Γλώσσα, λογοτεχνία, έθνος Η συναρµογή-τους στα χρόνια του Ροµαντισµού Αλέξης Πολίτης «Όλοι οι Έλληνες ανήκουν στη µεγάλη σχολή της φαντασιοπληξίας», έγραφε στα 1854 ο Εδµόνδος Αµπού, ο γνωστός συγγραφέας, που µε περισσή ευκολία τον αποκαλέσαµε µισέλληνα. Βρισκόταν τότε στην Αθήνα, από τους πρώτους υπότροφους της γαλλικής αρχαιολογικής αποστολής, αλλά το ενδιαφέρον είναι πως η συµπαθητικά ειρωνική ετούτη φράση-του δεν αναφέρεται στη σχέση των Νεοελλήνων µε την ποίηση ή τη λογοτεχνία, παρά στον τρόπο που ιππεύουν, που οδηγούν τα άλογά-τους: «Τους βλέπεις κάποτε στη βόλτα της ιππασίας να πηδάν έξω απ τον δρόµο, να ορµούν ριψοκίνδυνα στους αγρούς, να χάνονται σ ένα σύννεφο σκόνης, και δέκα λεφτά αργότερα να συγκρατούν το άλογο που αχνίζει κάθιδρο» 1. εν έλεγε ψέµατα ο Αµπού, ούτε υπερβολές. «Ήµεθα τότε µια εύθυµη συντροφιά νέων εις τα Χανιά που είχαµε κοινήν την αγάπην προς την ιππασίαν» τώρα, ακούµε τον Κονδυλάκη. «Εις την είσοδον της πόλεως ένας Τούρκος» «έδιδεν άλογα µε νοίκι». «Τί υπέφεραν εκείνα τα άλογα από τη νεανική-µας τρέλα, δεν περιγράφεται. Ετρέχαµε σα δαιµονισµένοι και τ αναγκάζαµε να υπερπηδούν κάθε εµπόδιο που συναντούσαµε, είτε τοίχος ήτο είτε χαντάκι. Μάλιστα άµα µεθούσαµε, δεν είχαµε πια κανένα οίκτον δι αυτά τα ζώα. Τα σπιρούνια εχώνοντο βαθιά στα πλευρά-των και οι βίτσες αυλάκωναν το δέρµα-των». «Και καµιά φορά, όπως ήταν αφρισµένα τ άλογα, τ αναγκάζαµε να προχωρήσουν στη θάλασσα κι εκάναµε τα λουτρά των Κενταύρων, όπως ελέγαµε το έφιππον εκείνο κολύµπηµα» 2. Ετούτη η επίµονη επίδειξη των ατοµικών ικανοτήτων, η βούληση µαταιοδοξίας, η τάση για υπερβολές, µπορεί ωστόσο να µας δώσει ένα βασικό οδηγητικό νήµα για να επιχειρήσουµε µια όσο γίνεται πιο συνολική αντιµετώπιση του λογοτεχνικού φαινοµένου από τους Νεοέλληνες των ροµαντικών χρόνων ας κρατήσουµε συµβατικά τις χρονολογίες 1830-1880. Όσο γίνεται πιο συνολική µια απόπειρα δηλαδή να εξεταστεί το λογοτεχνικό φαινόµενο ως ενιαία διαδικασία: συγγραφή και ανάγνωση ως συνεχές και αδιάσπαστο σύστηµα ο καθρέφτης της κοινωνίας. Τα αµιγή αναγνωστικά τεκµήρια που µπορούµε να εντοπίσουµε ή απλώς, που έχω κατορθώσει να εντοπίσω είναι λιγοστά, και σχεδόν χωρίς σηµασία: ελάχιστες οι αναφορές σε αλληλογραφίες είτε ηµερολόγια, µετρηµένες στα δάχτυλα οι βιβλιοκρισίες αποµένουν τα αναγνωστικά σηµάδια σε προσωπικά αντίτυπα κι η παρουσία στα ράφια των βιβλιοπωλείων 3. Γνωρίζουµε όµως ότι η κοινωνία σεβόταν τότε µ έναν τρόπο ιδιαίτερο την ποίηση την αντέγραφε, την αποστήθιζε, της άρεσε να την ακούσει ν απαγγέλλεται µας επιτρέπεται λοιπόν να λογαριάζουµε ότι η πρόσληψη συµπορεύονταν µε την έµπνευση, ότι η γραφή, άρα, συνιστά και τεκµήριο της ανάγνωσης. Εδώ φυσικά κρίνω απαραίτητο να επιµερίσουµε τον όρο ποίηση: όχι όλη η ποίηση, όχι όλοι οι ποιητές ούτε ο ώριµος Σολωµός ούτε ο Τυπάλδος απολάµβαναν τη γενική εκτίµηση τα δείγµατα του έργου-τους που πέρασαν στις ανθολογίες της εποχής είναι περιορισµένα 4. Την ποίηση ως τεκµήριο του «κοινού» γούστου πρέπει να την αναζητήσουµε στους ποιητές που άρεσαν και γοήτευαν σε µεγαλύτερο µάλιστα βαθµό τη 1 Edmond About, «Tous les Grecs appartiennent à la grande école de la fantaisie», στο La Grèce contemporaine, Παρίσι 1854, 152 πβ. Εντµοντ Αµπού, Η Ελλάδα του Όθωνα, µετάφραση Α. Σπήλιος, επιµ. Τάσος Βουρνάς, Αθήνα χ.