ΜΕΣΟΛΟΓΓΙ 1830 1990. Η φυσιογνωµία µιας πόλης. ΤΟ ΜΕΣΟΛΟΓΓΙ ΜΕΤΑ ΤΗΝ ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΗ. Το Μεσολόγγι στα 1860 είναι µια µικρή πόλη µε τα σπίτια άτακτα σκορπισµένα επάνω σε µια ισόπεδη χερσονησίδα σε σχήµα αχλάδας µε το κοτσάνι προς τα πάνω να συνδέεται µε τη νησίδα του Ανεµόµυλου. Το µεγαλύτερο µέρος της περιφέρειας σε δαντελωτές πτυχώσεις βρέχεται από τα νερά της λιµνοθάλασσας, ενώ το βόρειο και βορειοανατολικό τµήµα της χωρίζεται από τη στεριά µε µια τάφρο που τα όριά της είναι τειχισµένα από τη µεριά της πόλης πάνω στα χνάρια της παλιάς πριονωτής οχύρωσης. Η επικοινωνία µε τη στεριά γίνεται από τη µοναδική πύλη που και σήµερα εξακολουθεί να είναι η κεντρική είσοδος της πόλης. Λίγες συστάδες οικοδοµών βλέπουµε να βρίσκονται σε συνεχή δόµηση και να σχηµατίζουν στενούς δρόµους µε βορινή κατεύθυνση προς τον Κήπο των Ηρώων, που υπήρχε το παλιό νεκροταφείο, στον οποίο διακρίνει κανείς τον κυκλικό Τύµβο και τον Τάφο του Μάρκου Μπότσαρη. Ο κεντρικός άξονας έχει την αφετηρία του στο χώρο της βορινής πλευράς του ναού του Αγίου Σπυρίδωνος, αραιά στην αρχή, πιο πυκνά καθώς ανεβαίνει, και πάνω του αναπτύσσεται η κάτω αγορά µε την ψαραγορά και στη συνέχεια το εµπορικό κέντρο που από ένα σηµείο και µετά διαγράφει καµπύλη προς τα δεξιά, που ισιώνει, εκεί στα καλαντζίτικα καθώς πάει να βγει σ ένα ξέφωτο, στη σηµερινή οδό Γεωρ. Αλεξανδρόπουλου, για να συνεχίσει λίγο δεξιότερα, περνώντας µπροστά από την Αγία Παρασκευή, µε την πάνω αγορά που τελειώνει λίγο πριν από τις φυλακές Μακρή όπου σήµερα είναι το Ξενοδοχείο Λίµπερτυ. Σήµερα, η διαδροµή αυτή, που αν εξαιρέσουµε µερικές διευθετήσεις µένει απαράλλαχτη, ορίζεται από τις οδούς: Βασ. Χρυσογέλου, ηµ. Μακρή, Κωστή Παλαµά, Ζαφ. Ράπεση, Γεωρ. Αλεξανδροπούλου και ρόµου Θυσίας. Η κεντρική σήµερα οδός Λόρδου Βύρωνος, που αργότερα τράβηξε την εµπορική κίνηση, µόλις που διαγράφεται µιας και υπάρχουν ακόµα πολλοί χώροι ανοικτοί. Και φυσικά δεν γίνεται λόγος για τον κεντρικό, σήµερα, εγκάρσιο άξονα της οδού Χαρ. Τρικούπη που ακόµα δεν έχει αρχίσει να διαγράφεται καθαρά. Απ την άλλη µεριά, όµως, είχαν ήδη διαµορφωθεί δρόµοι που και σήµερα εξακολουθούν να βρίσκονται πάνω στην παλιά χάραξη, όπως είναι ο στενός δρόµος της οδού Καλογήρου Κλεισούρας, ο δυτικά παράλληλος της Βασ. Χρυσογέλου, που αντάµωνε κάθετα την οδό Αθαν. Ραζικότσικα και αργότερα ενώνεται µε την Κων. Μεταξά, που µε τη σειρά της συνεχίστηκε µε την Ιω. Ράγκου, η οποία στην κορυφή του οικοδοµικού τετραγώνου συναντιέται µε την οδό της ηµ. Μακρή και την οδό Κωστή Παλαµά. Το ίδιο, ο πλατύς δρόµος της οδού Αθαν. Ραζικότσικα, και πιο πάνω, από το µέσο της ψαραγοράς προς τα δυτικά, ο φιδωτός δρόµος της Ντολµά που σε µικρή παράκαµψη επί της Ευγ. Ευγενίδου συνεχίζει µε την οδό Φαβιέρου που καταλήγει στη δυτική ακροθαλασσιά, εκεί στα Καψαλέϊκα. Τέλος σε νοτιότερη παράκαµψη της Αθαν. Ραζηκότσικα, επί της οδού Ευγ. Ευγενίδου και αυτή, αρχίζει να διαγράφεται καθαρά αν και µε πολλά κενά εκατέρωθεν, ο δρόµος Χρήστου Καψάλη που παίρνει κατεύθυνση προς το µόλο. Κάπου στο τέρµα αυτού του δρόµου,
αρχίζει η οδός Αθαν. Ραζή, πρέπει να υποθέσουµε το καφενείο Μαγγανά, εκτός αν θα πρέπει να το ταυτίσουµε µε το µετέπειτα καφενείο του Λάντου, στο σηµερινό τέρµα της Χρ. Καψάλη αριστερά, επί της ανατολικής πλευράς της Περιµετρικής, πολύ πριν µετακινηθεί.
Αυτοί µπορεί να πει κανείς είναι οι πρώτοι δρόµοι της πόλης µεταπελευθερωτικά, µε αµφίπλευρη συνεχή δόµηση, αλλού πυκνότερη αλλού αραιότερη. Τα ονόµατα τους άλλωστε εκτός από δύο- τρεις µεταγενέστερες ονοµασίες έχουνε να λένε για τα ηρωικά χρόνια 1822-1826. από κει και πέρα έγιναν πολλές ανακατατάξεις: σπίτια κατεδαφίστηκαν ή κόπηκαν στη µέση και καινούργιοι δρόµοι ανοίχτηκαν µέχρι να ολοκληρωθεί, µέσα στη δεκαετία του 20, το ρυµοτοµικό σχέδιο που γενικός παρουσιάζει µια καλή λειτουργικότητα και µε τα σηµερινά δεδοµένα της εποχής του αυτοκίνητου. Βέβαια εδώ και εκεί βλέπουµε και σήµερα σπίτια έξω από την οικοδοµική γραµµή των δρόµων αλλά αυτό είναι µια ασήµαντη εξαίρεση που σιγά- σιγά πάει να εκλείψει, ενώ κάµποσα σπίτια βρίσκονται µέσα από την οικοδοµική γραµµή, αλλά και στο εσωτερικό οικοδοµικών τετραγώνων, εξυπηρετούµενα από στενωπούς.
