7 Περιεχόμενα Πρόλογος...9 Μια Άνοιξη δίχως χελιδόνια... 11 η αναγκαιότητα μιας νέας ανάγνωσης: Ιστορία και ταυτότητα...29 επανεξετάζοντας τα θεμέλια...55 τι λέει το ιδρυτικό κείμενο;...60 η γυναίκα και οι μαίανδροι των κειμένων... 103 εκτός από τα οικονομικά και γεωπολιτικά συμφέροντα υπάρχουν και τα ένστικτα... 145 Και η δύση;...171 τέχνη, μύθος, θρησκεία... 183 η ποίηση μεταξύ γλώσσας και δόγματος... 195 Πέρα από το Al-Kitâb...217 Πώς να κλείσουμε;...229 Μια τελευταία λέξη: Κατά της ουσιοκρατίας... 241 Γλωσσάρι...253
9 Πρόλογος τον θάνατο του προφήτη Μωάμεθ ακολούθησε η ίδρυση του πρώτου χαλιφάτου και η μετατροπή του Ισλάμ σε πολιτικό καθεστώς. η θρησκεία χρησιμοποιήθηκε ως μέσο, στο πλαίσιο συγκρούσεων και αγώνων για την εξουσία. Μεταξύ των πιστών που αρχικά ακολουθούσαν τον Προφήτη σαν «ενιαίο σύνολο» ξέσπασαν έριδες και πόλεμοι. το Ισλάμ απέκτησε έτσι ιδεολογική αλλά και συγκρουσιακή διάσταση και το Κοράνιο άρχισε να ερμηνεύεται με βάση τις ανάγκες αλληλοσυγκρουόμενων ομάδων και συμφερόντων. Έτσι κάπως γεννήθηκε η κουλτούρα των Χαντίθ (των λόγων που αποδίδονται στον Προφήτη) και της αλ-ίτζμα (συναίνεσης της κοινότητας). το σημερινό Ισλάμ είναι αυτό το ιστορικό Ισλάμ. το βιβλίο ασχολείται με αυτό το Ισλάμ και με την κουλτούρα που αποτελεί απόρροιά του. Προκειμένου να αποφευχθούν τυχόν συγχύσεις, ας διευκρινιστεί ότι αναφερόμαστε αποκλειστικά στο κυρίαρχο Ισλάμ,
10 ΒΙΑ ΚΑΙ ΙΣΛΑΜ από την εποχή του πρώτου χαλιφάτου έως τις μέρες μας. ελπίζουμε σε κάποιο άλλο βιβλίο να μπορέσουμε να προσεγγίσουμε το θέμα της βίας στο Ισλάμ από αμιγώς φιλοσοφική και ψυχαναλυτική άποψη. Παρίσι, Αύγουστος 2015 Άδωνις και Χουρία Αμπντελουάχεντ
Μια ανοιξη διχως χελιδονια
13 Χ(ΟΥρΙΑ): Πώς εξηγείται, Άδωνι, η αποτυχία της λεγόμενης Αραβικής Άνοιξης; Α(δωνΙΣ): Αρχικά οι εξεγέρσεις στον αραβικό κόσμο έδειχναν να σηματοδοτούν ένα είδος αφύπνισης. Μια αφύπνιση με πολύ θετικά χαρακτηριστικά. ωστόσο, όσα ακολούθησαν τη λεγόμενη Αραβική Άνοιξη έδειξαν ότι δεν επρόκειτο για επανάσταση αλλά για πόλεμο αντί οι εξεγέρσεις να αποτινάξουν την τυραννία, εξελίχθηκαν σε νέες τυραννίες. Ασφαλώς υπήρξαν και κινητοποιήσεις που δεν είχαν βίαιο χαρακτήρα, αλλά αυτές υποχώρησαν υπό το βάρος των γεγονότων που ακολούθησαν τις εξεγέρσεις. Με άλλα λόγια, φάνηκε ότι τελικά επρόκειτο για εξεγέρσεις με χαρακτηριστικά όχι τόσο πολιτικά όσο θρησκευτικά και φυλετικά, για εξεγέρσεις μουσουλμανικές μάλλον παρά αραβικές. Και όμως, στον αραβικό κόσμο και στις αραβικές κοινωνίες υπήρχε ανάγκη για ριζικές αλλαγές. Χ: Όταν λέμε «ριζικές», εννοούμε προφανώς σε πολιτικό, κοινωνικό, οικονομικό και πολιτισμικό επίπεδο.