χ. (±1975), 110 προτίµησα να ξαναµεταφράσω το χωρίο. 2 Ι. Κονδυλάκης, «Ο επικήδειος», στο: Όταν ήµουν δάσκαλος, Αθήνα 1930, 180. 3 Μαρία Μαθιουδάκη, Οι τιµοκατάλογοι των ελληνικών βιβλιοπωλείων. Μαρτυρίες για την ιστορία των ελληνικών αναγνωσµάτων στο δεύτερο µισό του 19 ου αιώνα, διδακτορική διατριβή, Ρέθυµνο 2001. 4 Η παραποιηµένη µορφή µε την οποία δηµοσιεύονται κάποια ποιήµατα του Σολωµού αποτελεί ένα αχνό αλλά ενδεικτικό τεκµήριο της αναγνωστικής πρόσληψης, βλ. το άρθρο-µου «Ταιριάζοντας τον Σολωµό στα µέτρα του κοινού. Φαρµακωµένη, Εις Μοναχήν, Ξανθούλα», Κονδυλοφόρος, 8 (2009=2010) 67-80.
διαπιστώνουµε στους ελάσσονες ή και στους απελπιστικά ελάσσονες: όταν κάποιος δεν διαθέτει κανένα χάρισµα, προσπαθεί να µιµηθεί ό,τι θαυµάζει. * Στα 1868, ο επιφανέστερος ίσως τότε ποιητής, ο Αριστοτέλης Βαλαωρίτης, απογοητευµένος από την πορεία της κρητικής επανάστασης, αλλά κι από τα τεκταινόµενα στο ελληνικό κοινοβούλιο, έγραφε σ έναν στενό-του φίλο: «Εντούτοις πίστευσον ότι η γενική παραλυσία κατέλαβε και την φαντασίαν-µου. Το είδος της ποιήσεώς-µου δεν δύναται να υπάρξει όταν το έθνος κοιµάται ο οίστρος, η έµπνευσις δεν διεγείρεται εν εµοί εκ του θεάµατος των διαυγών ναµάτων ενός ρύακος ή εκ της µελωδικής αρµονίας των φθόγγων της αηδόνος ή εκ της γαλήνιας πληµµύρας των σεληνιακών ακτίνων. Όχι. Εγώ δεν δύναµαι να ψάλλω παρ όταν το έθνος-µου βρυχάται, δεν οιστρηλατούµαι παρ όταν η Ελλάς οιστρηλατείται. Τότε τα οστά των τεθνεώτων, περιβάλλονται αυτοµάτως την αρχαίαν σάρκαν-των, βλέπω το αίµα ρέον εκ των πληγών-των, ακούω τους παλµούς των καρδιών-των κρούοντας θορυβωδώς τα ηράκλεια στέρνα-των, ατενίζω τους κεραυνούς των βλεµµάτων-των, και θερµαινόµενος εκ της φλογός ήτις αστράπτει από των χειλέων-των, στιχουργώ τότε, αγορεύω, ζω, δαιµονίζοµαι» 5. Ναι, οι Νεοέλληνες βίωναν τραυµατικά τον αιώνα των εθνικισµών µια ολόκληρη γενιά είχε περάσει από την ίδρυση του εθνικού κράτους δίχως κανένας από τους εθνικούς πόθους να επιτευχθεί. Η ποίηση λοιπόν δεν µπορούσε παρά να επικεντρώνεται γύρω απ την έννοια της πατρίδας. «Πάτριος εκκλησία και η ποίησις ιερεύς δε και λειτουργός ο εθνικός ποιητής» έτσι τελείωνε την κριτική-του για τον Σολωµό ο Σπυρίδων Ζαµπέλιος το 1859, κριτική όπου τον κατηγορούσε, βέβαια, ότι δεν εκπλήρωσε αυτή τη λειτουργία 6. Η ταύτιση της ποίησης µε την πατρίδα, και µάλιστα µε την υπόδουλη πατρίδα, έρχεται και ξανάρχεται επίµονα: «Ενώ εις το κατώφλιον του κόσµου ευρισκόµην, Παρθένος κυανόφθαλµος και µε ξανθήν την κόµην, φορούσα εις τα στήθη-της του Μαραθώνος ρόδα, πλην αλυσίδα σύρουσα εις τον λευκόν-της πόδα, µ εφάνη Την αγάπησα ως της αυγής ακτίνα, ως αύρα της ανοίξεως, ως τα ευώδη κρίνα. Τίς ήτον Η σεµνή πατρίς, µαγευτική-µου Μούσα», έγραφε στα 1836 ο Αλέξανδρος Σούτσος «οι ποιηταί υπάρχουσι ποθεινοί εις τους Έλληνας και µάλιστα τους εν δουλεία έτι ζώντας. Των ποιητών η φωνή υπέρ παν άλλο ενθυµίζει εις αυτούς την πατρίδα. Οι ποιηταί, ως αι Εστιάδες παρθένοι της Ρώµης φυλάττουσιν ακοίµητον την ιεράν φλόγα της φιλοπατρίας, παρηγορούσι την Ελλάδα, διατηρούσι την