ΕΠΕΜΒΑΣΕΙΣ ΣΤΟΝ ΦΥΣΙΚΟ ΧΩΡΟ. Α. Ο δρόµος της Περιµετρικής. Καθοριστικό ρόλο στην διαµόρφωση του ρυµουλκούµενου σχεδίου, αλλά και γενικότερα της φυσιογνωµίας της πόλης, πρέπει να έπαιξε ο επιθαλάσσιος αρχικά, παραθαλάσσιος αργότερα, και χερσαίος σήµερα δρόµος της Περιµετρικής, µιας και οι δρόµοι που ανοίχτηκαν προσανατολίστηκαν προς αυτόν είτε κάθετα είτε παράλληλα. Έτσι µε τον δρόµο της Περιµετρικής, που σε όλο του το µήκος, από το Μητροπολιτικό Μέγαρο µέχρι το άγαλµα Κωστή Παλαµά, στη θέση Ανεµόµυλος φέρει σήµερα την ονοµασία: Οδός Κύπρου, ήρθαν και συνδέθηκαν αρχικά, οι εγκάρσιοι δρόµοι των οδών: Ηρώων Πολυτεχνείου, Χαρ. Τρικούπη, Χρ. Καψάλη και Κων. Τρικούπη και οι κατακόρυφοι: Ιωσήφ Ρώγων και Αρχ. αµασκηνού και πολύ αργότερα οι δρόµοι της νέας συνοικίας στα Β.. της πόλης, που άρχισε να οικοδοµείται στη δεκαετία του 50 και µέχρι σήµερα. Εξάλλου, το βορινό τµήµα της Περιµετρικής, µε το οποίο ανοίχτηκε και δεύτερη είσοδος της πόλης επάνω στη σύνδεσή του µε το δρόµο προς το Αιτώλικό, αποτελείται τµήµα της οδού Αρχ. αµασκηνού. Ασφαλώς, η κατασκευή της Περιµετρικής, που έγινε για να προστατεύεται η πόλη από το χειµερινό κύµα της λιµνοθάλασσας, που την εποχή εκείνη έσπαζε πάνω στα πρώτα σπίτια της δυτικής ακροθαλασσιάς, υπήρξε µια επέµβαση στη φυσιογνωµία και το δυτικό περιβάλλον της πόλης. Όµως ο δρόµος συνδέθηκε τόσο αρµονικά µε την πόλη ώστε για πολλές δεκαετίες, µέχρι που διώχθηκε η θάλασσα και κατάντησε χερσαίος, υπήρξε ο ροµαντικός περίπατος των Μεσολογγιτών. Καθώς λοιπόν σε όλο το µήκος της Περιµετρικής είχαν φυτευτεί σε δύο σειρές ευκάλυπτοι χαµηλής ανάπτυξης και κατά διαστήµατα είχαν κατασκευαστεί πεζούλια για τους περιπατητές, ήταν µια µαγεία, ένα µπελβεντέρε υπέροχο, είτε κατά τη µεριά της πόλης, που µε φόντο την τρίκορφη Βαράσοβα καθρεφτιζόταν τις ώρες που γαλήνευαν, στα νερά που είχε κλείσει ο δρόµος, είτε κατά της άπλας λιµνοθάλασσας το φως, µε τους γλάρους και τα θαλασσοπούλια, µε τις καλαµωτές των ιβαριών και τις πελάδες, µε τις γαϊτες και τα προιάρια, µε την επιστροφή από τα καµάκια µ ανοιχτά πανιά, µε τα µαγευτικά ηλιοβασιλέµατα και τη µαρµαρυγή απ τις πρυές τ ασέληνα βράδια, και µέχρι µακριά στα οµορφογραµµένα σε τόνους ελάσσονες αιτωλικά βουνά. Και, να σκεφτεί κανείς, όλα αυτά να προσφέρονται αφκιασίδωτα, στη φυσική τους µορφή χωρίς ιδιαίτερη φροντίδα, µέσα στην καθηµερινή απλότητα και ξεγνοιασιά και να χαρίζουν απλόχερα εκείνες τις µικρές- µικρές χάρες που οµορφαίνουν και ευφραίνουν τη ζωή. Αλλά ήταν και κάτι γραφικά καφενεδάκια πάνω στο δρόµο της Περιµετρικής, µε το τσαρδάκι γυρισµένο κατά τη µεριά της θάλασσας, που στη σκιά του ο περιπατητής θα εύρισκε τον καφέ της αρεσκείας του και µια συντροφιά για κουβέντα και καλαµπούρι, αλλά και τα συνηθισµένα πειράγµατα. Το καθένα απ τα καφενεδάκια αυτά έδινε το δικό του τόνο και έπιανε µια ξεχωριστή θέση στο καθηµερινό δροµολόγιο των απλών ανθρώπων της πόλης και της θάλασσας. Και όλα αυτά µαζί, εκεί στην ακροθαλασσιά, ανάδιναν µια ονειρώδη ατµόσφαιρα που τώρα έχει πια χαθεί και ο µακρινός της απόηχος µένει ακόµα σε µερικούς στοίχους ή σε µερικές καρτ- ποστάλ και κιτρινισµένες φωτογραφίες.
Β. Ο δρόµος της Τουρλίδας. Ένας δεύτερος, µέσα στη θάλασσα, δρόµος που συνδέθηκε µε τη φυσιογνωµία της πόλης µας είναι ο δρόµος της Τουρλίδας, µήκους 5χλµ. που άρχισε να κατασκευάζεται από το 1874 και τελείωσε το 1881. µε το δρόµο αυτό η λιµνοθάλασσα κόπηκε στα δύο: στο ανατολικό τµήµα της Κλείσοβας και το δυτικό που είναι και το µεγαλύτερο. Τα δύο αυτά θαλάσσια τµήµατα επικοινωνούσαν µεταξύ τους µε 8 ξύλινες καµάρες, που η καθεµιά τους είχε την ονοµασία από την αρίθµηση που πήραν στην αρχή: πρώτη, δεύτερη, τρίτη καµάρα κλπ. Σήµερα, µετά την ανακατασκευή του δρόµου στην δεκαετία του 60, µένουν ανοιχτές οι πρώτη (που λειτουργεί ως αγωγός θερµών υδάτων από τη θάλασσα της Κλείσοβας στις Αλυκές της Φοινικιάς), η τρίτη, η τέταρτη και η έβδοµη, που λέγεται και Καµαροπούλα. Η δεύτερη καµάρα, που εκεί κοντά ήταν και τα άλλα κλειστά µπάνια, είχε κλειστεί µε την κατασκευή του λιµανιού στα πρώτα χρόνια της δεκαετίας του 30. Ο δρόµος της Τουρλίδας λοιπόν, που σήµερα τον τρέχουν µόνο αυτοκίνητα και µετρηµένοι βιαστικοί περπατητές, ήταν µέχρι το καλοκαίρι του 40 ο βραδινός, πριν ή µετά το δείπνο, περίπατος των Μεσολογγιτών όσο κρατούσε το καλοκαίρι. Και θα πρέπει να φανταστεί κανείς εδώ µια κίνηση σαν της Χαρ. Τρικούπη τις καλές µέρες. Υπήρχαν και εδώ πέτρινα πεζούλια, που οι κυρίες της εποχής τα έλεγαν µε την επίσηµη ονοµασία εδώλια. Από τη µεριά της θάλασσας πάντοτε, θα πρέπει να πω ότι η νοτιοανατολική ακρογιαλιά, µε τις αµπολιές της που έγλυφαν στα πρώτα σπίτια των ψαράδων, εάν εξαιρέσουµε ένα µικρό τµήµα, εκεί στου Καλιαντέρη, που κλείστηκε µε το ανάχωµα που πάνω του στρώθηκε η γραµµή του τραίνου που ερχόταν στην πλατεία, ενώ όλη η άλλη πόλη έµεινε στην αρχική φυσική της µορφή µέχρι το 71-72 που επιχωµατώθηκε µε τα βυθοκορήµατα που ρίχτηκαν εκεί µε το άνοιγµα του λιµανιού. Τέλος, εδώ πάλι, στου Καλιαντέρη, ήταν και τα οµώνυµα λασπόλουτρα, γνωστά στην περιοχή µας για τις ιαµατικές τους ιδιότητες, που χαλάστηκαν κι αυτά µε τις επιχωµατώσεις του 72. Γ. Ο σιδηρόδροµος. Η δεύτερη επέµβαση στη φυσιογνωµία της πόλης ήρθε από τη µεριά της στεριάς, µε την κατασκευή του σιδηροδροµικού Σταθµού και των άλλων εγκαταστάσεων του Σ.Β..Ε., που κατέλαβαν ολόκληρη την περιοχή του Β.Α. περιτειχίσµατος, εκεί δηλαδή που ήταν άλλοτε οι προµαχώνες Λουνέτα, Κοκκίνη, Μακρή, Ρήγα κ.α. αφανίζοντας έτσι κάθε ίχνος από µια ιστορική τοποθεσία που έχει συνδεθεί µε τη µεγάλη Έξοδο. Το τραίνο ήρθε στην περιοχή µας στα χρόνια της 10ετίας του 80, επί πρωθυπουργίας Χαρ. Τρικούπη. Αρχικά συνδέθηκε σιδηροδροµικώς το Μεσολόγγι µε το Αγρίνιο και το 1885 η γραµµή επεκτάθηκε µέχρι το Κρυονέρι. Ο ερχοµός του τραίνου είχε προκαλέσει εκείνη την εποχή, όπως και αλλού άλλωστε, τις αντιδράσεις εκείνων που θίχτηκαν, είτε επειδή η γραµµή τους έκοψε τα χωράφια είτε επειδή το τρένο τους πήρε τη δουλειά µέσα από τα χέρια τους. Μάλιστα, τη δυσαρέσκεια αυτή
