Οικίες Στο Βυζάντιο τα σπίτια βρίσκονταν μέσα στα τείχη της πόλης, οργανωμένα σε οικοδομικά τετράγωνα, πάνω σε ένα δίκτυο δρόμων, κυρίων και δευτερευόντων. Όσο εξελίσσονταν οι πόλεις τόσο τα σπίτια καταλάμβαναν περισσότερο χώρο, τοποθετούνταν πυκνά το ένα δίπλα στο άλλο, σε μεσοτοιχία, και στο ύστερο Βυζάντιο χτίζονταν όπου το επιτρέπει το έδαφος και η διαθέσιμη γη. Στις μεγάλες πόλεις της αυτοκρατορίας βρίσκουμε ισόγεια σπίτια που διατάσσονταν γύρω από μία κεντρική αυλή, καθώς και πολυώροφα με δύο ή περισσότερους ορόφους που φιλοξενούσαν περισσότερες από μία οικογένειες σε διαμερίσματα. Τα σπίτια τους χτίζονταν συνήθως με απλά, φτηνά υλικά. Όμως, υπήρξαν και σπίτια πλουσίων που ξεχώριζαν για την κατασκευή τους. Για τον τρόπο οικοδόμησης των σπιτιών γνωρίζουμε κυρίως από γραπτά κείμενα και από αρχαιολογικές ανασκαφές. Τα πιο συνηθισμένα υλικά ήταν: πέτρες, τούβλα και ξύλα, και για συνδετική ύλη χρησιμοποιούσαν λάσπη από άμμο και ασβέστη. Στις φτωχικές κατασκευές αντί για άμμο χρησιμοποιούσαν χώμα, ενώ στις πιο φροντισμένες μέσα στη λάσπη προσθέτανε και κομματάκια από σπασμένο κεραμίδι (οστρακάσβεστος ή κουρασάνι) με αυτόν τον τρόπο επιτυγχάνανε να αυξήσουν την αντοχή του κονιάματος, ενώ ταυτόχρονα τα κεραμικά ψήγματα λειτουργούσαν και ως μονωτικά υλικά. Τα ξύλα συχνά χρησίμευαν για τους ξυλοδεσμούς, τα χαγιάτια και τις αρχιτεκτονικές προεξοχές, ενώ στην υστεροβυζαντινή Κωνσταντινούπολη υπήρχαν και πολυώροφες οικίες κατασκευασμένες εξ ολοκλήρου από ξύλο. Δυστυχώς, είναι λίγα τα δείγματα της κοσμικής αρχιτεκτονικής που μας έχουν διασωθεί. Προφανώς σε αυτό συντέλεσε η ευτελής κατασκευή τους, αλλά και το γεγονός της επαναχρησιμοποίησης υλικών ή και ολόκληρων μελών παλιών σπιτιών σε νεότερες κατασκευές., με αποτέλεσμα να μην διασώζονται πολύ παλιά κτίσματα. Η πολύ πυκνή δόμηση στις πόλεις ανάγκασε το κράτος να επέμβει με νόμους οικοδομικούς και πολεοδομικούς που ρύθμιζαν πώς θα χτίζονται τα σπίτια και πώς θα διαμορφώνονταν σε γειτνίαση το ένα με το άλλο, προκειμένου το αποτέλεσμα να είναι ωραίο αισθητικά και να 1 από 6
εξασφαλίζονται οι όροι υγιεινής, δηλαδή να είναι ευάερα (να αερίζονται) και ευήλια (να τα βλέπει ο ήλιος). Για παράδειγμα, το διάταγμα του αυτοκράτορα Ζήνωνα όριζε: πόσους ορόφους μπορούσε να έχει μια κατοικία, πώς θα κτίζονταν τα μπαλκόνια και τα κλιμακοστάσια, και ότι έπρεπε να απέχουν τα σπίτια μεταξύ τους 12 πόδια, διαφορετικά να μην ανοίγουν παράθυρο προς τη μεριά του διπλανού τους. Σχετική Νεαρά του Ιουστινιανού για την περιοχή της Κωνσταντινούπολης όριζε ότι το ύψος ενός σπιτιού δεν έπρεπε να εμποδίζει το φως να φτάνει στη γειτονική οικία