ελπίδα, χαροποιούσι τους τεθλιµµένους ήρωας υµνούντες αυτών τα κλέα, και ζώσι και θνήσκουσιν ως εκείνοι, καταλείποντες κληρονοµίαν εις τους εκγόνους οι µεν το ξίφος, οι δε την λύραν αυτών», στα 1860 ο Καρασούτσας 7. Και στα λιγοστά θεωρητικά κείµενα που διαθέτουµε, προλόγους κυρίως σε ποιητικές συλλογές, οι συγγραφείς έθεταν ως κύριο ζητούµενο για τη νεοελληνική ποίηση την ενασχόληση µε τον εθνικό βίο και ως κύριο µειονέκτηµα των όσων είχαν γραφτεί έως τα χρόνια-τους την πενιχρή, ακριβώς, ενασχόληση. Γιατι παρά τις ατελείωτες συλλογές, παρά τους ποιητικούς διαγωνισµούς, οι Νεοέλληνες ένιωθαν πως εκείνο που ποθούσαν, η µεγάλη ποίηση, η ισότιµη µε των προγόνων, ή έστω µε των Ευρωπαίων, αυτόν τον ανοµολόγητο καηµό θα τον δούµε παρακάτω δεν έλεγε να έρθει. ιόλου περίεργο επειδή η ποίηση είχε γίνει, ακριβώς, θύµα του θέµατός-της. Και καθώς η αξία του θέµατος ήταν αυτονόητη, οι ποιητές πίστεψαν ότι αυτό αρκούσε για να πετύχουν και 5 Γράµµα προς Ανδρέα Στράτο, 22.8.1868, Αριστ. Βαλαωρίτης, Α. Βίος, επιστολές και πολιτικά κείµενα, επιµ. Γ. Π. Σαββίδης και Νίκη Λυκούργου, Αθήνα 1980, 294-295. 6 Σπυρίδων Ζαµπέλιος, Τα κριτικά κείµενα, επιµ. Γιώργος Γ. Αλισανδράτος, Αθήνα 1999, 233 το φυλλάδιο του Ζαµπέλιου είχε τίτλο Πόθεν η κοινή λέξις τραγουδώ; Σκέψεις περί ελληνικής ποιήσεως, Αθήνα 1859. 7 Αλ. Σούτσος, από την Ελληνική πλάστιγγα (αντλώ από το Ελληνικός νέος Παρνασσός του Κωνστ. Χαντσερή, Αθήνα 1841, 101) Καρασούτσας, Η βάρβιτος, Αθήνα 1860, σελ. ε -ζ. 2
τον στόχο µε την πρώτη, µάλιστα 8. Στήριξαν την έµπνευσή-τους στην παραφορά που γεννούσαν οι εθνικοί πόθοι, κάτι παραπάνω, ταυτίστηκαν µε την ορµή-τους: νά ένα πρώτο χαρακτηριστικό του λογοτεχνικού τοπίου για τα πενήντα χρόνια που εξετάζουµε. εν επρόκειτο απλώς για µια «λογοτεχνική αντίληψη» που προέκυπτε µονάχα από τεχνοτροπικές επιλογές δηλαδή, από τον Ροµαντισµό, που και σ αυτόν θα ξανασταθούµε ούτε περιοριζόταν αποκλειστικά στην εθνική ορµή όχι, προεκτεινόταν σε κάθε λογής ορµητική διάθεση: έρωτες ακραίοι στη µοναδικότητά-τους, πεισιθάνατες ορµές, πεισιθάνατες εικόνες πεθαίνουν οι εραστές, πεθαίνουν τα ρόδα, οι µέρες, τα ορφανά και διαρκής αναζήτηση του ύψους, του µεγαλείου, του ανέφικτου. Πρόκειται για µια συνολική στάση ολόκληρης της νεοελληνικής κοινωνίας απέναντι στην πραγµατικότητα ή αν θέλετε, απέναντι στα προβλήµατα που αντιµετώπιζε. Γι αυτό και οι λόγιοι που την εξέφραζαν, είχαν προσδώσει στη λογοτεχνία έναν ρόλο διαφορετικό από εκείνον που της αποδίδουµε σήµερα: δεν την ήθελαν να εισδύει στην ουσία των φαινοµένων, ατοµικών είτε κοινωνικών, να τ αναλύει και να προσπαθεί να τα κατανοήσει, ή να υποψιαστεί την κρυµµένη από την καθηµερινότητα όψη-τους, ούτε να ενεργοποιεί τη φαντασία µήπως και διαφανεί κάπου στο βάθος του ορίζοντα το µη ορατό. Την ήθελαν µονάχα για να φουσκώνει πράγµατα και σκέψεις, για ν ανυψώνει στις σφαίρες του ιδεατού τον αναγνώστη, δηλαδή να του παραµορφώνει τις καταστάσεις και να τις µετατρέπει σε χίµαιρες και σε φαντασιώσεις. Αντί για τη ζωή, για τα πράγµατα, για τους ανθρώπους, η λογοτεχνία παρουσίαζε σύµβολα και τύπους ιδανικούς: το δέον, το επιθυµητό, όχι το αληθινό. Επέλεγε τη ρητορεία, την έξαρση οι αναγνώστες