έφτασε να την εκµεταλλευτεί ο Γουλιµής, υποσχόµενος προεκλογικά, στις εκλογές του 1895 που έχασε ο Τρικούπης, το ξήλωµα της γραµµής. Μια διακλάδωση τώρα της γραµµής προς το Αιτωλικό έφερε το τραίνο µέχρι το Νιοχώρι και την Κατοχή, ενώ µια δεύτερη διακλάδωση, έξω από την νότια είσοδο του σταθµού µας προς του Καλιαντέρη, έφερνε το τραίνο στην κεντρική πλατεία, που στο σηµείο εκείνο ζωντάνευαν οι γνωστές, στους σιδηροδροµικούς σταθµούς, σκηνές της προϋπάντησης και του αποχαιρετισµού, σε µια εποχή βέβαια που τα ταξίδια ήταν µια σοβαρή υπόθεση. Εξάλλου, εδώ στη στάση της πλατείας είναι, που οι µαθητές του Γυµνασίου, που προερχόντουσαν από την περιοχή Αιτωλικού- Κατοχής, περίµεναν µε το απογευµατινό τραίνο το καλάθι και το διώροφο ή το τριώροφο σεφερτάσι µε το σπιτίσιο ψωµί και φαγητό. Η εσωτερική αυτή γραµµή προς το κέντρο της πόλης λειτούργησε µέχρι λίγο πριν το 40, για να ξαναµπεί σε λειτουργία τον Απρίλη του 54 µέχρι τον Φλεβάρη του 70 που ξηλώθηκε. Τέλος, το 1938 µια δεύτερη τοπική γραµµή, εµπορική, συνέδεσε τον σιδηροδροµικό σταθµό, µέσω της Περιµετρικής, µε το λιµάνι. Όµως µε την εισβολή του αυτοκινήτου στις χερσαίες µεταφορές και τη σύνδεση Ρίου- Αντιρρίου µε οχηµαταγωγά πλοία, η λειτουργία του τραίνου, µε την οποία είχε συνδεθεί πολλές δεκαετίες η επαγγελµατική ζωή πολλών κατοίκων της πόλης µας, άρχισε πλέων να αποβαίνει ελλειµµατική, όπως παντού άλλωστε. Έτσι τον Ιούλιο του 1970 το τραίνο και το χαρακτηριστικά νοσταλγικό σφύριγµα των παλιών ατµοµηχανών µε τα λαµπρά ονόµατα: ΤΡΙΚΟΥΠΗΣ, ΚΑΛΥ ΩΝ, ΜΕΣΟΛΟΓΓΙ, ΑΙΤΩΛΙΚΩΝ, ΑΓΡΙΝΙΩΝ, ΑΡΤΑ, µας θύµιζε τις ώρες της ηµέρας, έφυγε από τη ζωή της πόλης οριστικά, παρασέρνοντας µαζί του και τους εργαζόµενους σ αυτό και τις οικογένειες τους, που τους σκόρπισε στη γραµµή ΟΣΕ Πάτρας- Αθήνας, για να µην ξαναγυρίσουν.. Το λιµάνι. Όµως, η σοβαρότερη επέµβαση στη φυσιογνωµία της πόλης, αλλά και του θαλάσσιου χώρου που την περιέβαλε, υπήρξε η κατασκευή του λιµανιού στα πρώτα χρόνια της δεκαετίας του 30. Ένα λιµάνι κατάλληλο για την προσέγγιση πλοίων της ακτοπλοΐας, αλλά και ποντοπόρων, που θα εξυπηρετούσαν τις ανάγκες της πόλης, όσο και της γύρω περιοχής, ήταν ένα θέµα που απασχολούσε το Μεσολόγγι από τα πρώτα µεταπελευθερωτικά χρόνια. Για πολλές δεκαετίες η επιβατική κίνηση, αλλά και η εµπορική, είχε µοναδική διέξοδο από τον Αϊ-Σώστη, όπου προσέγγιζαν καράβια της ακτοπλοΐας και από εκεί, µε λιµνοθαλασσίτικα πλεούµενα µέχρι το Μώλο, εδώ στο τέρµα της οδού Χρήστου Καψάλη. Με την κατασκευή του δρόµου της Τουρλίδας και την ίδρυση και άλλων ακτοπλοϊκών εταιριών τα πράγµατα καλυτέρευσαν. Η συγκοινωνία µε την Πάτρα έγινε σχεδόν καθηµερινή. Το 1930 λοιπόν αποφασίζεται η κατασκευή του λιµανιού στη θέση φυσικά που βρίσκεται σήµερα, δυτικά στο δρόµο της Τουρλίδας στο ύψος της δεύτερης καµάρας, επάνω στο µέτωπο της νησίδας του Ανεµόµυλου. Και φυσικά όχι τόσο η κατασκευή του λιµανιού όσο η λύση που δόθηκε για την απόθεση των βυθοκορηµάτων, που βγήκαν από τη διάνοιξη του αυλακιού και της λιµενολεκάνης, είναι που τραυµάτισε ανεπανόρθωτα τη γραφικότητα της πόλης και µαζί του θαλάσσιου τοπίου µε τα ιβάρια ένα γύρο, ενώ παράλληλα απέκοψε ένα
τµήµα της δυτικής λιµνοθάλασσας µε την σαλτσινοαµµολουρίδα που σχηµατίστηκε παράλληλα προς το αυλάκι και σε όλο του το µήκος, η οποία αµµολουρίδα στάθηκε εµπόδιο στην κίνηση των νερών προς τη λιµνοθάλασσα της Κλείσοβας, µετά το κλείσιµο κιόλας της δεύτερης καµάρας. Έτσι ενώ θα µπορούσε να διοχετεύονται στο ανοιχτό πέλαγος, µε ένα σύστηµα αγωγών και ειδικών φορτηγίδων, προτιµήθηκε ο εύκολος δρόµος που έφερε τα βυθοκορήµατα στα θαλάσσια τµήµατα που είχαν κλειστεί µε την Περιµετρική και σε µια µεγάλη έκταση ένα γύρο, γύρο από τη λεκάνη του λιµανιού, µε αποτέλεσµα να δηµιουργηθούν µεγάλα αλίπεδα, στα οποία αργότερα, από τα µέσα της δεκαετίας του 50 και δώθε, απλώθηκε η πόλη., χτίστηκαν σχολεία, δηµιουργήθηκαν αθλητικές εγκαταστάσεις κ.λ.π. Αλλά ο µεγάλος χαλασµός ήρθε τελευταία στα πρώτα χρόνια της 10ετίας του 70 µε µια σειρά από έργα αξιοποίησης της λιµνοθάλασσας και ιδιαίτερα µέσα στο 1973 µε τη διαπλάτυνση και εκβάθυνση του λιµανιού. Τότε είναι, που στρώθηκαν χαλικόδροµοι µέσα στη λιµνοθάλασσα, που ανοίχτηκε, ανάµεσα σε αναχώµατα, ο δίαυλος προς το Αιτωλικό και αποκόπηκε έτσι η επικοινωνία των ψαράδων µε τη δυτική λιµνοθάλασσα που αναγκάστηκαν να βρουν καινούριες αµπολιές, µακριά στη νότια πλευρά του αριστερού αναχώµατος, όσοι δεν τα παράτησαν για να εγκαταλείψουν την ψαρική και το Μεσολόγγι µε τις οικογένειές τους, είναι που κλείστηκαν οι καµάρες του δρόµου της Τουρλίδας και η λιµνοθάλασσα της Κλείσοβας µεταβλήθηκαν σε νεκρή θάλασσα, για να µην ξαναβρεί από τότε, που άνοιξαν οι καµάρες, την αλλοτινή πλούσια χλωρίδα και τον ζωικό της πλούτο, τότε τέλος είναι που ρίχτηκαν νέα βυθοκορήµατα ένα γύρο, γύρο από την πόλη και η θάλασσα εκεί π[ου άλλοτε την έφτανε κανείς µε τα µάτια ακόµα και πάνω από την κεντρική πλατεία. Εδώ, µπορεί να πει κανείς, κλείνει ο κύκλος των επεµβάσεων στο φυσικό περιβάλλον της πόλης, που είχαν σαν αποτέλεσµα να χαθεί µια σπάνια γραφικότητα και χιλιοτραγουδισµένη οµορφιά, µε αντάλλαγµα κάµποσα, κάµποσα αλίπεδα, που δεν άργησαν να γίνουν οικόπεδα και να οικοδοµηθούν. Στο σηµείο αυτό πρέπει να πούµε ότι κατά καιρούς είδαν το φως και σχέδια ολοκληρωτικής αποξήρανσης της λιµνοθάλασσας προκειµένου να αποδοθεί σε γεωργικές εκµεταλλεύσεις.