και ταυτόχρονα δεν έπρεπε να του κόβει τη θέα προς τη θάλασσα. Επίσης, οι πλούσιοι ιδιοκτήτες οικιών ήταν υποχρεωμένοι να επισκευάζουν και να καλλωπίζουν (ομορφαίνουν) με μάρμαρα τις προσόψεις των σπιτιών τους, ώστε να προσφέρουν «κάλλος μεν τη πόλει, ψυχαγωγίαν δε τοις βαδίζουσι» (ομορφιά για την πόλη και ευχαρίστηση στους περαστικούς). Τέλος, για λόγους ασφαλείας, το Στρατηγικόν του Κεκαυμένου συνιστούσε να μην υπάρχουν σπίτια κολλητά στα τείχη, αν και αυτή η απαγόρευση συχνά δεν εφαρμοζόταν. Στο ισόγειο των σπιτιών της μέσης Βυζαντινής περιόδου, βρίσκουμε στοιχεία που θα ταίριαζαν σε ένα αγροτόσπιτο: μεγάλα πιθάρια για το λάδι, το κρασί και τα δημητριακά μαρτυρούν ότι χρησιμοποιούνταν ως αποθηκευτικοί χώροι, καθώς και εξοπλισμό, όπως είναι η περίπτωση ενός μύλου για το άλεσμα των δημητριακών που αναφέρεται σε μια περιγραφή σπιτιού στην Κωνσταντινούπολη. Δεν γνωρίζουμε εάν υπήρχαν συνοικίες πλουσίων χωριστές αυτές των φτωχών. Ο Μυστράς αποτελεί περίπτωση πόλης όπου τα αρχοντόσπιτα ήταν συγκεντρωμένα στην άνω πόλη, κοντά στα παλάτια των Δεσποτών. Κάτι τέτοιο παρατηρείται και στην πόλη της Αδριανούπολης, όπου οι άρχοντες κατοικούσαν στην άνω πόλη, μεταξύ ακρόπολης και ενδιάμεσου τείχους. Δεν αποκλείεται, το ενδιάμεσο τείχος που δημιουργείται σε αρκετές πόλεις μετά τη Μεσοβυζαντινή περίοδο να χώριζε την πόλη σε συνοικίες, ανάλογα την κοινωνική τους θέση. Στις βυζαντινές πόλεις υπάρχουν και μειονότητες που μένουν σε χωριστές συνοικίες, όπως οι Εβραίοι, και έμποροι άλλων εθνικοτήτων (πχ. Ιταλοί), οι οποίοι συχνά έμεναν και εκτός τειχών. Για τον εβραϊκό πληθυσμό, η συνήθεια αυτή ατόνησε με τα χρόνια, παρόλο που διατήρησε την τάση απομόνωσής του. Γλωσσάρι (3) ξυλόδεσμος: η συναρμογή ξύλων. χαγιάτι: ξύλινος στεγασμένος και ανοιχτός εξώστης παραδοσιακού σπιτιού με εξωτερική σκάλα. Η βεράντα, το μπαλκόνι. 2 από 6
ευτελής: αυτός που έχει χαμηλή τιμή. Μεταφορικά αυτός που είναι κατώτερης ποιότητας. Πληροφοριακά Κείμενα (4) Η πόλη : Η Κωνσταντινούπολη, η πρωτεύουσα της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, χτίστηκε στη θέση της αρχαίας ελληνικής αποικίας: Βυζάντιο, στην τριγωνική χερσόνησο που σχηματίζεται μεταξύ του Κεράτιου κόλπου, του Βοσπόρου και της θάλασσας του Μαρμαρά σε μια εξαιρετική θέση που ήλεγχε εμπορικά τον δρόμο Αιγαίου-Ευξείνου Πόντου. Την ίδρυσε ο Μέγας Κωνσταντίνος το 330 μ.