14 ΒΙΑ ΚΑΙ ΙΣΛΑΜ Α: Ακριβώς. το πρόβλημα είναι ότι αυτή η ανάγκη για αλλαγές βρέθηκε αντιμέτωπη με τα διαχρονικά ζητήματα της θρησκείας και της εξουσίας. Οι λαοί, αδικημένοι ως προς τα δικαιώματά τους, είχαν πρωτίστως κατά νου πώς να ανατρέψουν το υφιστάμενο καθεστώς, χωρίς να δώσουν όμως αντίστοιχη έμφαση στο ζήτημα των θεσμών, της εκπαίδευσης, της οικογένειας, της γυναικείας χειραφέτησης, στα ατομικά δικαιώματα. Έλειπε ουσιαστικά ο προβληματισμός για τις προϋποθέσεις ώστε να υπάρξει μια αυθεντική κοινωνία πολιτών. Χ: επομένως το πρόβλημα ήταν ότι τα άτομα, ισοπεδωμένα από την πολιτική εξουσία, δεν κατάφεραν να ωθήσουν τα πράγματα προς μια πραγματική αλλαγή αλλά και να αντιληφθούν την εγγενή πολυπλοκότητα της σχετικής διαδικασίας. Α: Έτσι είναι. Πρόκειται για εσφαλμένη προσέγγιση: στο εσωτερικό κοινωνιών όπως αυτές του αραβικού κόσμου δεν μπορεί να υπάρξει επανάσταση παρά μόνον με όρους κοσμικούς, μη θρησκευτικούς. επιπλέον, ένα δεύτερο λάθος υπήρξε η συμμαχία των εξεγερμένων με ξένες δυνάμεις. Αντί να σκεφτούν και να δράσουν αυτόνομα και ανεξάρτητα, οι εξεγερμένοι συνδέονταν στενά με ξένες δυνάμεις.
ΜΙΑ ΑΝΟΙΞΗ ΙΧΩΣ ΧΕΛΙ ΟΝΙΑ 15 Χ: Όμως, αν πάρουμε το παράδειγμα της Συρίας, βλέπουμε ότι το ίδιο το καθεστώς του Άσαντ πρωταγωνίστησε στις σφαγές και συμμετείχε ενεργά στις καταστροφικές συγκρούσεις. Α: Αυτό είναι αλήθεια. ωστόσο, μια επανάσταση δεν μπορεί να καταστρέφει τη χώρα στην οποία εκτυλίσσεται. δεν υπάρχει αμφιβολία ότι το καθεστώς του Άσαντ ήταν βίαιο, όμως οι εξεγερμένοι έπρεπε να αποφύγουν το να βυθιστεί η χώρα στο χάος. Και σαν να μην έφτανε αυτό, ο φονταμενταλισμός επανεμφανίστηκε, πιο οργανωμένος και πιο βίαιος από ποτέ. Από την ελπίδα και την επιθυμία για καλύτερες μέρες, η χώρα κύλησε στον σκοταδισμό. Έτσι, αντί για μια ελπιδοφόρα αλλαγή, ζούμε σήμερα έναν πραγματικό Αρμαγεδδώνα. επιπλέον, δεν ακούγεται κουβέντα, δε γίνεται καν λόγος για το θέμα της γυναικείας χειραφέτησης. Πώς μπορούμε να μιλάμε για Αραβική Άνοιξη στο μέτρο που η γυναίκα παραμένει δέσμια της σαρία, του ισλαμικού νόμου; η κυριαρ χία του θρησκευτικού φανατισμού μετέτρεψε την «Άνοιξη» σε κόλαση, επέτρεψε να χρησιμοποιηθεί η εξέγερση για την εξυπηρέτηση ιδεολογικών στόχων. Χ: Άραγε ήταν οι θρησκευτικοί κύκλοι που επωφελήθηκαν από την αστάθεια που επικράτησε, προκειμένου να οδηγήσουν την εξέγερση προς την κατεύθυνση που εκείνοι επιθυμούσαν, ή μήπως ο κάτοικος μιας αραβικής και μουσουλμανικής χώ-
16 ΒΙΑ ΚΑΙ ΙΣΛΑΜ ρας, που παραμένει πάντα βαθιά θρησκευόμενο άτομο; Α: Κάθε επανάσταση δεν μπορεί παρά να αντανακλά το επίπεδο εκείνων που εξεγείρονται. επομένως η σημασία που αποκτά μια επανάσταση σε μια δεδομένη χώρα είναι συνάρτηση του επιπέδου των επαναστατών, της κουλτούρας τους, της σχέσης τους με την έννοια του κοσμικού κράτους, της αντίληψής τους για τον κόσμο και για την κατάστασή του. Αυτά που έγιναν και γίνονται στο όνομα της επανάστασης αποδεικνύουν ότι οι αραβικές κοινωνίες παραμένουν και σήμερα εν πολλοίς δέσμιες της άγνοιας, του αναλφαβητισμού, του θρησκευτικού φανατισμού. Μια επανάσταση