ΤΑ ΝΕΟΚΛΑΣΙΚΑ ΚΤΙΡΙΑ ΚΑΙ ΤΑ ΤΕΛΕΥΤΑΙΑ ΠΕΤΡΙΝΑ ΣΠΙΤΙΑ. Στην δεκαετία του 80 µπαίνουµε πια στην περίοδο της νεοκλασικής γραµµής και η οποία κράτησε κάµποσες δεκαετίες και κόσµησε την πόλη µε πολλά ωραία δείγµατα του νέου αυτού ρυθµού. Το διακοσµητικό στοιχείο, µαζί µε τα χρώµατα και τις φωτοσκιάσεις που το συµπληρώνουν, παίζει τον πρώτο ρόλο στην οικοδοµή. Για τα δεδοµένα εκείνης της εποχής, αποτελούν µαρτυρία µιας µεγάλης οικονοµικής άνθησης, η οποία δεν αποθησαυρίστηκε, αλλά ξοδεύτηκε σε έργα της αρχιτεκτονικής και διακοσµητικής τέχνης, µε τα οποία η πόλη στολίστηκε και οµόρφυνε. Εδώ πρέπει ν αναγνωρίσουµε ότι η εξωτερική εµφάνιση ενός νεοκλασικού κτιρίου, αν από τη µια µεριά µαρτυράει τον πλούτο που περισσεύει, από την άλλη είναι κάτι που ανήκει στο σύνολο µιας και το χαίρονται περισσότερο οι απ έξω που το βλέπουν και λιγότερο οι από µέσα. Αυτός είναι και ένας πρόσθετος λόγος που η αναστήλωση και ανακαίνιση των εξωτερικών αυτών των κτιρίων θα πρέπει ν αποτελεί φροντίδα και του συνόλου της πολιτείας. Έτσι λοιπόν, στα νεοκλασικά µεσολογγίτικα σπίτια, αλλού περισσότερο αλλού λιγότερο, διακρίνουµε ακρωτήρια και ακροκέραµα στη στέγη, όπου ενίοτε η ευθεία γραµµή σπάζει από ένα αέτωµα, φουρούσια κεράµεια και δοντάκια κάτω από το γείσο της στέγης, αλλά και γείσα µε φουρούσια στα πορτοπαράθυρα, ψευτοκολόνες ανάγλυφες και κιονόκρανα στις προσόψεις και στις γωνίες, µαρµάρινα µπαλκόνια και φουρούσια µε καλλίγραµµες ανάγλυφες παραστάσεις, και σιδεριές στα µπαλκόνια,
αλλού χυτές, άλλού από σφυρηλατηµένο σίδερο σε µια ποικιλία από σχέδια, διαχωριστικές ζώνες στο ύψος των ορόφων, αλλά και επάνω από τα γείσα των παραθύρων, µαρµάρινα θυρώµατα στις εισόδους, αλλά και στις αυλόπορτες, κι ακόµα µαρµάρινες κολώνες και σκάλες από ατόφιο µάρµαρο. Μια ιδιορρυθµία, ξενόφερτη προφανώς, παρατηρούµε στο Τρικουπέϊκο της πρώτης καµάρας, µε το ξύλινο γείσωµα και τις ξύλινες σταλαµίδες. Αλλά, αν και τα νεοκλασικά κτίρια είναι εξ ολοκλήρου επιχρισµένα, µια θέση έχει µείνει και σ αυτά και για τη λαξευτή πέτρα. Έτσι ορισµένα από τα κτίρια που το ισόγειό τους προορίζεται για κατάστηµα, αλλά και τα ισόγεια καταστήµατα της ίδιας γραµµής, βλέπουµε να στηρίζονται επάνω σε τετράγωνες κολόνες διακοσµηµένες µε κιονόκρανα, που η βάση τους είναι µονόλιθος λαξευτός σε ίσια ή ανώµαλη καµπυλωτή γραµµή και σε ένα ύψος 70-80 εκατοστών. Την περίοδο των νεοκλασικών, που την έκλεισε το ψευδοκλασικό ηµαρχείο (1932) και στην οποία θα πρέπει να εντάξουµε και µια µεγάλη κατηγορία σπιτιών χωρίς ιδιαίτερα αρχιτεκτονικά ή διακοσµητικά στοιχεία, την διαδέχτηκε µια νέα περίοδος πέτρινων κατασκευών σε νέα απλή, όσο και όµορφη, γραµµή στις οποίες παίρνει θέση τώρα και το τσιµέντο ή και η σιδηροδοκός, στα διαζώµατα και στα υπέρθυρα, που έκλεισε οριστικά αυτή τη φορά µέσα στη δεκαετία του 60 µπροστά στην εισβολή του οπλισµένου σκυροδέµατος. ΤΑ ΠΑΡΑ ΟΣΙΑΚΑ ΜΕΣΟΛΟΓΓΙΤΙΚΑ ΣΠΙΤΙΑ ΚΑΙ ΟΙ ΠΕΛΑ ΕΣ. Τα παραδοσιακά µεσολογγίτικα σπίτια παρουσιάζουν ορισµένα ιδιότυπα χαρακτηριστικά στοιχεία, τοπικού καθαρά χαρακτήρα. Είναι βέβαια σπίτια που ανήκουν πια στο παρελθόν και έχουν σχεδόν χαθεί ή µετασκευαστεί έτσι, που τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά γνωρίσµατα να έχουν εξαφανιστεί.
Πρόκειται για µικρές κατασκευές ξύλου, λιθοδοµής και τσατµά που κατά κανόνα είναι σοβατισµένες. Εδώ η λιθοδοµή, µεγάλου πάχους, περιορίζεται συνήθως στο µέρος του πατώµατος, και από κει και πάνω θα συνεχιστεί µέχρι τη σκεπή στις τρεις ή στις δύο ή στη µία µόνο πλευρά. Οι άλλες πλευρές θα σηκωθούν µε τσατµά ή µε µόνο τούβλο. Στη µια πλευρά, συνήθως είναι η µεσηµβρινή, κάτω από το πρόστεγο, µένει ο χώρος για την ξύλινη κατασκευή από το έδαφος µέχρι τη σκεπή, δηλαδή για το µόντζο, στον οποίο έφερνε ξύλινη σκάλα, και το ανοιχτό κατώι που προοριζόταν για τις δουλειές της σκάφης, για τα σύνεργα της ψαρικής και το παραγάδιασµα. Καµιά φορά ο στεγασµένος αυτός εξώστης έκλεινε µε γαλαρία και ανοιγόκλεινε πάνω- κάτω. Φυσικά, όπως παντού, µένει τόπος και για κάµποσα χαµόσπιτα, συνήθως µακρόστενα, που σέρνονται πάνω στο έδαφος, σπονδυλωτά, να µακραίνουν χρόνο µε το χρόνο, ανάλογα µε τις ανάγκες και τις µπόρεσες. Πρέπει ακόµα να πούµε για τα µάτια και τα στόµατα των σπιτιών. Η γαλαρία, η συρταρωτή πάνω- κάτω τζαµαρία, που τη συναντάµε εκτός από το απλό ορθογώνιο σχήµα, και σε ένα σχήµα πιο περίτεχνο, είχε πάρει θέση σε πολλά παραδοσιακά σπίτια διαφορετικής κατασκευής. Είναι ένας φωταγωγός χαρούµενος που φέρνει το φως ιριδιστό. Στα θυρο- παραθυρόφυλλα τώρα, τα εξωτερικά, πάντα στα παραδοσιακά σπίτια, που κατά κανόνα είναι δίφυλλα ή τετράφυλλα, παρατηρούµε κατασκευές µε περσίδες, που µπορεί να είναι σταθερές ή κινητές ή και µε σπαστό προς τα έξω το κάτω τµήµα των περσίδων, τη λεγόµενη τσάκα, αλλά και χωρίς περσίδες και πολύ σπάνια ρολά. Σε δύο ή τρεις περιπτώσεις θα δούµε τα τζαµόφυλλα να είναι εξώφυλλα και τα σκούρα εσώφυλλα. Οι πόρτες της εισόδου είναι παντού ξύλινες και µε µια µεγάλη ποικιλία από σχέδια και χρώµατα, µε τζαµωτό και σιδεριά ή εντελώς σκούρες, και όλες µε τα µπρούτζινα ή σιδερένια χερούλια και χτυπητήρια, που το καθένα έβγαζε τον δικό του χαρακτηριστικό ήχο, απ τον οποίο αναγνωρίζανε την πόρτα που χτυπούσε κάθε φορά στη γειτονιά. Αλλά, και οι πόρτες των καταστηµάτων, καθώς και κτιρίων άλλης χρήσης, όπου δεν υπάρχουν πτυχωτά ή δικτυωτά ρολά, είναι ή ήταν και αυτές ξύλινες: µονόφυλλες, δίφυλλες ή τετράφυλλες. Οι τελευταίες ασφαλίζονταν συνήθως και µε σιδερένια µπάρα. Ενίοτε βλέπουµε να γίνεται συνδυασµός τζαµόφυλλων µε ξύλινα φορητά
θωράκια, ενώ σε ορισµένα µαγαζιά βλέπαµε παλιά, τα πλαϊνά, από την είσοδο, ανοίγµατα, να κλείνουνε µε ξύλινα παραπέτα που άνοιγαν από κάτω προς τα πάνω. Αυτά ως προς τις πόρτες και τα παράθυρα, για να ρίξουµε µια µατιά και στις αυλόπορτες, όπου συµβαίνει να υπάρχει αυλή στο σπίτι, οι οποίες εκτός από λίγες ξύλινες, είναι σιδερένιες καγκελόπορτες σε διάφορα σχέδια, µε τα αρχικά συνήθως γράµµατα του ιδιοκτήτη πάνω στους καθρέφτες της πόρτας και τον χαρακτηριστικό η καθεµιά τους ήχο καθώς ανοιγοκλείνουν. Με τελευταία µατιά τώρα πάνω στη στέγη, που στα σπίτια για τα οποία µιλάµε είναι παντού κεραµοσκεπαστή, κυρίως µε βυζαντινό κεραµίδι, που χρόνο µε το χρόνο, αντίθετα µε το γαλλικό κόκκινο κεραµίδι που µένει σε ένα µονότονο χρώµα απαράλλαχτο, παίρνει διάφορες αποχρώσεις. Τέλος, σε ορισµένες στέγες βλέπουµε εδώ και εκεί να ξενερώνουν και µερικές σοφίτες, µε ένα ή περισσότερα ανοίγµατα προς µία ή περισσότερες κατευθύνσεις, ενώ συµβαίνει καµιά φορά να είναι η σοφίτα ένα κανονικό δωµάτιο που χρησιµοποιείται για κατοικία. Η περιδιάβαση αυτή στον δοµηµένο χώρο της πόλης θα ήταν ελλιπής, αν παραλείπαµε τις πασσαλωτές νερένιες κατοικίες, την παραδοσιακή µεσολογγίτικη πελάδα, που άλλοτε χρησιµοποιείται σαν ενδιαίτηµα και αργαστήρι, από το τσούρµο των ιβαρίων και άλλοτε σαν µόνιµη ή παραθεριστική κατοικία αστικών οικογενειών, εκεί στο πλάι του δρόµου της Τουρλίδας ή της Περιµετρικής. Μιλάµε φυσικά για την παλιά πελάδα, που δείγµα της δεν σώζεται σήµερα, που φτιαχνόταν µε τα συγγενή φυσικά υλικά: ξύλο, καλάµι και αδιάβροχο χόρτο, από έµπειρους τεχνίτες που δούλευαν µε µεράκι και τέχνη για τον αρµονικό συνδυασµό λειτουργικότητας και αρχιτεκτονικής πάνω στη θάλασσα. Έτσι ανάλογα µε τη χρήση είχαµε µια ιδιαίτερη διαρρύθµιση και κατανοµή των χώρων, των ανοιγµάτων και του τρόπου προσπέλασης. Αλλά η µεσολογγίτικη πελάδα, όπως την ξέραµε και την γνωρίσαµε έστω και σαν περαστικοί επισκέπτες, είναι πια ένα µακρινό παρελθόν, χωρίς γυρισµό.