χ. με σκοπό να δημιουργήσει μια πόλη ισάξια της Ρώμης σε λαμπρότητα, πλούτο και δύναμη. Η πόλη αναπτύχθηκε πολύ γρήγορα αυτό προκάλεσε προβλήματα χώρου και υποδομών, οπότε ο Θεοδόσιος ο Α επέκτεινε την πόλη προς Δυσμάς, φτιάχνοντας καινούργια ισχυρά τείχη, τα οποία οχύρωσαν την πόλη μέχρι το τέλος της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας. Η Κωνσταντινούπολη διαμορφώθηκε πολεοδομικά παρόμοια με τη Ρώμη. Ένας κεντρικός δρόμος, η Μέση οδός, συνέδεε το παλάτι με τη Χρυσή πύλη. Πάνω σε αυτόν τον δρόμο φτιάχτηκε ο Φόρος, μια κυκλική πλατεία με ένα άγαλμα του Κωνσταντίνου τοποθετημένο πάνω σε ένα κίονα. Στην πλατεία αυτή χωροθετήθηκαν και άλλα δημόσια κτίρια. Αργότερα ο Θεοδόσιος ο Α και ο Αρκάδιος δημιούργησαν κι άλλους Φόρους με τα δικά τους αγάλματα. Τον 6ο αιώνα ο Ιουστινιανός, μετά τη στάση του Νίκα, κόσμησε την Κωνσταντινούπολη με λαμπρά οικοδομήματα, ανάκτορα, λουτρά και δημόσια κτίρια.. Τότε κτίστηκε και ο ναός της Αγίας Σοφίας που αποτέλεσε σε όλη τη διάρκεια της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας την έδρα του Οικουμενικού Πατριαρχείου. Κατά τον 7ο και 8ο αιώνα η Κωνσταντινούπολη αντιμετώπισε μεγάλα προβλήματα που την αποσυντόνισαν: επιθέσεις από τους Αβάρους (πολιορκία το 674) και τους Άραβες (επιθέσεις το 674 και το 717-718), φυσικές καταστροφές (μεγάλος καταστροφικός σεισμός το 740), και επιδημίες (πανώλη το 747). Μικρή οικοδομική δραστηριότητα αναπτύσσεται κατά τον 8ο και 9ο αιώνα, που περιλαμβάνει κυρίως ενίσχυση της οχύρωσης της πόλης. Mε την ανάκαμψη της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, 9ο-11ο αιώνα, η Κωνσταντινούπολη κατέστη η πολυπληθέστερη πόλη του τότε χριστιανικού κόσμου, στην πλειοψηφία της Ελληνόφωνη, σε συνύπαρξη με πολλές άλλες εθνότητες, όπως: Εβραίους, Αρμένιους, Ρώσους, Ιταλούς έμπορους, Άραβες, καθώς και μισθοφόρους από τη δυτική Ευρώπη και τη Σκανδιναβία. Αυτήν την περίοδο χτίζονται πολλά δημόσια κτίρια, ιδιωτικά και εκκλησιαστικά, με έμφαση σε συστάσεις ιδρυμάτων κοινωφελούς σκοπού, όπως νοσοκομεία, γηροκομεία, ορφανοτροφεία και σχολεία. Μεγάλη ακμή γνωρίζει η ανώτερη εκπαίδευση, χάρη στη μέριμνα του κράτους αφενός, αλλά και την εμφάνιση σημαντικών λογίων αφετέρου. Η αναγέννηση αυτή συνεχίστηκε μέχρι τα μέσου του 11ου αιώνα, όταν άρχισαν τα οικονομικά προβλήματα λόγω κακής διαχείρισης, αλλά και λόγω δυσμενών εκβάσεων εξωτερικών επιχειρήσεων της αυτοκρατορίας. Η πρώτη διέλευση των Σταυροφόρων από την Κωνσταντινούπολη ήταν τελείως ανώδυνη, όμως στη Δ σταυροφορία, το 1204, οι Φράγκοι την κατέλαβαν και τη λεηλάτησαν, ενώ σφαγίασαν, αιχμαλώτισαν και εκδίωξαν τους κατοίκους της. Την ανακατέλαβε το 1261 ο Μιχαήλ Η Παλαιολόγος, ο οποίος ανοικοδόμησε τα περισσότερα μνημεία και τα τείχη, χωρίς όμως να καταφέρει να δώσει ξανά στην πόλη τη λάμψη και την αίγλη του παρελθόντος Αποδυναμωμένη η αυτοκρατορία δεν μπόρεσε να αναχαιτίσει την ορμή των Οθωμανών, με αποτέλεσμα να πέσει η Κωνσταντινούπολή στα χέρια τους το 1453. Με την Άλωση επήλθε οριστικά η κατάλυση της αυτοκρατορίας. Η πνευματική όμως παράδοση του Βυζαντίου παρέμεινε ακόμη αξιοσημείωτη, 3 από 6