που διολισθαίνει στον σκοταδισμό δεν μπορεί να έχει καμιά σχέση με αυθεντική επανάσταση. είναι μια καταστροφή, γιατί ενώ ξεκινήσαμε γεμάτοι ελπίδες, σήμερα κάνουμε βήματα προς τα πίσω. Πρόκειται για υποχώρηση σε όλα τα πεδία. Χ: Στο πλαίσιο αυτής της υποχώρησης βρισκόμαστε αντιμέτωποι με γνωστές και οικείες καταστάσεις. Στο βιβλίο σου Al-Κitâb ΙΙΙ γράφεις: Χαλέπι, πόσες και πόσες φορές δεν ξεσηκώθηκες. Η ρομφαία έπεφτε στα κεφάλια των εξεγερμένων παιδιών σου.[ ]
ΜΙΑ ΑΝΟΙΞΗ ΙΧΩΣ ΧΕΛΙ ΟΝΙΑ 17 Πόσες και πόσες φορές δεν έπνιξες τους τυράννους! Διαβάζοντας αυτούς τους στίχους έχει κανείς την εντύπωση ότι αφορούν το σημερινό Χαλέπι. Πώς εξηγείται, κατά τη γνώμη σου, αυτή η επανάληψη των ίδιων καταστάσεων; Γιατί αυτή η υποταγή, επί δεκαπέντε αιώνες, στην «ισχύ της ρομφαίας»; Α: Πολλοί μιλούσαν για την Αραβική Άνοιξη σαν κάτι που δεν είχε καμιά σχέση με το παρελθόν. Ωστόσο, η σχέση της με την ιστορία της χώρας μου είναι αναμφισβήτητη. Πρώτον, ξεχνάμε ότι υπήρξαν κατά το παρελθόν επαναστάσεις πολύ πιο ριζοσπαστικές από αυτήν τη φαινομενικά υποσχόμενη λεγόμενη Αραβική Άνοιξη. Όπως εκείνη των Ζιντζ, 1 λόγου χάριν, γνωστή και ως Επανάσταση των Μαύρων. Ακολούθησε η επανάσταση των Καρματών, 2 οι οποίοι επιδίωξαν να 1 Η Επανάσταση των Ζιντζ ή Ζαντζ (μαύρων σκλάβων από τις ακτές της ανατολικής Αφρικής), που ξεκίνησε το 877, την περίοδο της δυναστείας των Αμπασιδών, αμφισβήτησε τις υφιστάμενες κοινωνικές και οικονομικές διακρίσεις. Οι εξεγερμένοι δημιούργησαν ένα εφήμερο κράτος, νότια της Βασσόρας, αλλά σύντομα ηττήθηκαν από τις δυνάμεις του χαλιφάτου. 2 Οι Καρμάτες δημιούργησαν δικό τους κράτος το 899. Οι απόψεις τους είχαν πρωτοσοσιαλιστική χροιά, καθώς έκαναν λόγο για δίκαιη ανακατανομή του πλούτου και για σεβασμό στην εργασία. Το 939 εισέβαλαν στη Μέκκα και πήραν
18 ΒΙΑ ΚΑΙ ΙΣΛΑΜ εγκαθιδρύσουν ένα κοινωνικό σύστημα που, με σημερινούς όρους, θα μπορούσε να αποκληθεί σοσιαλιστικό. Για να μη μιλήσουμε για μικρότερες εξεγέρσεις που διεκδικούσαν ίσα δικαιώ ματα. Αυτές οι επαναστάσεις, μεγαλύτερες ή μικρότερες, ήταν πιο ριζοσπαστικές και πιο σημαντικές απ ό,τι η πρόσφατη Αραβική Άνοιξη. Χ: Σε ό,τι με αφορά θα μπορούσα να προσθέσω ότι, όσο ήμουν μαθήτρια στο Μαρόκο, στην πρωτοβάθμια και στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση, δεν είχα ακούσει ποτέ να γίνεται λόγος για την επανάσταση των Ζιντζ ή για τους Καρμάτες. τα σχολικά εγχειρίδια δεν ανέφεραν λέξη. Μόνον όταν ήρθα για σπουδές στη Γαλλία έμαθα για αυτά τα κινήματα και για τους αγώνες τους κατά της αυταρχικής εξουσίας και κατά των φυλετικών και κοινωνικών διακρίσεων. Α: το πρόβλημα είναι ότι η ιστορία μας παραμένει πάντα ιστορία ενός καθεστώτος, και όχι ιστορία ενός λαού. Όπως, αντίστοιχα, η κουλτούρα μας είναι η κουλτούρα της εξουσίας και του κυρίαρχου καθεστώτος. δε μαθαίνουμε τίποτα για τον λαό για τις εξεγέρσεις του και, ακόμα λιγότερο, για τις επιδιώξεις του και τις επιθυμίες του. την Κάαμπα, την οποία και επέστρεψαν έπειτα από είκοσι χρόνια, αφού έλαβαν σε αντάλλαγμα μεγάλο ποσό. το 1027 εξολοθρεύτηκαν οριστικά.