ΟΙ ΕΠΕΜΒΑΣΕΙΣ ΣΤΟΝ ΟΜΗΜΕΝΟ ΧΩΡΟ ΚΑΙ Η ΚΑΚΟΠΟΙΗΣΗ ΤΟΥ. εν έλειψαν φυσικά οι επεµβάσεις στον δοµηµένο χώρο και της πόλης µας, και εννοώ αυτές βέβαια που αλλοίωσαν, παραµόρφωσαν και γενικώς διασάλεψαν την ισορροπία όγκων, σχηµάτων, υλικών και χρωµάτων, η οποία ισορροπία επί πολλές δεκαετίες διαµόρφωσε και διαφύλαξε τη δική της, ξεχωριστή, ταυτότητα, µέχρι την εισβολή της νέας τεχνικής που άνοιξε την εποχή του τσιµέντου, του αλουµινίου, του πλαστικού και του γυαλιού µεγάλων διαστάσεων. Όχι ότι στο παρελθόν δεν έλειψαν επεµβάσεις που αλλοίωναν τη φυσιογνωµία ορισµένων δοµικών κυρίως υλικών, αλλά οι επεµβάσεις αυτές, που γινόντουσαν στο όνοµα ενός αµφιβόλου «εξωραϊσµού», δεν έφταναν στο σηµείο να διαταράξουν την αρµονία των σχηµάτων και την αισθητική του χώρου στο βαθµό που βλέπουµε να γίνεται εδώ και δυο-τρεις δεκαετίες. Έτσι, µπροστά στην εισβολή του µπετόν αρµέ, όχι µόνο δεν διαφυλάχτηκε ο παραδοσιακός χώρος, αλλά ούτε φρόντισε κανείς (αυτό που έγινε π.χ. στη Λέσβο και σε κυκλαδίτικα νησιά), ώστε οι νέες µορφές που έφερε η νέα οικοδοµία να προσαρµοζόντουσαν και να εναρµονιζόντουσαν στην παραδοσιακή γραµµή, εκεί τουλάχιστο που αντικαθιστούσαν παλιές µορφές και να έµενε το πεδίο ελεύθερο για τις µοντέρνες µορφές έξω από το παραδοσιακό κέντρο. Μ αυτόν τον τρόπο και τα καλώς εννοούµενα ιδιωτικά συµφέροντα δεν επρόκειτο να θιγούν, αλλά και η αισθητική του χώρου θα είχε προφυλαχτεί από τα κραυγαλέα και βάναυσα εκτρώµατα που ορισµένες φορές φτάνουν στο σηµείο να υβρίζουν. Και εννοώ εδώ την τσιµεντένια ύβρη µπροστά στο Ξενοκράτειο και την αλαζονική πολυκατοικία που, ως άλλος πύργος της Βαβέλ, υπερύψωσε το ανάστηµά της και ίσκιωσε τον ναό του Αγίου Σπυρίδωνος. υστυχώς, οι κακές συνέπειες ορισµένων επιλογών, δεν γίνονται ορατές και δεν τις συνειδητοποιούµε, παρά αφού παρέλθει ικανός χρόνος από τη στιγµή που υλοποιούνται, όταν είναι πολύ αργά πια να ξεφύγουµε. Το κακό λοιπόν µ εµάς, εδώ
σ αυτή τη χώρα, (που µε το µπετόν αρµέ και τους νέους ρυθµούς δόµησης βρήκαµε την ανέλπιστη ευκαιρία να πλουτίσουµε από τη µια µέρα στην άλλη, αλλά τώρα µόλις συνειδητοποιούµε ότι το µόνο που καταφέραµε είναι ότι διαµορφώσαµε έναν αφόρητο τρόπο ζωής και µεταβάλαµε τον ατµοσφαιρικό αέρα σε οικονοµικό αγαθό), το κακό λοιπόν είναι ότι ενώ δεν είχαµε από µόνοι µας τη φρόνηση να διαφυλάξουµε µια κληρονοµιά που δεν ξαναποκτιέται και να κρατήσουµε τα παλιά εικονίσµατα και τις παλιές φωτογραφίες, τουλάχιστο δεν κοιτάξαµε να δούµε τι έκαναν λαοί άλλων χωρών, που στις πόλεις τους, µεγάλες ή µικρές, διαβάζει κανείς σαν σε ανοιχτό βιβλίο την ιστορία της αρχιτεκτονικής τους, όχι δεκαετιών, αλλά αιώνων, και να τους µιµηθούµε. Όµως, αυτή τη στιγµή, σκοπός αυτού του χώρου δεν είναι να πισωγυρίσει το ποτάµι, αλλά να «κοκκινίσει» σ ένα κείµενο που έτσι ή αλλιώς έχει πια γραφτεί µε µελάνι που δεν ξεγράφει, µερικές ανορθογραφίες, απ τις οποίες ορισµένες εγγίζουν, αν δεν ξεπερνούν, τα όρια του γέλιου. Και το χειρότερο κακό, µε τις ανορθογραφίες; Αυτές, που δεν ήταν άλλωστε το αναγκαίο και το αναπόφευκτο κακό µε τις πολυκατοικίες στο κέντρο της πόλης, είναι ότι τις έχουµε συνηθίσει και πια δεν ερεθίζουν το αισθητικό µας κέντρο. Ανορθογραφία λοιπόν είναι το βάψιµο ή το άσπρισµα, µε λαδοµπογιά ή ασβέστη, της λαξευτής πέτρας και του µαρµάρου που γίνεται στο όνοµα ενός αρχοντοχωριάτικου εξωραϊσµού. Και δεν γλίτωσαν από τη µανία αυτού του «εξωραϊσµού» οι µονόλιθοι των βάσεων νεοκλασικών κτιρίων, οι κολώνες της περίφραξης του Κήπου των Ηρώων και Νοσοκοµείου Χατζηκώστα, πέτρινα θυρώµατα, µαρµάρινα µπαλκόνια και φουρούσια, αλλά ούτε και ο πέτρινος ψευδό- Ανεµόµυλος, (έργο Φιλ. ηµ. Τίγκα). Είναι ανορθογραφία και κακογουστιά η επένδυση των προσόψεων (ισογείων) κτιρίων µε αλουµίνιο, πλαστικό ή και ξύλο ακόµη. Πρόκειται για ένα φόρεµα που «δεν πάει» στην αρχιτεκτονική οικονοµία κτιρίων παλιάς κατασκευής. Το ίδιο, η επίχριση πέτρινων οικοδοµών, για τις οποίες έχει δοθεί ιδιαίτερη φροντίδα στην ορατή δόµηση, αφαιρεί όλη την οµορφιά και χάρη που προσφέρει η λαξευτή πέτρα και το φροντισµένο αρµολόϊ, πέρα από το περισσό κόστος της επίχρισης. Η αφαίρεση (άνοιξη 88) των επιχρισµάτων από το ισόγειο οικοδοµής (Α. Ραζηκότσικα. Μακρή), που ανέδειξε την αρµολογηµένη δόµηση λαξευτής πέτρας µαρτυράει για την αλήθεια του λόγου. Και µαντεύουµε τι κρύβεται κάτω από το επίχρισµα της οικοδοµής µε το αταίριαστο πρόσφατο πανωσήκωµα (Αρχ. αµασκηνού 11), από την οποία µένουν ορατές, από την αρχική κατασκευή, οι αψίδες των πέτρινων θυρωµάτων και η πέτρινη πλάκα µε τη χρονολογία κατασκευής (1856). Είναι ανορθογραφία να καταστρέφονται τα δοµικά και αρχιτεκτονικά στοιχεία (αυτό δηλαδή που γίνεται στα ισόγεια που χρησιµοποιούνται σαν καταστήµατα, καφενεία, κέντρα κλπ) µιας παραδοσιακής οικοδοµής και στη θέση τους να µπαίνουν κακόγουστες σιδερό-αλουµινοκατασκευές. Πρόσφατη, αρχές 88, αφαίρεση δυο πέτρινων τοξοειδών θυρωµάτων και ολόκληρου του τοίχου της πρόσοψης, στο ισόγειο της οικοδοµής. Μακρή 3, για να «ανοίξει» το κατάστηµα. Και εδώ, είναι ν απορεί κανείς πως η Πολεοδοµία χορηγεί τέτοιες άδειες µετατροπής τµήµατος του δοµικού και αρχιτεκτονικού µέρους παραδοσιακού κτιρίου, µε αποτέλεσµα το όλο κτίριο να παρουσιάζει εκτρωµατική θέα. Η πόλη µας, στο σηµείο αυτό, θα µπορούσε να διεκδικήσει διεθνές βραβείο τερατογονίας στο είδος αυτό. Είναι το ίδιο αταίριαστες οι αλουµινόπορτες και οι σιδερόπορτες που αντικατέστησαν τις ξύλινες πόρτες εισόδου στα παραδοσιακά σπίτια, αλλά και στο Ξενοκράτειο, στο Νοσοκοµείο Χατζηκώστα, στον ναό της Αγίας Παρασκευής.