πάλι αναζητούσαν στο λογοτέχνηµα έναν χώρο για να κρυφτούν, για να βιώσουν όλα εκείνα που τ απέφευγαν στην πραγµατική-τους ζωή. Μπορεί να εκδηλώνονταν φανατικά υπέρ των πατριωτικών πολέµων διαδηλώνοντας στους δρόµους, αλλά η πείρα µας δείχνει ότι επιζητούσαν µάλλον τις ανέσεις και τον γρήγορο πλουτισµό που προσέφερε το εµπόριο, και σίγουρα προτιµούσαν την επίδειξη και την πολυτέλεια από την εγκράτεια και την αποταµίευση γι αυτό και η πολυτέλεια καταγγέλλεται τόσο επίµονα 9. Αντί για άδολους, αιώνιους έρωτες, οι περισσότεροι επέλεγαν κατά τεκµήριο έναν καλό γάµο, ή προφανώς και την κρυφή αισθησιακή απόλαυση 10. Ετούτες οι επιλογές ωστόσο δεν ταίριαζαν µε τους υψηλούς στόχους, τους µόνους άξιους για τα τέκνα του Μιλτιάδη και του Σοφοκλή. Και ακριβώς όπως έντυσαν την καθηµερινή-τους γλώσσα µε τις καταλήξεις ή µε το συντακτικό µιας ένδοξης γραµµατείας, ακριβώς όπως στόλισαν τα σπίτια-τους µε αετώµατα και κολόνες ή έστω µε ακροκέραµα ενώ βέβαια από µέσα τα δωµάτια είχαν επίπλωση σύγχρονη, ευρωπαϊκή, έτσι διακόσµησαν και τον λόγο-τους µε την ηθική και τα ιδανικά που θα ήθελαν να χαρακτηρίζει και τον πραγµατικό-τους βίο. Την ευθύνη αυτή την ανέθεσαν στους συγγραφείς και στους ρήτορες. Η στοµφώδης µεγαληγορία που χαρακτήριζε τη λογοτεχνία δεν οφείλεται µονάχα στην καθαρεύουσα βρίσκεται σε µια βαθύτερη αντίληψη που γυρεύει ν αντιµετωπίσει την πραγµατικότητα µε τρόπο ρητορικό, να εξιδανικεύσει κάθε πτυχή του λόγου, κάθε σκέψη. Αυτόν τον ρόλο είχε επιβάλλει η κοινωνία στη λογοτεχνία, επιτρέποντας στον αναγνώστη να διαφεύγει από τον εαυτό-του και να ταυτίζεται νοητά µε τα εξαίρετα παραδείγµατα. Στα ψέµατα αλλά όταν όλοι ζουν µε τα ψέµατα, δεν πρέπει να υποψιαστούµε πως τα προκαλεί κάποια ουσιαστική ανάγκη; 8 εν ήταν άλλωστε οι µόνοι εκείνα τα ίδια χρόνια πολλοί ευρωπαίοι ποιητές συµπεριφέρονταν ανάλογα: αντλώ από το εξαιρετικό βιβλίο του C. M. Bowra, Ποίηση και πολιτική 1900-1960, µτφρ. Λύντια Στεφάνου, Αθήνα 1982, 20 (αγγλ. έκδ.: 1966). 9 Κυρίως στους ρητορικούς λόγους, αλλά επίσης στο θέατρο και τα µυθιστορήµατα αρκετά παραδείγµατα διόλου τα µοναδικά στο: ηµ. Κυρτάτας, «Η ελληνική οικογένεια στην κοινωνική συνείδηση», Ελληνική κοινωνία. Επετηρίς του Κέντρου Ερεύνης της Ελληνικής Κοινωνίας, 2-3 (1994) 30-31. 10 Στις διαπιστώσεις αυτού του είδους τα τεκµήρια παρέλκουν, και βέβαια οι µαρτυρίες σπανίως καταγράφονται. Θυµίζω πάντως τη γοητεία που ασκούσαν οι ιταλίδες τραγουδίστριες, καθώς και δύο άρθράκια του Ροΐδη, «Η τιµή των γυναικών» (άγνωστη πρώτη δηµοσίευση Άπαντα, επιµ. Άλκης Αγγέλου, Γ, Αθήνα 1978), και «Μοιχαλίδες και Εταίραι» (1882-83, ό.π., 146-161). 3
Η στοµφώδης µεγαληγορία δεν οφείλεται µονάχα στην καθαρεύουσα εννοείται. Το ύφος προκύπτει από την εσωτερική διάθεση κι όχι από τους γραµµατικούς τύπους ο Βαλαωρίτης δεν είναι λιγότερο ρητορικός από τον Ραγκαβή ή τον Αλέξανδρο Σούτσο. Ο στόµφος και η συνακόλουθη κενότητα του περιεχοµένου προέκυψαν, πιστεύω, κι από µια δεύτερη αιτία: οι Νεοέλληνες έγραφαν ποιήµατα κυρίως επειδή τους διακατείχε η βούληση ν ανυψώσουν τη γλώσσα-τους, να την καταστήσουν ισότιµη µε την αρχαία ας θυµηθούµε το σκεπτικό του Αµβρόσιου Ράλλη όταν αποφασίζει να