ΜΙΑ ΑΝΟΙΞΗ ΙΧΩΣ ΧΕΛΙ ΟΝΙΑ 19 διαχρονικά, στο πέρασμα των αιώνων, γίνεται λόγος για την εξουσία και για τον χαλίφη, τον «τοποτηρητή» του Θεού επί της γης, και ποτέ για τα δικαιώματα των πολιτών. Χ: είναι αλήθεια ότι για να μάθει κάποιος αυτές τις πτυχές της ιστορίας των Αράβων πρέπει να ερευνά ο ίδιος και να ενδιαφέρεται για κάθε είδους εναλλακτικά και ανατρεπτικά αναγνώσματα. δε μαθαίναμε τίποτα στο σχολείο για τα κινήματα των μπατινιτών 3 (φιράκ μπατινίγια), που είχαν ένα πολιτικό όραμα, όπως και οι Καρμάτες. Μάλιστα, με δεδομένη και την παρουσία μελών της μυστικής αστυνομίας στον χώρο των πανεπιστημίων, δεν αναφερόταν καν το όνομά τους. Α: Οι Καρμάτες πρόβαλλαν το αίτημα για ισότητα, για αναδιανομή του πλούτου, για αγώνα κατά της φτώχειας και της εξαθλίωσης. Ήταν αυτό που σήμερα θα λέγαμε προοδευτικοί, επαγγέλλονταν ένα είδος σοσιαλισμού. Σύμφωνα με την κοσμοθεωρία τους, το άτομο εργάζεται και συμβάλλει στην αύξηση του δημόσιου πλούτου, ενώ οι κυβερνώντες φροντίζουν για την αναδιανομή αυτού του πλούτου (ανάλογα με τις ανάγκες του καθενός και την εργασία που έχει καταβάλει). 3 Γενικός όρος για τα κινήματα που θεωρούνταν αιρετικά, και γι αυτό επικίνδυνα.
20 ΒΙΑ ΚΑΙ ΙΣΛΑΜ Χ: Ένα είδος προάγγελων του μαρξισμού, δηλαδή. Ήταν μια εξέγερση κατά των αντιλήψεων του Ουθμάν, του τρίτου χαλίφη (644-656), ο οποίος ήταν συγγενής του Μωάμεθ και είχε φροντίσει για τον υπέρμετρο πλουτισμό της οικογένειάς του, της μελλοντικής δυναστείας των Ομεϋαδών. 4 Α: Θα μπορούσε να πει κανείς ότι οι Καρμάτες είχαν εξεγερθεί κατά του επίσημου Ισλάμ, κατά του χαλιφάτου. Χ: Ο Ουθμάν, γαμπρός του Μωάμεθ, ξέχασε τον λαό και τις ανάγκες του από τη στιγμή που έγινε χαλίφης. Έτσι, ο τοποτηρητής του Θεού επί της γης εξελίχθηκε σε πρότυπο άδικου ανθρώπου. Α: Γι αυτό και πολιορκήθηκε και δολοφονήθηκε στη Μεδίνα το 656. η επανάσταση κατά του Ουθμάν συσπείρωσε πιστούς από τη Μέκκα, από την Κούφα (στο σημερινό Ιράκ), από την Αίγυπτο. Αυτή η επανάσταση αντιπροσώπευε ένα μεγάλο κίνημα πολιτικής συνειδητοποίησης αλλά και δια μαρτυρίας. Χ: Όσο για τους Ζιντζ, τους λεγόμενους και Μαύρους, αυτοί αντιμάχονταν τις φυλετικές και κοινωνικές διακρίσεις. 4 η κυρίαρχη, σε όλη τη μουσουλμανική επικράτεια, δυναστεία από το 650 έως το 750. Ιδρυτής της δυναστείας ήταν ο Μωαβίας (περ. 603-680), γραμματέας του Μωάμεθ. (Σ.τ.μ.)