Εξάλλου, ορισµένες προσθήκες, µε νέα υλικά και µοντέρνα τεχνική σε παραδοσιακές οικοδοµές, οι διάφορες επενδύσεις θυρωµάτων µε φύλλα µαρµάρου κλπ., είναι το ίδιο αταίριαστες και µοιάζουν µε µπαλώµατα σ ένα καλό φόρεµα, έστω και ξεθωριασµένο απ το χρόνο. Φυσικά είναι ανορθογραφία οι πλακοστρώσεις που έγιναν στον Κήπο των Ηρώων, αλλά δε λέω τίποτε για τις αλλοπρόσαλλες πλακοστρώσεις της πολύπαθης κεντρικής µας πλατείας, η οποία µιλάει από µόνη της, δεν θέλει υπεράσπιση. Επίσης, θα διαφωνήσω (όχι εγώ µόνο) µε τις τσιµεντοκατασκευές και πλακοστρώσεις που έγιναν τελευταία έξω από το σπίτι του Παλαµά, στον διπλανό ανοιχτό χώρο. Τέλος, ανορθόγραφα (δεν) συνδέθηκε η παλιά πόλη µε τις πρόσφατες επεκτάσεις της προς τα δυτικά, εκείθε της Περιµετρικής οδού, και προς τα ανατολικά, πέρα απ του Καλιαντέρη, µιας και οι δρόµοι των νέων συνοικιών δεν χαράχτηκαν στις προεκτάσεις των δρόµων του παραδοσιακού κέντρου, ενώ αλλού δεν διαφυλάχτηκε η οικοδοµική γραµµή κεντρικών αξόνων (Σπυρ. Τρικούπη προς Βαράσοβα). ΕΓΚΑΤΑΛΕΙΨΗ ΑΛΛΑ ΚΑΙ ΑΝΑΤΑΞΗ Από την άλλη όµως µεριά είχαµε και µερικές ανακαινίσεις παραδοσιακών κτιρίων που, αλλού περισσότερο, αλλού λιγότερο, πέτυχαν να αναδείξουν τη χάρη και την εµορφία της πρώτης εποχής. Αλλά, παράλληλα µε τις κακές, έστω κακόγουστες, επεµβάσεις στον δοµηµένο χώρο της πόλης µας, που το περίγραµµα τους επιχείρησα να δώσω στα προηγούµενα, έχουµε τις εγκαταλείψεις κτιρίων που αφέθηκαν έρµαια στο έλεος των ανέµων και των υδάτων. Ανάµεσα σε τόσα και τόσα και το Μαλακασέικο που µπήκε στο δεύτερο χρόνο χωρίς σκεπή, ανυπεράσπιστο από τη βροχή.
Και να σκεφτεί κανείς ότι πρόκειται για κτίρια χωρίς ιδιαίτερα προβλήµατα στατικής, που θα µπορούσαν επισκευαζόµενα (και διαρυθµιζόµενα ίσως εσωτερικώς) να ξανάβρισκαν την αλλοτινή τους ζωή και κίνηση. Υπήρξε η ιδέα να αναλάµβανε το ηµόσιο την ανακαίνιση ορισµένων κτιρίων µε σκοπό την στέγαση υπηρεσιών. Πρόκειται για ιδέα που στο εξωτερικό έχει βρει ευρύ πεδίο εφαρµογής στην προσπάθεια διάσωσης της παράδοσης. Ατυχώς, εδώ σε εµάς προτιµήθηκε το ιοικητήριο, που µόνο το κόστος για την στερέωση του εδάφους θα αρκούσε για την ανακαίνιση πολλών παραδοσιακών κτιρίων.
ΟΙ ΚΑΤΟΙΚΟΙ ΚΑΙ ΟΙ ΑΣΧΟΛΙΕΣ ΤΟΥΣ Η γεωγραφική θέση του Μεσολογγίου, κατά πρώτο λόγο και οι λογής λογής ευκαιρίες για εργασία, που κατά καιρούς παρουσίαζε το άµεσο οικοσύστηµα, είναι οι παράγοντες που καθόρισαν τη διαµόρφωση της διαστρωµάτωσης του πληθυσµού, κατά προέλευση και επαγγέλµατα, από τα πρώτα µεταπελευθερωτικά χρόνια µέχρι σήµερα. Βέβαια, ο γεωγραφικός παράγοντας παρότι σταθερός, συµβαίνει να υφίσταται ορισµένες ποιοτικές µετατοπίσεις, µέχρι το σηµείο να παύει να διαδραµατίζει αποφασιστικό ρόλο, όπως έγινε εδώ, από της στιγµή που οι συγκοινωνίες και οι µεταφορές ακολούθησαν τα χερσαία µέσα µέσω Ρίου Αντιρρίου, µε συνέπεια το Μεσολόγγι, αφού έχασε το θαλάσσιο και λίγο αργότερα το σιδηροδροµικό µεταφορικό έργο, να βρεθεί έξω και από την πορεία των µεγάλων ταχυτήτων της εθνικής οδού. Για πολλές δεκαετίες, λοιπόν, που ξεπερνούν τον αιώνα, το Μεσολόγγι ήταν η φυσική πύλη της δυτικής Στερεάς, αλλά και της Ηπείρου, µέσω θαλάσσης, προς την Πελοπόννησο και την Πρωτεύουσα, καθώς και η φυσική είσοδος από τα µέρη αυτά, αλλά και από τα κοντινά νησιά και κυρίως την Κεφαλονιά, που υπήρξε ο µεγάλος τροφοδότης της πόλης µας σε ανθρώπινο δυναµικό. Έτσι, αν και, µετά την καταστροφή του εµπορικού του στόλου το 1770, και για δεύτερη φορά το 1804, το Μεσολόγγι που «αναδείχθηκε ο πρώτος της Ελλάδος λιµένας, πιθανώς δε και το φυτώριο της έκτοτε αναπτυχθείσας µεγάλης της Ελλάδος ναυτιλίας», ποτέ πια δεν ξαναπόκτησε την δόξα και την αίγλη της ναυτικής εµπορικής δύναµης του 18 ου αιώνα, µε την οποία έφτασε και να συναγωνίζεται το ναυτικό της Βενετίας, όµως δεν έπαψε να είναι, µετά την απελευθέρωση, ένα από τα πέντε πρώτα λιµάνια της χώρας και έδρα µιας από τις 5 λιµενικές περιφέρειες, κατά τον Οργανισµό Λιµενικών Αρχών του 1834, πράγµα που σηµαίνει ότι µέσα από την εξυπηρέτηση του εµπορίου και της συγκοινωνίας περνούσε ένα πλατύ πεδίο δράσης για τα επαγγέλµατα που υπηρετούν το θαλάσσιο µεταφορικό έργο. Και αν επιχειρούσαµε µια απαρίθµηση θα έπρεπε να ξεκινήσουµε από της εργασίες ναυπήγησης και εξοπλισµού των ξύλινων σκαριών εκείνης της εποχής, πέρα φυσικά από της γαϊτες και τα προιάρια των ψαράδων, για να περάσουν στους καραβοκύρηδες και τους καπεταναίους, στις τροφοδοσίες και τα πληρώµατα, στους ναυτικούς πράκτορες και τους εκτελωνιστές, στους µωλιώτες και τους φορτοεκφορτωτές ξηράς, στους καραγωγείς και στους κατασκευαστές κάρων, αλλά και στους λοκαντιέρηδες κ.