χρηµατοδοτήσει τους ποιητικούς διαγωνισµούς, αυτό είναι το σκεπτικό-του: «εν λέγω ότι αγωνοθετών εφαντάσθην να πλάσω ποιητάς, διότι τους ποιητάς ο Θεός δωρείται εις τα έθνη, αλλά προς εκείνο απεσκόπησα να κινήσω την φιλοτιµίαν των ενδιάθετον ποιητικόν εχόντων εις το να µελετήσωσι την γλώσσαν ηµών την πάτριον καλώς, και δυνηθώσι ούτω τας των εαυτών ψυχών εµπνεύσεις εν γλώσσΐ κανονικΐ και αρµονίΐ να ψάλλωσι, και γένονται του έθνους διδάσκαλοι» 11. Η άποψη αυτή έγινε δεκτή από το Πανεπιστήµιο δίχως αντιδράσεις, επειδή όλοι, ποιητές και αναγνώστες δεν έβλεπαν στον ποιητικό λόγο έναν διαφορετικό τρόπο έκφρασης, µια µέθοδο έµµεση, υπαινικτική, που να στηρίζεται στην εικόνα, στην παράσταση, κι όχι στο επιχείρηµα ή στη λογική. Όταν όµως η λογοτεχνία έχει ως στόχο όχι την υφή της γλώσσας παρά τη σύνταξη, τη δοµή, το λεξιλόγιο, τότε αντί για την ένταση ο ποιητής επιδιώκει απλώς τη διακόσµηση, κι αντί για την υποβολή την επίδειξη νά το δεύτερο κεντρικό χαρακτηριστικό της λογοτεχνίας ύστερα από τη ρητορική υποκατάσταση της πραγµατικότητας 12. Αλλά εννοείται επίσης ότι η καθαρεύουσα όπως και κάθε υπερβολική εκζήτηση στοµώνει τη φυσικότητα και την έµπνευση καθώς µάλιστα οι λέξεις σφραγίζονταν µ έναν αέρα επισηµότητας, το συναισθηµατικό-τους βάρος εξατµιζόταν, κι αντί να κερδίζει ύψος η ποίηση όπως πίστευαν, υποχωρούσε 13. Υπήρχε όµως και µια ακόµη καταστροφική επίδραση, κοινή σε δηµιουργούς και αναγνώστες ετούτη η τεχνητή γλώσσα απαιτούσε διαρκώς µια επίµονη προσπάθεια προκειµένου να κατακτηθεί: λέξεις άγνωστες, συντάξεις δύστροπες. Ποιητές και αναγνώστες κι ολόκληρο το οιστρηλατηµένο έθνος από πίσω-τους νόµισαν πως η δυσκολία της αποκρυπτογράφησης ταυτιζόταν µε µια γενικότερη διανοητική εγρήγορση. Η ορθή χρήση των αττικών γραµµατικών κανόνων και τα συνακόλουθα διαφοροποιούσαν τον µορφωµένο από τον αµόρφωτο ακόµα και σήµερα αποκαλούµε το καλό ύφος «καλά ελληνικά». «Η πρώτη δουλειά των Ελλήνων ήταν η γλώσσα-τους», σηµείωνε στα 1842 περίπου ένας εξαιρετικά προσεκτικός επισκέπτης-µας, ο Ζαν-Αλεξάντρ Μπυσόν. «εν είχαν καλάκαλά απελευθερωθεί από τον τούρκικο ζυγό κι απελευθέρωσαν τη γλώσσα-τους από τις τούρκικες λέξεις που τη χαλούσαν, και µε την ευκαιρία, κι από τις φράγκικες λέξεις που κατέστρεφαν την ενότητά-της». «Ο καθαρισµός πραγµατοποιήθηκε µε ταχύτατους ρυθµούς». «Ο σοφός πατριάρχης Κοραής είχε αρχίσει ήδη πριν από την απελευθέρωση της Ελλάδας τη µεταρρύθµιση της γλώσσας. Γυρίζοντας στη χώρα-τους, οι νεαροί Έλληνες οπαδοί και µαθητές-του θέλησαν να τη συνεχίσουν, και οι προσπάθειές-τους ενθαρρύνθηκαν από το γενικό ενδιαφέρον για τη φιλολογία επειδή η φιλολογία είναι το πάθος όλων των Ελλήνων φοιτητών, όχι µονάχα όσων αφιερώνονται στην εκπαίδευση, παρά κι εκείνων που 11 Παίρνω το παράθεµα από τον Κ. Θ. ηµαρά, Ελληνικός Ρωµαντισµός, Αθήνα 1982, 191-192, πβ. 532 το γράµµα του Α. Ράλλη προς το Πανεπιστήµιο δηµοσιεύτηκε στο Λόγοι εκφωνηθέντες την 28 Σεπτεµβρίου 1852 υπό του πρυτάνεως Σπυρίδωνος Πήλλικα, Αθήνα 1853, 11. 12 Τη διαστρεβλωτική ετούτη λειτουργία της καθαρεύουσας την κληρονόµησε κι η δηµοτική αναφέρω ως ακραίο παράδειγµα τον Σπήλιο Πασαγιάννη, αλλά δεν είναι διόλου ο µόνος. Έως και σήµερα ακούµε ότι ο δείνα λογοτέχνης παρουσιάζει «έναν τεράστιο γλωσσικό πλούτο» συνήθως βέβαια όταν δυσκολευόµαστε να βρούµε (ή να προσδιορίσουµε) άλλες αρετές-του. 13 Κι εδώ η καθαρεύουσα άφησε τα χνάρια-της: πολλές λέξεις της δηµοτικής εκτοπίστηκαν από τον καθηµερινό ή από τον αναλυτικό λόγο και περιορίστηκαν στον µεταφορικό: θα πούµε «διαβρέχω», «υγραίνω», αλλά «τα µούσκεψα», και τα παρόµοια. 4