ΜΙΑ ΑΝΟΙΞΗ ΙΧΩΣ ΧΕΛΙ ΟΝΙΑ 21 Α: Οι Ζιντζ ήταν αντίθετοι με τον θεσμό της δουλείας. Ζητούσαν να καταργηθούν οι διακρίσεις που βασίζονταν στη φυλετική καταγωγή. επαγγελλόμενοι δικαιοσύνη για όλους, υπερασπίζονταν την ιδέα της ισότητας των δικαιωμάτων ανεξαρτήτως χρώματος και κοινωνικής τάξης. Αυτές οι αρχές αποτέλεσαν την πηγή έμπνευσης της εξέγερσής τους. Ήταν πιο ριζοσπάστες και πιο προοδευτικοί ως προς τα αιτήματά τους απ ό,τι οι εξεγερμένοι της πρόσφατης Αραβικής Άνοιξης. Χ: ωστόσο ηττήθηκαν και εξολοθρεύτηκαν. Οι εξολοθρεύσεις αποτελούν αναπόσπαστο τμήμα της ιστορίας του Ισλάμ. Αυτό μας μαθαίνουν οι ιστορικές πηγές, στις οποίες και βασίζεται το έργο σου Al-Κitâb. Α: Μιλώντας για το Ισλάμ σε αυτά τα συμφραζόμενα, πρέπει να διακρίνουμε δύο επίπεδα: από τη μια το θεωρητικό, που συνδέεται στενά με την εξουσία, και από την άλλη το θεσμικό και πρακτικό. το πρώτο επίπεδο παραμένει αμετάβλητο. Μπορεί κανείς να το συνοψίσει σε τρεις αρχές, που αποτελούν και τα θεμέλια του Ισλάμ. Πρώτον, ο Μωάμεθ είναι «ο προφήτης των προφητών». δεύτερον, οι αλήθειες που αυτός κήρυξε είναι απόλυτες αλήθειες. τρίτον, ο πιστός δεν μπορεί ούτε να τις τροποποιήσει ούτε να προσθέσει κάτι απλώς καλείται να υπακούει σε αυτές. Στο πέρασμα των αιώνων η εξουσία λειτουργούσε πάντα
22 ΒΙΑ ΚΑΙ ΙΣΛΑΜ ως θεματοφύλακας της διατήρησης αυτής της αντίληψης για τη θρησκεία. Χ: Σαν τον ουροβόρο όφι: ο ηγεμόνας επικαλείται τη θεία αποστολή του και ο Θεός έχει τοποτηρητή του επί της γης τον ηγεμόνα, ο οποίος κυβερνά σύμφωνα με τις εντολές του Θεού. Α: Άραγε, έχουμε σκεφτεί τι ακριβώς σημαίνει η φράση «ο χαλίφης είναι ο τοποτηρητής του Θεού»; Πώς μπορεί να είναι κάποιος τοποτηρητής, εκπρόσωπος του Θεού; Κάτι τέτοιο αντιβαίνει στην ίδια την ιδέα του Θεού. Ας μην ξεχνάμε ότι ο Μωάμεθ αυτοχαρακτηριζόταν απλώς «υπηρέτης του Θεού και αγγελιαφόρος του». Χ: Ο ηγεμόνας είναι ο εκπρόσωπος του Θεού επί της γης Α: Λογικά, κανένας άνθρωπος δεν μπορεί να είναι εκπρόσωπος του Θεού. Ο χαλίφης μπορεί απλώς να είναι διάδοχος/τοποτηρητής του Προφήτη. Ο οποίος Προφήτης, όπως και κάθε άνθρωπος, μπορούσε και αυτός να σφάλλει. το να λέει κανείς ότι ο χαλίφης είναι ο τοποτηρητής του Θεού ισοδυναμεί ουσιαστικά με το να υποστηρίζει ότι ο Θεός είναι, κατά κάποιον τρόπο, παρών επί της γης Χ: Πολλώ μάλλον αν λάβουμε υπόψη ότι ο χαλίφης θεωρείται αλάθητος. εξού και η εξέγερση
