΟΜΕΑ o Ο διατομεακός και διαπεριφερειακός χαρακτήρας των δράσεων του τουρισμού επιβάλλει την οριζόντια συνεργασία μας τόσο με φορείς τομεακών πολιτικών, εκ των οποίων εγγύτεροι ο πολιτισμός, η νησιωτικότητα/θαλάσσιος τουρισμός και το περιβάλλον όσο και, κυρίως, με τις Περιφέρειες για τον από κοινού σχεδιασμό και διαχείριση ολοκληρωμένων δράσεων για την ανάδειξη των κατά περίπτωση ανταγωνιστικών πλεονεκτημάτων, των θεματικών και γεωγραφικών προορισμών, των 4
εμπειριών αλλά και των τυχόν συνεργειών. Σημειώνεται ότι ο σχεδιασμός του ΣΕΣ 2014-20 ενσωματώνει ισχυρή χωρική διάσταση σε αντίθεση με προηγούμενες περιόδους. o Παραδείγματα των (προφανών) συνεργειών με τον τομέα του Πολιτισμού: η ανάδειξη αρχαιολογικών τόπων και μνημείων για την ενίσχυση του τουρισμού σε μια περιοχή πχ η ανακατασκευή της οικίας Βενιζέλου στη Χαλέπα Χανίων, το πρόγραμμα δημιουργίας δικτύου αρχαίων θεάτρων που να συνδυάζονται με αναβάθμιση των τουριστικών καταλυμάτων, των εστιατορίων κτλ στην ευρύτερη περιοχή κάθε θεάτρου κτλ. o Παραδείγματα των συνεργειών με τον τομέα Περιβάλλοντος: το πρόγραμμα δημιουργίας τουριστικών διαδρομών εντός περιοχών ιδιαίτερου φυσικού κάλλους, το πρόγραμμα ανάδειξης προορισμών με δραστηριότητες σχετικές με το περιβάλλον πχ ανάπλαση της περιοχής της λίμνης Καϊάφα που περιλαμβάνει τόσο έργα αμιγώς περιβαλλοντικά πχ διαμόρφωση του χερσαίου χώρου όσο και έργα ανακαίνισης και ανάδειξης των παλιών ιαματικών λουτρών και του ξενοδοχείου που προωθούνται προς ένταξη στη νέα περίοδο. o Σε ό,τι αφορά τη συνεργασία μας με τις Περιφέρειες, αυτές αφορούν στον σχεδιασμό ολοκληρωμένων πολυταμειακών δράσεων, τόσο τομεακών για την ενίσχυση εναλλακτικών μορφών τουρισμού όσο και χωρικών με τη συμμετοχή τοπικών φορέων, ΟΤΑ, επιχειρήσεων, κοινωνικών εταίρων, τόσο ενδο- όσο και δια-περιφερειακά. Οι δράσεις μπορεί να περιλαμβάνουν κρατικές ενισχύσεις, δράσεις ΤΠΕ, έργα υποδομής, δράσεις προώθησης κτλ, ενώ θα συνδέονται και με τις κατευθύνσεις του Ειδικού Χωροταξικού Πλαισίου για τον Τουρισμό. Οι πρωτοβουλίες της ΕΕ για τις Community led Local Developments και τις Ιntegrated Territorial Investments κινούνται στην κατεύθυνση αυτή. o Ένα παράδειγμα αξιοποίησης τέτοιων εργαλείων αφορά στην πρόταση δημιουργίας από τους τοπικούς θεσμικούς φορείς ενός κοινού φορέα τοπικής ανάπτυξης που να περιλαμβάνει εμπλεκόμενους ΟΤΑ, επαγγελματικούς φορείς αλλά και ιδιώτες και την υποστηρικτική συμμετοχή της κεντρικής διοίκησης αρμόδιας για τον τομέα ενδιαφέροντος κατά περίπτωση πχ τουρισμός, αλιεία, γεωργία για τα νησιά. Ο κοινός φορέας διαμορφώνει ένα σχέδιο που να ενσωματώνει προσδιορισμένα απαιτούμενα τεχνικά έργα πχ την αναβάθμιση του τοπικού οδικού δικτύου ή την ανάδειξη ενός μνημείου ή τόπου ή διαδρομής φυσικού κάλλους της περιοχής, προγράμματα ενίσχυσης «τοπικών» επαγγελματικών κλάδων πχ των αλιέων ή των επιχειρηματιών τουρισμού για την περίπτωση των νησιών, προγράμματα κατάρτισης για το απασχολούμενο προσωπικό αλλά και πρακτικές παρεμβάσεις που να αφορούν την επιμήκυνση της τουριστικής περιόδου πχ λειτουργία τουριστικών καταλυμάτων και εστιατορίων, ωράριο καταστημάτων, διεξαγωγή γεγονότων προσέλκυσης κοινού εκτός περιόδων αιχμής κτλ. Ο στόχος θα είναι η κατά περίπτωση ενίσχυση της τουριστικής «εμπειρίας» που ενσωματώνει ο κάθε προορισμός και εν τέλει της ανταγωνιστικότητας και εμπορικής αξίας των προϊόντων και υπηρεσιών. Άλλες δράσεις του Υπουργείου μπορούν να συνοψιστούν κυρίως στα ακόλουθα: o Συνέχιση των θεσμικών μεταρρυθμίσεων που περιλαμβάνουν τόσο διοικητικές ενέργειες όσο και αξιοποίηση των ΤΠΕ και ιδιαίτερα με την ανανέωση του Μητρώου Τουριστικών Επιχειρήσεων και την ψηφιοποίηση των διαδικασιών εξυπηρέτησης τουριστικών επιχειρήσεων και επενδυτών o Εκσυγχρονισμός των διαδικασιών και των προδιαγραφών πιστοποίησης πάσης φύσεως τουριστικών υπηρεσιών. 5