καθώς πολλοί λόγιοι εγκαταστάθηκαν στις κτήσεις των Βενετών στην Κρήτη και την Πελοπόννησο, αλλά και στα ίδια τα κράτη της Ευρώπης και μεταλαμπάδευσαν την Ελληνική παιδεία στη Δύση. Στρατηγικό του Κεκαυμένου: Ο Κεκαυμένος ήταν ένας συγγραφέας που έζησε τον 11ο αιώνα. Κάποιοι ερευνητές τον ταυτίζουν όχι ορθά σύμφωνα με την επικρατούσα άποψη με τον αρμενικής καταγωγής στρατηγό Κατακαλών Κεκαυμένο. Ένα από τα έργα που του αποδίδονται είναι και το Στρατηγικόν, που γράφτηκε το 1071. Παρόλο που δεν είναι ακριβώς ένα πρακτικό εγχειρίδιο απευθυνόμενο σε στρατιωτικούς ή γεμάτο με συμβουλές και θεωρητικές πραγματείες περί του πολέμου, όπως θα περίμενε κανένας από τον τίτλο του, το Στρατηγικόν είναι ένα κείμενο μοναδικό στο είδος του εξαιτίας του συμβουλευτικού χαρακτήρα του. Αναφέρεται στην ορθή συμπεριφορά, και απευθύνεται στους γιους του, αλλά και σε όσους κατέχουν σημαντικές και υπεύθυνες θέσεις, αυτοκράτορες, στρατηγούς, δημόσιους λειτουργούς, πατριάρχες, τοπάρχες. Το Στρατηγικόν παρέχει μια εικόνα για τον δημόσιο και ιδιωτικό βυζαντινό βίο, ανεπανάληπτη και εκ των έσω. Κεκαυμένος (1020/24-1070): Συγγραφέας του 11ου αιώνα στον οποίο αποδίδονται δύο έργα που γράφτηκαν το 1071: τo Στρατηγικόν που είχε με συμβουλευτικό χαρακτήρα και το Ανωνύμου Λόγος Νουθετικός προς Βασιλέα,. Κάποιοι ερευνητές ταυτίζουν τον Κεκαυμένο όχι ορθά σύμφωνα με την επικρατούσα άποψη με τον αρμενικής καταγωγής στρατηγό Κατακαλών Κεκαυμένο. Τα κάστρα: Στην κορυφή ενός πρόβουνου του Ταϋγέτου, λίγα χιλιόμετρα ΒΔ της Λακεδαίμονος, όπως ονομαζόταν η Σπάρτη στα βυζαντινά χρόνια, το κάστρο του Μυστρά ή Μυζηθρά ιδρύθηκε το 1249 από τον Φράγκο πρίγκιπα Γουλιέλμο Β Βιλεαρδουίνο. Ο λόφος είναι φύσει οχυρός, γιατί από τα νότια και τα ΝΑ είναι εντελώς απροσπέλαστος, καθώς ο βράχος υψώνεται σχεδόν κάθετα σε δυσθεώρητο ύψος. Όμως, η θέα προς την κοιλάδα του Ευρώτα δεν εμποδίζεται από τίποτε προς το βορρά, την ανατολή και το νότο η θέση είναι εξαιρετικά καίρια για τον έλεγχο της περιοχής. Το όνομα του Μυστρά θα μπορούσε να προέρχεται από κάποιον γαιοκτήμονα της περιοχής που το επώνυμό του ή το επάγγελμά του ήταν Μυζηθράς. Οι Φράγκοι οικοδόμησαν ένα δυνατό κάστρο για τον αποτελεσματικό έλεγχο της νότιας Πελοποννήσου. Ωστόσο, για να λυθεί η αιχμαλωσία του Γουλιέλμου, μετά τη μάχη της Πελαγονίας το 1259, αναγκάστηκαν να παραχωρήσουν στους Βυζαντινούς τα κάστρα της Μονεμβασίας, της Μάνης και του Μυστρά