ΜΙΑ ΑΝΟΙΞΗ ΙΧΩΣ ΧΕΛΙ ΟΝΙΑ 23 πρέπει να αποφεύγεται. Αν κάποιος δυσαρεστήσει τον χαλίφη ή και γενικά τον ηγεμόνα, ισοδυναμεί με το να δυσαρεστήσει τον Θεό. Α: Όποιος αντιτίθεται σε αυτόν τον τοποτηρητή, τον εκπρόσωπο του Θεού, θεωρείται αρνησίθρησκος. επιπλέον, το Ισλάμ, αν και υπέταξε πολιτισμούς που ήταν κατά πολύ αρχαιότεροί του, επέλεξε μια μονοχρωματική εικόνα του κόσμου, διαποτισμένη από την αντίληψη ότι κανένα σχέδιο, κανένα πρόταγμα και κανένας νόμος δεν μπορεί να αντιπαρατεθεί στο όραμα του τοποτηρητή του Θεού. Με άλλα λόγια: δεν πρέπει να ονειρεύεσαι ένα καλύτερο μέλλον, αλλά να πειθαρχείς και να εφαρμόζεις πιστά την «ορθόδοξη» προσέγγιση στα πράγματα όπως αποτυπώνεται στα ιερά κείμενα. Χ: Αυτό ισοδυναμεί με το να δέχεσαι ότι το παρελθόν παραμένει ένα αξεπέραστο και μη αμφισβητήσιμο ιδεώδες. Ζώντας στο κουκούλι του παρελθόντος ο πολίτης μιας αραβικής και μουσουλμανικής χώρας αποκλείει κάθε ενδεχόμενο να επαναστατήσει. Α: Αν υπάρχει μέλλον, αυτό βρίσκεται στο παρελθόν. εξού και η τάση για επανάληψη, για αδιάκοπη αναπαραγωγή του παρελθόντος. Έτσι, παρόν και παρελθόν συγχέονται. Καλό είναι, πάντως, να μην ξεχνάμε ότι υπήρξαν πάντα κάποιοι καινοτό-
24 ΒΙΑ ΚΑΙ ΙΣΛΑΜ μοι μουσουλμάνοι στον αραβικό κόσμο σε όλα τα πεδία. Αυτοί, όμως, ήταν άνθρωποι που δεν υιοθετούσαν το θρησκευτικό δόγμα όπως το εφάρμοζαν οι κατά καιρούς χαλίφες και οι άλλοι ηγεμόνες. Χ: Υποστηρίζεις, ωστόσο, ότι αυτούς τους μεγάλους καινοτόμους η πολιτική εξουσία πάντα τους πολέμησε. Α: Πράγματι. Όμως, είναι γεγονός επίσης ότι όλοι οι δημιουργοί, όλοι οι ποιητές, οι φιλόσοφοι, οι μουσικοί κ.λπ., όλοι αυτοί που διαμόρφωσαν τον ισλαμικό και αραβικό πολιτισμό, δεν ήταν μουσουλμάνοι με την παραδοσιακή έννοια του όρου. Λόγου χάριν, οι μεγάλοι ποιητές Αμπού ναουάς, 5 αλ-μουτανάμπι, 6 αλ-μαάρρι 7 κ.ά. ήταν αποστασιοποιημένοι από την επίσημη θρησκεία. επίσης, κανένας φιλόσοφος δεν ήταν ουσιαστικά πιστός ή θρησκευόμενος. Αυτοί που δημιούργησαν τον ισλαμικό πολιτισμό το έκαναν καθ υπέρβαση του «ορθόδοξου» Ισλάμ. Όλα αυτά πρέπει να τα ξανασκεφτούμε. 5 Ένας από τους επιφανέστερους ποιητές της περιόδου των Αμπασιδών. Έγραψε στα αραβικά αλλά και στα περσικά. Πέθανε στη Βαγδάτη το 814. 6 Ο Αμπού ατ-ταγίμπ Αχμάντ ιμπν αλ-χουσάιν αλ-τζούφι, πιο γνωστός ως αλ-μουτανάμπι, γεννήθηκε στην Κούφα και δολοφονήθηκε (επιστρέφοντας στη Βαγδάτη από ταξίδι του) το 965. 7 Ποιητής και φιλόσοφος (973-1057), γεννημένος στη Συρία.