θέλουν ν αφιερωθούν στη νοµική, στην ιατρική, στην εκκλησία ή στη δηµόσια διοίκηση. Το να ξέρεις καλά ελληνικά, είναι συχνά όπως σ εµάς το να διαθέτεις ευφράδεια, και µπορεί ένας γιατρός, δικηγόρος, καθηγητής να γίνει υπουργός επειδή χειρίζεται σωστά τη γλώσσα». Όλ αυτά για ν ακολουθήσει η κρίσιµη και τραγική διαπίστωση: «Η ελληνική γραµµατική έχει θρονιαστεί στη βάση και στην κορφή κάθε διδασκαλίας» 14. Και, νά-τος πάλι ο µισέλληνας Αµπού, που συµπληρώνει την εικόνα, δώδεκα χρόνια αργότερα: σ ένα χωριό της Πελοποννήσου, συνοµιλεί µ έναν παπά: «Όσο µου µίλαγε, κατέγραφα τη συνοµιλία-µας. Μ αρπάζει το χαρτί, οπλίζεται µ ένα τεράστιο ζευγάρι µατογυάλια, και το εξετάζει µε σοβαρότητα από δώ κι από κεί: Α, ξέρεις να γράφεις! Μήπως ξέρεις, άραγε, κι ορθογραφία; Ε, πάνω-κάτω, αιδεσιµότατε. Από ευγένεια πρέπει να το πιστέψω λένε ωστόσο πως είναι κάτι το πολύ δύσκολο» 15. Στη θέση της έκφρασης, της αποτύπωσης ιδεών, συναισθηµάτων, περιγραφών, η νεοελληνική κοινωνία είχε τοποθετήσει τη γραµµατική και την ορθογραφία «εβραδυπορήσαµεν διότι αρχαιολεκτήσαµεν σφόδρα» σηµείωνε στα 1857 ο Σπυρίδων Ζαµπέλιος 16. * Το ερεθιστικό βιβλίο του Αµπού ήθελε να παρουσιάσει σφαιρικά τη νεοελληνική κοινωνία των µέσων του αιώνα: φυσική περιγραφή του τόπου, διεισδυτικές ανιχνεύσεις των ανθρώπινων συµπεριφορών, πολύς λόγος για τη γεωργία, τη βιοµηχανία, το εµπόριο, τα οικονοµικά, παρουσίαση του τρόπου διοίκησης (µε πολύ εχθρότητα για τον Όθωνα και κυρίως για την Αµαλία), των οικογενειακών δοµών, της εκκλησίας, της εκπαίδευσης όλα τέλος πάντων, εκτός από τη λογοτεχνία. Αυτή µένει απέξω, όχι γιατι δεν τον ενδιαφέρει, παρά επειδή κρίνει πως δεν υπάρχει: «όλη σχεδόν η λογοτεχνία του τόπου είναι οι εφηµερίδες. Τα λιγοστά βιβλία, τα τυπωµένα στα νέα ελληνικά, είναι µεταφράσεις από τα γαλλικά: Τηλέµαχος, Παύλος και Βιργινία, Αταλά, Πιτσιόλα, κλπ. Η πρωτότυπη λογοτεχνία αποτελείται από µερικές παραφουσκωµένες τραγωδίες, από µερικές στοµφώδεις ωδές και από µερικές Ιστορίες της Επανάστασης. Ας µη µιλήσω για τα θεολογικά βιβλία» 17. Υπερβολές, σίγουρα αλλά µήπως πίσω-τους διακρίνουµε, επίσης, και την ψυχρή αποτίµηση, το ξένο µάτι; Τέσσερα χρόνια αργότερα, στα 1858, ο Παύλος Καλλιγάς, γράφοντας στο πιο έγκυρο βήµα του καιρού, στο περιοδικό Πανδώρα, είναι εξίσου κατηγορηµατικός: «Είναι φυσικόν ότι, 14 J.A. Buchon, La Grèce continentale et la Morée, Παρίσι 1843, 85-87 παραθέτω το γαλλικό κείµενο: «Le premier travail des Grecs a été le travail sur leurs propre langue. Ils n ont pas plutôt été affranchis du joug turc qu ils ont affranchi leur langue des mots turcs qui la gâtaient, et, par la même occasion des mots francs qui en altéraient l unité. La langue grecque était autrefois une sorte d arche de Noé dans laquelle venaient chercher asile les