το 1262. Στα αμέσως επόμενα χρόνια, η ασφάλεια που παρείχε ο λόφος προκάλεσε τη μετακίνηση των κατοίκων της Λακεδαίμονος και των γύρω οικισμών, την εγκατάστασή τους στην πλαγιά κάτω από το κάστρο και το κτίσιμο των οικιών τους με μαρμάρινο και άλλο οικοδομικό υλικό από τα ερείπια της αρχαίας Σπάρτης και τις παλιές ιδιοκτησίες τους. Παράλληλα, η επισκοπή Λακεδαίμονος μετέφερε εκεί την έδρα της το 1264, ενώ η στρατιωτική «κεφαλή» του Μοριά, ο ενιαύσιος στρατηγός, μόλις το 1289. Ο καθεδρικός ναός, αφιερωμένος στον άγιο Δημήτριο, κτίστηκε μέσα στο τελευταίο τρίτο του 13ου αιώνα, ίσως από τον μητροπολίτη Ευγένιο, και ανακαινίστηκε από τον Νικηφόρο Μοσχόπουλο, που ήλθε από την Κωνσταντινούπολη. Ιδιαίτερα σημαντικές προσωπικότητες θα πρέπει να ήταν ο Δανιήλ και ο πρωτοσύγκελος Παχώμιος, που ίδρυσαν τα δύο διαδοχικά καθολικά της μονής Βροντοχίου, τους Αγίους Θεοδώρους και το Αφενικό (πριν το 1296 και το 1310). Από το 1308 η «κεφαλή» έπαψε να έχει θητεία ενός χρόνου και έγινε μόνιμη διοίκηση. Το 1348 ο Μυστράς αναδείχθηκε σε πρωτεύουσα του Δεσποτάτου του Μορέως με πρώτο δεσπότη τον Μανουήλ Καντακουζηνό (1348-1380), δευτερότοκο γιο του αυτοκράτορα 4 από 6
Ιωάννη Ҁ. Ο Μανουήλ έλαβε ως σύζυγό του την Ισαβέλλα, κόρη του βασιλέα της Μικρής Αρμενίας Γκυ ντε Λουζινιάν, τη γνωστή από τη μυθιστορηματική βιογραφία της, πριγκηπέσα Ιζαμπώ. Ο Μανουήλ γύρω στο 1350 ίδρυσε τη μονή του Ζωοδότου Χριστού, που έχει ταυτιστεί με την σημερινή εκκλησίας της Αγίας Σοφίας, ενώ η Ισαβέλλα φαίνεται ότι την ίδια περίοδο ίδρυσε την μονή της Περιβλέπτου. Tο 1383 την οικογένεια των Καντακουζηνών διαδέχθηκε στη διοίκηση του Μυστρά η οικογένεια των Παλαιολόγων που κατείχε το θρόνο της Κωνσταντινούπολης. Ο Θεόδωρος Α Παλαιολόγος, γιός του αυτοκράτορα Ιωάννη του Ε, ανέκοψε την αυτονομιστική διάθεση του τελευταίου Καντακουζηνού, του Δημητρίου. Η διοίκησή του στο Μυστρά βασίζονταν πάντα στις λεπτές ισορροπίες μεταξύ εχθρών και φίλων. Από την άλλη πλευρά, οι κάτοικοι της πόλης είχαν υψηλό φρόνημα και αφυπνισμένο αίσθημα εθνικής συνείδησης, προϊόν του μακροχρόνιου πολέμου, αλλά και της αναγκαστικής συμβίωσης με Φράγκους, Βενετούς, Αλβανούς, που είχαν αρχίσει να έρχονται κατά κύματα στην Πελοπόννησο από το 13ο αιώνα, και Εβραίους, που είχαν εγκατασταθεί στην περιφέρεια της πόλης. Οι κάτοικοι αντέδρασαν σθεναρά όταν ο Θεόδωρος αντί χρηματικού ποσού παραχώρησε το Μυστρά στους Ιωαννίτες ιππότες το 1402, με αποτέλεσμα να ακυρωθεί η σύμβαση. Από την άλλη, οι διαμάχες με τους άρχοντες και τον πληθυσμό λόγω της φορολογίας και των λοιπών επιβαρύνσεων ήταν συνεχείς. Το 1423 οι Οθωμανοί λεηλάτησαν την Πελοπόννησο, αλλά