λ.π. Έτσι, παράλληλα µε την πρωτογενή παραγωγή, στη λιµνοθάλασσα µε την αλιεία και την αλατοπαραγωγή και στον µεσολογγίτικο κάµπο µε τις διάφορες γεωργικές καλλιέργειες και µικροκτηνοτροφικές ασχολίες, ο δευτερογενής τοµέας µε τη ναυπηγία και τα άρµενα, την καρροποιία, την οικοδοµή, την υφαντική, την µακαρονοποιία, το καπνεργοστάσιο, κ.λ.π. και ο τριτογενής µε την παροχή υπηρεσιών, διέθεταν πολλές και διάφορες ευκαιρίες εργασίας στην πόλη, πράγµα που εξηγεί, τηρουµένων των αναλογιών, το µεγάλο ρεύµα αστυφιλίας προς το Μεσολόγγι. Ασφαλώς, τον πρώτο πυρήνα του πληθυσµού της πόλης τον αποτελούσαν οι διαφυγόντες µεσολογγίτες πριν από την Έξοδο και οι διασωθέντες κατά την Έξοδο, που γύρισαν στα σπίτια τους µετά την απελευθέρωση. Και για να κλείσουµε µε τις εισροές µέχρι το 1940, που το θεωρούµε ορόσηµο, µιας και µετά την κατοχή και
δώθε έλαβαν χώρα άλλες πληθυσµιακές ανακατατάξεις, θα πρέπει να πούµε και για το προσφυγικό στοιχείο που ήρθε από τη Μικρασία και τη Ρωσία, το οποίο όµως από το 50 και µετά, αν όχι νωρίτερα, άρχισε να τραβιέται προς τους προσφυγικούς οικισµούς της πρωτεύουσας. Φυσικά το ξένο στοιχείο εύκολα αφοµοιωνόταν µε το ντόπιο και σύντοµα αποκτούσε µεσολογγίτικη συνείδηση µέσα στην ίδια τη γενιά θα λέγαµε, αφού λάβαιναν χώρα και δεσµοί γάµου. Το ίδιο, πολλοί ξενοτοπίτες που πέρασαν ένα τµήµα της ζωής τους στο Μεσολόγγι µέχρι και τα γυµνασιακά χρόνια, συµβαίνει να έχουν δεθεί τόσο στενά µ αυτόν τον τόπο, τις γιορτές του και τους ανθρώπους του, ώστε να νιώθουν µεσολογγίτικα ακόµα και µέχρι το θάνατο. Ωστόσο, δεν είναι ίσως άσχετο και µε τη συνείδηση καταγωγής το γεγονός ότι επί πολλές δεκαετίες εκλεγόταν στην πόλη ήµαρχος κεφαλλονίτικης καταγωγής και στο σύνολο τρεις ήµαρχοι, αφού το κεφαλλονίτικο στοιχείο ήταν πολυπληθέστατο. Αν και είναι δύσκολο να δώσει κανείς τη γεωγραφία των επαγγελµάτων, ωστόσο µπορούµε να πούµε ότι ορισµένα τουλάχιστον επαγγέλµατα είχαν τη δική τους ιδιαίτερη καταγωγή ή ότι οι άνθρωποι ανάλογα µε την προέλευση τους προσανατολίζονταν σ ένα ορισµένο επάγγελµα. ΕΠΙΜΕΤΡΟ: ΠΡΟΟΠΤΙΚΕΣ ΓΙΑ ΤΟ ΜΕΛΛΟΝ Ύστερα από την ελεγεία που προηγήθηκε, για <<τα παλιά καλά χρόνια >>, θα ήταν δικαιολογηµένο το ερώτηµα αν υπάρχει προοπτική για ένα << καλύτερο >> µέλλον, για µια ανανέωση, ή όλα έχουν χαθεί γι αυτή την πόλη; Χωρίς καµία δόση υπερβολής ή άµετρης αισιοδοξίας, µπορεί να πει κανείς ότι οι δυνατότητες για µια ανανέωση και για ένα καλό µέλλον υπάρχουν. Χρειάζεται µόνο να αξιοποιηθούν κατάλληλα και µε περίσκεψη για να έχουµε το καλύτερο δυνατό αποτέλεσµα, που να είναι και ωφέλιµο και ωραίο, ώστε να ικανοποιεί τις όποιες ανάγκες των κατοίκων της πόλης µας, αλλά ταυτόχρονα ν αποτελεί κάτι το αξιοθέατο και για τους επισκέπτες µας, για τους οποίους να µπορεί να λειτουργεί και σαν ένας πόλος έλξης πέρα από την ιστορική µας παράδοση. Ευθύς εξαρχής, θα πρέπει να διευκρινίσω ότι µιλάω εδώ όχι για τις δυνατότητες καλύτερης αξιοποίησης και εκµετάλλευσης των πλουτοπαραγωγικών πηγών της περιοχής που συνδέεται άµεσα µε την πόλη µας (λιµνοθάλασσα, βιοµηχανική ζώνη κ.λ.π.), αλλά γι αυτό που βλέπει το µάτι, για τη ζωγραφική της πόλης, για την αισθητική της, γι αυτό που βλέπει ένας επισκέπτης, που έχει βεβαίως ένα οικονοµικό κόστος, το οποίο όµως σε τελευταία ανάλυση λειτουργεί ανταποδοτικά. Θα πάρει, λοιπόν, µια καινούρια όψη και θα οµορφύνει η πόλη αν αποκτήσει τις χαµένες ακρογιαλιές που τόσο τις έχουµε στερηθεί αυτές τις δυο τελευταίες δεκαετίες. Κι αυτό µπορεί να γίνει µε την κατασκευή µιας νέας Περιµετρικής στην περιφέρεια των νέων αλίπεδων, ν.α. και δ. της πόλης. Η νέα αυτή παραλιακή περιµετρική θα δώσει ταυτόχρονα και ένα νέο σύστηµα οδικών αρτηριών στο κυκλοφοριακό της πόλης, αλλά και καινούρια << µπελβεντέρε>> σαν τα << Καλά Καθούµενα >> και τα βελούχια του Καλιαντέρη και του Ανεµόµυλου.