mots de toutes les autres langues. L épuration s est opérée de la manière la plus rapide». «Le savant patriarche Coray avait commencé, dès avant l affranchissement de la Grèce, la réforme de la langue. A leur rentrée dans leur pays, les jeunes Grecs ses admirateurs et ses disciples ont voulu la continuer et leurs efforts ont été encouragés par le goût général pour la philologie; car la philologie est la passion des tous les étudiants grecs, non seulement des ceux qui se vouent au professorat, mais des ceux qui veulent se consacrer aux lois, à la médecine, à l église et à l administration publique: le beau parler grec est souvent là ce que c est la faconde de la tribune chez nous; et tel médecin, avocat, professeur, est devenu ministre parce qu il maniait bien sa langue». «La grammaire grecque siège en maîtresse à la base et au faîte de tout enseignement». 15 Edmond About, ό.π., 284 (και 186 στην ελληνική µετάφραση, ό.π.). 16 Βυζαντιναί µελέται, Αθήνα 1857, 665. Ολόκληρο το κεφάλαιο για την εξέλιξη της νεοελληνικής γλώσσας (574-682) έχει το ενδιαφέρον-του, καθώς προσπαθεί να ζυγιαστεί ανάµεσα στην εκτίµηση της λαϊκής και τη χρήση µιας απίστευτα περίτεχνης καθαρεύουσας τεκµήριο των γνώσεων, της αχαλίνωτης λογοδιάρροιας στα όρια της παραφροσύνης κι ενός φιλοσοφικού σωρείτη που περιµένει τον ερµηνευτή-του. 17 Ό.π., 262 και 173 αντίστοιχα η µετάφραση δική-µου. Η πληροφορία δεν στέκει βιβλιογραφικά ακριβής αλλά το πνεύµα-της εκφράζει κάποια πραγµατικότητα. (Το έργο του Fénelon είχε πραγµατικά έντονη παρουσία σ όλον τον 19 ο αιώνα, το χρησιµοποιούσαν ως εγχειρίδιο για να µάθουν τα γαλλικά το Παύλος και Βιργινία του Bernardin de Saint-Pierre γνώρισε αλλεπάλληλες και κλεψίτυπες εκδόσεις το έργο του Chateaubriand είχε επίσης κάποια παρουσία, ενώ η Picciola του Xavier Saintine ή Boniface (µε αυτό το όνοµα τον ληµµατογραφεί η Bibliothèque Nationale του Παρισιού), έργο του 1836, είχε µεταφραστεί το 1853 ως Η µικρούλα επανεκδόθηκε το 1859, βλ. ΓΜ *5984 και 7883). 5
στερούµενοι ιδίας και συγχρόνου φιλολογίας, στρέφοµεν τα βλέµµατα πότε µεν προς την απωτάτην αρχαιότητα, πότε δε προς τας πόρρωθεν εκλαµπούσας επί του ιδίου ορίζοντος απαυγάς», προς τις αντανακλάσεις, την καθαρεύουσα λογοτεχνία δηλαδή, που χάνει κάθε λάµψη µόλις παραβληθεί µε το πρωτότυπο. «ια του πρώτου τρόπου, όταν τας σκιάς του παρελθόντος ως πράγµατα εκλαµβάνωµεν, αποκλίνοµεν εις σχολαστικότητα, δια δε του δευτέρου, µεγάλαι εξεγείρονται προσδοκίαι, προς κενόν κοµπασµόν αποβαίνουσαι ενόσω δεν επαληθεύουσιν» 18. Αυστηρή διαπίστωση, από έναν άνθρωπο που µόλις πριν τρία χρόνια δηµοσίευε στο ίδιο περιοδικό την δική-του λογοτεχνική απόπειρα, τον «Θάνο Βλέκκα» αυστηρή, αλλά συνδέει την ανυπαρξία µιας λογοτεχνίας να την πούµε πραγµατική ή µήπως ουσιαστική; µε τις προηγούµενες διαπιστώσεις-µας: οι αιθεροβάµονες στόχοι των Νεοελλήνων αποβαίνουν απλώς κούφιοι κοµπασµοί. Αποφεύγοντας την πραγµατικότητα βάζουµε στη θέση-της τις µεγάλες προσδοκίες και η καθαρεύουσα, αυτή η γλώσσαοιηµατίας, έχει γίνει το όργανο της απάτης. Αν η λογοτεχνία εκβάλλει στη γλώσσα, αν λειτουργεί και καλλιεργείται για να την αναδείξει, µε τη σειρά-της η γλώσσα εκβάλλει