το 1429, μετά από επιτυχίες του Θεόδωρου Β Παλαιολόγου και του Ιωάννη Η, του νέου αυτοκράτορα, ιδρύθηκε νέο Δεσποτάτο με έδρα τη Γλαρέντζα και το 1430 ένα τρίτο με έδρα τα Καλάβρυτα. Τότε, την εποχή αυτή του ύστατου θριάμβου, κτίζονται στο Μυστρά η Ευαγγελίστρια και η μονή της Παντάνασσας. Ωστόσο, από τους τρεις αδελφούς Παλαιολόγους, τον Θεόδωρο, τον Κωνσταντίνο και τον Θωμά, που διεκδικούσαν ο καθένας για λογαριασμό του την εξουσία στο Μοριά ή και στην Κωνσταντινούπολη, στο Μυστρά έμεινε ο Κωνσταντίνος μέχρι το 1449, όταν έφυγε για την Πόλη, χωρίς να στεφθεί πραγματικά, για να παραλάβει το θρόνο. Μετά το 1453, οι Οθωμανοί ουσιαστικά έπαιζαν τον πρώτο ρόλο στην Πελοπόννησο και ήταν ζήτημα χρόνου να κυριεύσουν και τους τελευταίους Βυζαντινούς θύλακες. Ο Δημήτριος Παλαιολόγος παρέδωσε το Μυστρά το 1460 στον Μωάμεθ Β μπροστά στην απειλή του πολυάριθμου στρατού του, ενώ ο Θωμάς από την Πάτρα έφυγε για την Ιταλία. Ο Μυστράς ήταν μια μεγάλη πόλη για την εποχή της και υπήρξε η καρδιά της Πελοποννήσου για σχεδόν δύο αιώνες. Στους στενούς δρόμους του περπάτησαν σημαντικές προσωπικότητες της εποχής, λαϊκοί και κληρικοί, που καθόρισαν όχι μόνον τη μοίρα της πόλης, αλλά ίσως και της Ευρώπης. Η προσωπικότητα του Γεώργιου Πλήθωνα Γεμιστού, φιλόσοφου με υψηλή κρατική θέση, είναι η πιο ονομαστή. Πράγματι, ο Πλήθων ήταν που, με την ευκαιρία της συνόδου για την ένωση των Εκκλησιών, επέδρασε έτσι ώστε να αναζωογονηθεί το ενδιαφέρον για την κλασική παιδεία στη Φλωρεντία. Το 1464, κατά την αποτυχημένη πολιορκία του Μυστρά από τους Βενετούς, ο άρχοντας Σιγισμούνδος Μαλατέστας κατάφερε να εισέλθει στην πόλη και φεύγοντας να πάρει μαζί του μοναδικό λάφυρο το λείψανο του Γεμιστού, που το απέθεσε μαζί με των άλλων σοφών της αυλής του στο Ρίμινι. Βιβλιογραφία (10) 1. Αβραμέα Α., Η φροντίδα των Βυζαντινών για το φυσικό περιβάλλον των πόλεων, 1990 2. Dark K.R, Houses, streets and shops in Byzantine Constantinople from the fifth to the twelfth centuries, 2004 5 από 6
3. Κιουσοπούλου Τ., Η ύστερη βυζαντινή πόλη, 1997 4. Μουτσόπουλος Ν., Η πρώιμη βυζαντινή και η μεσοβυζαντινή πόλη, 1997 5. Μπούρας Χ., Πολεοδομικά των μεσοβυζαντινών και υστεροβυζαντινών πόλεων, 1998 6. Παπαζώτος Θ., Το αστικό βυζαντινό σπίτι, 1982 7. Τριανταφυλλίδη Ζ., Το σπίτι στον ελληνικό χώρο, Φεβρουάριος 1982 8. Βέροια, ένα αστικό και καλλιτεχνικό κέντρο της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, Υπουργείο Εθνικής Παιδείας και Θρησκευμάτων, Υπουργείο Πολιτισμού, Γ.Γ. Λαϊκής Επιμόρφωσης 9. Μυζηθράς, Παιχνίδι σε μια Καστροπολιτεία 10. Η ιστορία όχι μόνο δύο πόλεων σε Ψηφίδες του Βυζαντίου 6 από 6