Φυσικά θα χρειαστεί να εξοµαλυνθούν τα αλίπεδα και να εξωραϊστούν µε δεντροφυτεύεις, την δηµιουργία δρόµων περιπάτου και προσπέλασης προς τον περιµετρικό δρόµο κ.λ.π. Παράλληλα, το δυτικό θαλάσσιο τµήµα, αυτό που απέµεινε στην περιοχή της Πλώσταινας, που αυτή τη στιγµή είναι κλειστό και δεν επικοινωνεί µε την ανοιχτή λιµνοθάλασσα, θα πρέπει, µε ένα απλό σύστηµα υδατοφρακτών, σε δυο τουλάχιστο σηµεία του βορινού αναχώµατος του διαύλου Μεσολογγίου - Αιτωλικού, να εµπλουτίζεται µε θαλάσσιο νερό όλο το διάστηµα που το κανάλι τροφοδοσίας των Αλυκών Φοινικιάς, (από τη λιµνοθάλασσα της Κλείσοβας) παραµένει εκτός λειτουργίας, έτσι, ώστε και το νερό να ανανεώνεται και η στάθµη του να παραµένει στα επίπεδα της λιµνοθάλασσας. Εξάλλου, το κανάλι τροφοδοσίας των Αλυκών Φοινικιάς, δηλαδή το τµήµα που διασχίζει τις νότιες συνοικίες της πόλης από την Πρώτη καµάρα, θα πρέπει να ευθυγραµµιστεί, όσο παίρνει, και να κρηπιδωθεί ώστε να λείψει η σηµερινή ασχήµια και βρωµιά. Είναι µια υποχρέωση της επιχείρησης των Αλυκών. Με τα έργα αυτά, που φυσικά δεν είναι δικής µου έµπνευσης, τα καινούρια χερσαία τµήµατα ( αυτά που µένουν εκτός οικοδοµικής δραστηριότητας, που αυτή τη στιγµή είναι σκουπιδότοποι και χώροι απόθεσης υλικών κατεδάφισης, ενώ στην παραθαλάσσια περίµετρό τους ξεφυτρώνουν αυθαίρετα παντοειδείς αθλιοκατασκευές, που µια µέρα θα διεκδικούν δικαιώµατα κατοχής), ευπρεπίζονται και εντάσσονται πλέον οργανικά στην λειτουργία της πόλης και, παράλληλα, δηµιουργούνται ζώνες πράσινου και χώροι αναψυχής, η πόλη αποκτά νέα µέτωπα προς τη λιµνοθάλασσα και οι χαµένες ακρογιαλιές γίνονται προσιτές στους περιπατητές, ενώ η παραθαλάσσια διαδροµή θα είναι ένας παραπάνω πόλος έλξης για τους επισκέπτες µας και αφορµή για παράταση του χρόνου της επίσκεψης. Αναµφιβόλως, πρόκειται για έργα µεγάλης πνοής που θα δώσουν άλλη πνοή στην πόλη µας. Για µια άλλη εποχή θα ήσαν έργα και µεγάλης χρονικής διάρκειας. Σήµερα όµως, τα µέσα και η τεχνική, τα καθιστούν βραχυχρόνια. Θα πρέπει λοιπόν κάποτε, οι ιθύνοντες της πόλης µας, όλων των χρωµάτων, να τα συζητήσουµε γύρω από ένα τραπέζι και πάνω από ένα σχεδιάγραµµα να αποφασίσουν τι µπορεί να γίνει εδώ, τι µπορεί να γίνει εκεί, τι δεν θα πρέπει να γίνει και στο τέλος να συµφωνήσουν και να δεσµευτούν σε ένα πρόγραµµα έργων µε χρονοδιάγραµµα υλοποίησης, για το οποίο πρόγραµµα θα χρειαστεί φυσικά να αναζητηθούν οι πόροι χρηµατοδότησης. Εξάλλου, δεν είναι εκτός τόπου (και χρόνου) η ιδέα τουριστικής αξιοποίησης της µείζονος περιοχής της πόλης για την προσέλκυση τουριστικής κίνησης της ηµεδαπής όσο και αλλοδαπής : Τα τελευταία χρόνια όλο και περισσότεροι ξένοι επισκέπτονται την πόλη µας, έστω και για µια µέρα, που έρχονται είτε οδικώς είτε από τη θάλασσα µε ιδιωτικά µέσα. Για µια τέτοια αξιοποίηση προσφέρεται η δυτικά του λιµενοδιαύλου αµµολουρίδα που εκτείνεται από το λιµάνι µέχρι την Τουρλίδα και κόβεται σ ένα σηµείο από το δίαυλο Μεσολογγίου Αιτωλικού. εν λέω ότι χρειάζεται ή ότι ταιριάζει να σηκωθούν µεγάλα ξενοδοχειακά συγκροτήµατα, σαν ορισµένα τερατουργήµατα που διασπούν την ισορροπία του τοπίου. Όµως, ένας οικισµός πασσαλωτός, ανάλογος µ αυτόν που υπάρχει στην Τουρλίδα, µπορεί κάλλιστα να δηµιουργηθεί για τουριστική εκµετάλλευση, από την απέναντι πλευρά, που θ αναπτύσσεται σπονδυλωτά ανάλογα µε την ζήτηση. Θα χρειαστεί φυσικά να γεφυρωθεί ο δίαυλος και να κατασκευασθεί δρόµος και να τροφοδοτηθεί η περιοχή µε πόσιµο νερό και ηλεκτρικό ρεύµα. Από κει και πέρα παίρνουν σειρά ο οικισµός, οι κατασκηνωτικοί χώροι, οι µαρίνες, οι πλαζ κλπ. Και
φυσικά είναι απαραίτητη η κατάλληλη προβολή, µέσω του ΕΟΤ, αλλά και µε κάθε άλλο πρόσφορο µέσο. εν ξέρω, αλλά ίσως και να µην ήταν άσκοπο να εξετασθεί στο πλαίσιο αυτής της αξιοποίησης και η αναβίωση, η επαναλειτουργία των λασπόλουτρων, τα οποία έκλεισαν από την εποχή των µεγάλων επιχωµατώσεων στου Καλιαντέρη και γύρω γύρω από την πόλη. Θα ήταν, µε την προβολή που χρειάζεται, ένα επιπλέον κέντρισµα για την προσέλκυση παραθεριστών, έστω και αυτής της κατηγορίας, των λουόµενων για ιαµατικούς λόγους. Θα έλεγα, τέλος, µιλώντας πάντοτε για τις δυνατότητες ανάπτυξης τουριστικής κίνησης, ότι η πόλη µας δεν έχει εκµεταλλευθεί, δηλαδή δεν έχει προβάλει όσο θα έπρεπε, διάσηµα ονόµατα παγκόσµιας ακτινοβολίας που έχουν συνδεθεί µε αυτή την πόλη, όπως ο Βύρων κ.α. µια τέτοια ευκαιρία παρουσιάζεται τώρα που η πόλη µας διαθέτει µια θαυµάσια φωτογραφική έκθεση µε θέµα «ο Λόρδος Βύρων στην Ελλάδα», που δωρίθηκε πρόσφατα στο ήµο από το Βρετανικό συµβούλιο. Και χωρίς αµφιβολία, ένα θετικό όσο και ευοίωνο βήµα προς την κατεύθυνση αυτή αποτελεί το γεγονός της αδελφοποίησης της πόλης µας µε το Γκεντλινγκ της Αγγλίας (πόλη που έζησε ο Λόρδος Βύρων), που έλαβε χώρα µε την υπογραφή των σχετικών πρωτοκόλλων στο Μεσολόγγι στις 2 εκεµβρίου 1989. Θα κλείσω µε δύο λόγια πάνω στη σχέση των στοιχείων που συγκροτούν ένα δοµηµένο χώρο, που η ισορροπία τους έχει παντού διασαλευτεί από τη στιγµή που τα µεν όρθια σχήµατα (οι όγκοι) πήραν διαστάσεις γιγαντισµού, τα δε ισόπεδα : δρόµοι, πλατείες, ακάλυπτοι χώροι, χώροι πρασίνου κ.λ.π., παραµένουν στις ίδιες διαστάσεις, εάν δεν έχουν περιοριστεί. Αξίζει, λοιπόν, να επισηµανθεί ότι η διασάλευση της σχέσης αυτής επιβαρύνεται ακόµη απ το γεγονός ότι στις σηµερινές πόλεις δεν κατοικούν και κινούνται πλέον µόνον άνθρωποι : ένας νέος πληθυσµός από ανθρωποβόρα όντα, µε γεννητικότητα που παρακολουθεί κατά πόδας την αύξηση των όρθιων σχηµάτων ( αφού τη θέση ενός ή δύο αυτοκινήτων στην πρόσοψη µιας παλιάς οικοδοµής διεκδικούν τώρα δέκα ή είκοσι ή και πολλαπλάσια αυτοκίνητα Ι.Χ.) έχει εισβάλει ακάθεκτος µέσα στις πόλεις και διεκδικεί ζωτικό χώρο για διαµονή και κίνηση, ενώ παρακολουθείτε από τόσα και τόσα δυσεπίλυτα, µέχρι άλυτα, προβλήµατα χώρου, κυκλοφορίας, µόλυνσης του περιβάλλοντος κ.λ.π. Φυσικά η πόλη αυτή δεν θα µπορούσε να µείνει έξω από τη λαίλαπα του αυτοκινήτου. Αυτή τη στιγµή βέβαια δεν προκαλεί ανησυχία (αν και ορισµένες ώρες ή ορισµένες µέρες, που η πόλη φορτίζεται µε κίνηση απέξω, δηµιουργείτε συµφόρηση και αδιαχώρητο σ ορισµένους δρόµους) όµως αυτό δεν σηµαίνει ότι δεν θα πρέπει να διαφυλαχθεί και για το µέλλον αυτή η κάποια ισορροπία που υπάρχει σήµερα, αντί να θυσιαστεί µε αντάλλαγµα µερικών διαµερισµάτων σε πολυκατοικίες µέσα στο παραδοσιακό κέντρο. Πολυκατοικίες, κι αυτές σε αρχιτεκτονική γραµµή και σε όψη που να µη διασπούν την ισορροπία και την ενότητα του περιβάλλοντος, µπορούν να χτισθούν στην περιφέρεια, στα νέα εδάφη, ενώ πολλές και διάφορες ανάγκες στέγασης θα µπορούσαν να ικανοποιηθούν µε την αξιοποίηση (επισκευή και εκσυγχρονισµός των εσωτερικών χώρων) πολλών παλαιών οικοδοµών που από πολλά χρόνια µένουν ακατοίκητες κι αχρησιµοποίητες προσµένοντας να ψηλώσουν.