στο έθνος µε δύο τρόπους, έναν ρητό και συνειδητό, κι έναν έµµεσο. Στον ρητό δεν χρειάζεται να επιµείνουµε τον ξέρουµε, τον µνηµονεύσαµε: η εξοµοίωση µε τους αρχαίους προγόνους. Αλλά ο έµµεσος έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον: αυτή η προσπάθεια για εξοµοίωση απευθυνόταν κατά βάθος στους φιλύποπτους Ευρωπαίους πιστεύαµε φοβούµαι όχι άδικα πως µόνο αν εκφραζόµασταν µε το ίδιο γλωσσικό όργανο θα τους πείθαµε ότι είµαστε οι γνήσιοι και πραγµατικοί απόγονοι των αρχαίων Ελλήνων. Και µόνον επειδή είµαστε οι γνήσιοι και πραγµατικοί, δικαιούµαστε ν απαιτούµε να συµβάλλουν οι Ευρωπαίοι στη διεκδίκηση των εθνικών-µας δικαίων κάτι περισσότερο: να τα επιβάλλουν στους Οθωµανούς και τους άλλους Βαλκάνιους. Η Μεγάλη Ιδέα είχε κυρίως έναν αποδέκτη: τις ευρωπαϊκές κυβερνήσεις. εν ήταν µονάχα τα εδαφικά όρια, το άλυτο ζήτηµα των συνόρων κι οι οξύτατοι ανταγωνισµοί µε τους οµόδοξους στα Βαλκάνια. Η Ευρώπη έπρεπε να µας δεχτεί και ως ισότιµους σε όλα τα πεδία, στην οικονοµία, τη διοικητική οργάνωση, τη λογοτεχνία και αρνιόταν να το κάνει. Για να µείνουµε στη λογοτεχνία, ούτε ένα νεοελληνικό λογοτεχνικό έργο δεν είχε διαβεί τον Ρουβίκωνα της γλώσσας. Ας µην το λογαριάσουµε αυτό ως ξενοµανία ή ως δείγµα υποτέλειας, όχι είσαι ό,τι σε θεωρούν: «η κόλαση είναι οι άλλοι» και ο παράδεισος. Οι αιτίες λοιπόν των αγκυλώσεων οφείλονταν στο διττό εθνικό πρόβληµα: ούτε η Μεγάλη Ιδέα ούτε το πρότυπο βασίλειο έµοιαζαν εφικτά. Κι αφού το κουτί της Πανδώρας το κρατούσε η Ευρώπη, κι αφού η Ευρώπη µόνο για χάρη των προγόνων θα µας συνέτρεχε, ποντάραµε στη γλώσσα και στην ποίηση, τα δυο ατού της αρχαίας κληρονοµιάς. εν ήταν τρελοί οι πρόγονοί-µας των ροµαντικών χρόνων βρίσκονταν απλώς, αντικειµενικά, σε πολύ δύσκολη θέση. Ίσως εκείνος ο απόµακρος κόµης, ο αποσυρµένος σ ένα επτασφράγιστο σπίτι της µακρινής Κέρκυρας, να µπορούσε ν αποδειχθεί ο από µηχανής θεός ο Ύµνος εις την Ελευθερίαν αποτελούσε ένα καλό τεκµήριο, και κανένας δεν ήξερε τί θησαυρούς ετοίµαζε στη µοναξιάτου. Η µορφή-του ήταν θολή, και το µυστήριο που τον περιέβαλε φάνταζε ελπιδοφόρο: «Ναι! αι ποιήσεις του Σολωµού δεν είναι ποιήσεις ατόµου, αλλά ολοκλήρου έθνους!» έγραφε σε µια αθηναϊκή εφηµερίδα ο Μαρίνος Παπαδόπουλος Βρετός «Ακούεις Σολωµέ; Κατακρατείς ξένην περιουσίαν απόδος-την, απόδος-την εις τον γνήσιον κύριόν-της» αυτά τον Γενάρη 18 Παύλος Καλλιγάς, «Ιστοριογραφικαί σκέψεις», Πανδώρα, 9 (15.10.1858) 6
του 1849 19. Ο θάνατος έφερε ξανά στην επιφάνεια τον ποιητή αµέσως τυπώθηκαν δύο εκδόσεις, µια στην Αθήνα και µια στη Ζάκυνθο. Ωστόσο, όπως ξέρουµε, η οριστική δηµοσίευση των ποιηµάτων-του το φθινόπωρο του 1859 απλώς πιστοποίησε την απουσίατου οι ποιητές και οι αναγνώστες δεν βρήκαν παρά λιγοστά θλιβερά σπαράγµατα. Το κενό παρέµενε, και τίποτε δεν άλλαξε. Οι οιστρηλατηµένοι ποιητές και η γλώσσα-οιηµατίας συνέχισαν την παραγωγή παραποιηµένων ταυτοτήτων που µε τόση ανακούφιση χρησιµοποιούσαν οι αναγνώστες. 19 Εφηµ. Αιών, 15.1.1849 πρόλογος στη δηµοσίευση 14 ποιηµάτων-του (µαζί µε άλλα 3 ανωνύµου που του αποδίδονταν, βλ. αναλυτικά ΠΑΡΟΥΣΙΟΛΟΓΙΟ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΠΟΙΗΣΗΣ http//: poetry.ims.forthnet.gr). 7