o Ενίσχυση της έρευνας, της τεχνολογικής ανάπτυξης και της καινοτομίας στον τουρισμό με διασύνδεση Επιχειρήσεων με κέντρα Έρευνας και Καινοτομίας και την τριτοβάθμια εκπαίδευση (Πανεπιστήμια και ΤΕΙ), ανάπτυξη της δικτύωσης (clusters) και της ευφυούς εξειδίκευσης (smart specialization) o Καινοτόμα προγράμματα κατάρτισης και ενίσχυσης της απασχόλησης που να ενσωματώνουν νέες μεθόδους εκμάθησης και απαιτούμενες δεξιότητες για τις όλο και υψηλότερες απαιτήσεις υπηρεσιών φιλοξενίας, ιδιαίτερα στις εναλλακτικές μορφές τουρισμού. o Σημαντικά έργα υποδομής στρατηγικής σημασίας για τον τουρισμό, όπως υποδομές τερματικού λιμένα κρουαζιέρας, το δίκτυο τουριστικών λιμένων, η ανάπλαση του παραλιακού μετώπου, Συνεδριακές υποδομές, αναβάθμιση των πυλών εισόδου (αεροδρομίων και λιμένων) της χώρας, οι παρεμβάσεις για τη βελτίωση της εικόνας μεγάλων αστικών κέντρων κ.α. o Στοχευμένα έργα υποδομής που να ενισχύουν την ανταγωνιστικότητα τουριστικών προορισμών αναδεικνύοντας τα σημαντικά τους στοιχεία πχ επιλεγμένες τουριστικές διαδρομές, τουριστικά περίπτερα σε επιλεγμένους προορισμούς, ανάδειξη τοπικού τουριστικού αποθέματος (παλιές βιοτεχνίες, μνημεία, δίκτυα πολιτιστικών διαδρομών), υποδομές οικοτουριστικής ανάπτυξης κτλ o Δράσεις στον τομέα της προστασίας του περιβάλλοντος όπως δράσεις ενεργειακής διαχείρισης τουριστικών εγκαταστάσεων και καταλυμάτων, έργα διαχείρισης αποβλήτων και υδάτινων πόρων σε τουριστικούς προορισμούς, δράσεις περιβαλλοντικής ευαισθητοποίησης και κατάρτισης εμπλεκομένων στελεχών κ.α. o Ενίσχυση της εξωστρέφειας και της διασυνοριακής συνεργασίας o Δράσεις αναζωογόνησης και ανάπλασης υποβαθμισμένων περιοχών τουριστικού ενδιαφέροντος με απόσυρση (αρχικά με πιλοτικά προγράμματα και στη συνέχεια με επέκτασή τους) Δ. Ο ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ ΤΟΥ ΝΕΟΥ ΣΕΣ 2014-20: ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ Άποψή μας είναι ότι η θέση του Τουρισμού ως τομέα ήταν αναντίστοιχη των πόρων και της προγραμματικής ανάδειξής του στο πλαίσιο του ΕΣΠΑ 2007-13, κυρίως λόγω της έλλειψης στρατηγικού σχεδιασμού πίσω από τις σχεδιαζόμενες παρεμβάσεις. Το αποτέλεσμα ήταν όχι τόσο η ανεπαρκής ενίσχυση στη μικρή κλίμακα όσο η έλλειψη στρατηγικού σχεδιασμού και προγραμματισμού που να οδηγεί σε μετρήσιμα και ελεγχόμενα αποτελέσματα στη μεγάλη κλίμακα. Αναφέρεται συχνά το επιχείρημα ότι η χρηματοδότηση του Τουρισμού ήταν πολύ υψηλή σε ποσοτικούς όρους άρα τώρα τι θέλει; Προκύπτει ότι οι πόροι αυτοί δε βοήθησαν ακριβώς επειδή δεν κατευθύνθηκαν με οργανωμένο, στοχευμένο και ενιαίο για όλη τη χώρα τρόπο από αρμόδιο φορέα πολιτικής. Πρωτεύουσα σημασία για εμάς έχει ο συνεκτικός και στο πλαίσιο σχεδίου προγραμματισμός ενώ αυτή καθαυτή η υλοποίηση των δράσεων μπορεί να γίνεται από τις κατά περίπτωση δομές με την απαιτούμενη τεχνογνωσία και εμπειρία. Το επόμενο διάστημα θα εντατικοποιήσουμε τις επαφές μας με την Περιφέρεια στο πλαίσιο των ανωτέρω αναφερθέντων και θα επιδιώξουμε από την πλευρά μας τη στενή συνεργασία για την εκπόνηση των αναπτυξιακών προτάσεών μας για τον τουρισμό της περιοχής. Ελπίζουμε σε μια παραγωγική και γόνιμη, αν και πιεστική, περίοδο. 6