ασφαλή πορεία πλεύσης

ΑΠΡΙΛΙΟΣ/ΜΑΪΟΣ/ΙΟΥΝΙΟΣ 2012 TIMH 15 ΤΡΙΜΗΝΙΑΙΑ ΕΠΙΘΕΩΡΗΣΗ ΤΟΥ ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟΥ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΚΑΡΑΜΑΝΛΗΣ 51 Ελληνική Εξωτερική Πολιτική αναζητώντας ασφαλή πορεία πλεύσης

ΦΙΛΕΛΕΥΘΕΡΗΕΜΦΑΣΗ Ελληνική εξωτερική πολιτική Σήμερα απαιτείται αυτό που δεν υπάρχει στο εθνικό μας DNA: συλλογικότητα στην τήρηση μιας σταθερής στρατηγικής. Eναπόκειται στις υπεύθυνες πολιτικές δυνάμεις και στους υπεύθυνους πολίτες η ευθύνη της αναπλήρωσης του κενού. Με όποιο τίμημα για τους ίδιους, καθώς το διακύβευμα είναι η πορεία της χώρας στον 21ο αιώνα. Αναζητώντας ασφαλή πορεία πλεύσης 8 Ευρώ ή δραχμή; Επιπτώσεις για την εξωτερική πολιτική και την πολιτική ασφάλειας Γιάννης Βαληνάκης 13 Σκέψεις για την ελληνική εξωτερική πολιτική στην εποχή της κρίσης Γιώργος Κουμουτσάκος 23 Δέκα προτεραιότητες για την εξωτερική μας πολιτική Ηλίας Κουσκουβέλης 27 Η εφαρμογή της ΑΟΖ Άγγελος Συρίγος 16 Η Ευρώπη πόλος σταθερότητας σ' έναν κόσμο αβεβαιότητας Μαργαρίτης Σχοινάς 18 Σκέψεις για την ευρωπαϊκή πολιτική της Ελλάδας 2012-2013 Σταύρος Παπασταύρου, Μιχάλης Πεγκλής, Μαίη Ζαννή

Π Ε Ρ Ι Ε Χ Ο Μ Ε Ν Α Ελληνοτουρκικές σχέσεις και το ζήτημα της ανακήρυξης της ΑΟΖ 34 Επικίνδυνη ψαλίδα στην ελληνοτουρκική στρατηγική ισορροπία Χάρης Παπασωτηρίου 38 Ο ρόλος της ελληνοτουρκικής προσέγγισης στην οικονομική κρίση της Ελλάδας Γιώργος Κουκουδάκης 46 Η επιτυχία της διεθνούς οικονομικής πολιτικής της Κυπριακής Δημοκρατίας στην εκμετάλλευση της ΑΟΖ της: μια ρεαλιστική προσέγγιση Κωνσταντίνος Ι. Χαζάκης, Μιχάλης Χαϊλης 54 Αποκλειστική Οικονομική Ζώνη: οι oριοθετήσεις στη Μαύρη Θάλασσα και στο νησί Serpent Πέτρος Σιούσιουρας 66 Προβληματισμοί για μια σύγχρονη ελληνική στρατηγική Ευαγόρας Λ. Ευαγόρου Ελληνική Οικονομική Διπλωματία 78 Γιατί η Ελλάδα πρέπει να στραφεί στην Αφρική: το παράδειγμα της Τουρκίας Αστέρης Χουλιάρας 96 Προσέλκυση ξένων επενδύσεων στη λιμενική βιομηχανία Γεώργιος Σ. Βλάχος 87 Η Ελληνική Πολιτική Αναπτυξιακής Συνεργασίας στην εποχή της κρίσης Σπύρος Ρουκανάς

ΦΙΛΕΛΕΥΘΕΡΗΕΜΦΑΣΗ ΦΙΛΕΛΕΥΘΕΡΗ ΕμφαΣη τεύχος Νο 51, Απρίλιος, Μάιος, Ιούνιος 2012 ISSN 1108-4197 ιδιοκτητησ Ινστιτούτο Δημοκρατίας Κωνσταντίνος Καραμανλής Ρηγίλλης 18, 106 74 Αθήνα, Τηλ.: 210 725 7495-7 Fax: 210 725 7510 http://www.idkaramanlis.gr e-mail: info@idkaramanlis.gr Εκδοτρια Μαριάνα Πυργιώτη ΣυμβουλοΣ ΕκδοΣηΣ Παντελής Σκλιάς υπεyθυνη eκδοσησ Αντιγόνη Κουβίδη Η Ευρωπαϊκή Ένωση και ο Κόσμος 104 Εξευρωπαϊσμός της εξωτερικής πολιτικής: έντιμη προσδοκία ή αποπροσανατολιστικός μύθος; Κώστας Υφαντής 110 Η Ευρώπη και η «αραβική άνοιξη»: ένα χρόνο μετά Μαρία Γιαννιού 117 Η ένταξη των Δυτικών Βαλκανίων στην Ευρωπαϊκή Ένωση: Agenda 2014 Χαρά Καραγιαννοπούλου Συντακτικη Επιτροπη Μαίη Ζαννή, Νικόλαος Τζιφάκης, Αντώνης Κλάψης ΕπιΣτημονικη Επιτροπη Ανδρέας Γκόφας (Λέκτορας Παντείου Πανεπιστημίου), Δημήτρης Καιρίδης (Αναπλ. Καθηγητής Παντείου Πανεπιστημίου), Ηλίας Κουσκουβέλης (Καθηγητής Πανεπιστημίου Μακεδονίας), Χαράλαμπος Παπασωτηρίου (Καθηγητής Παντείου Πανεπιστημίου), Αριστοτέλης Τζιαμπίρης (Αναπλ. Καθηγητής Πανεπιστημίου Πειραιώς), Άγγελος Συρίγος (Επίκουρος Καθηγητής Παντείου Πανεπιστημίου), Ειρήνη Χειλά (Αναπλ. Καθηγήτρια Παντείου Πανεπιστημίου) Επιμέλεια Έκδοσης, παραγωγή Σχεδιασμός, DTP 126 Ευκαιρίες και απειλές στην πορεία ένταξης των Δυτικών Βαλκανίων στην Ευρωπαϊκή Ένωση Μιχάλης Πεγκλής 133 Ευρωπαϊκή Υπηρεσία Εξωτερικής Δράσης: το Διπλωματικό Σώμα της Ευρωπαϊκής Ένωσης Νικόλαος Λυμούρης

Π Ε Ρ Ι Ε Χ Ο Μ Ε Ν Α Μη-παραδοσιακά ζητήματα εξωτερικής πολιτικής και ασφάλειας 142 Πόσο νέα είναι η «Νέα» Τρομοκρατία; Ανδρέας Γκόφας 149 Μετανάστευση και ελληνική εξωτερική πολιτική Χαράλαμπος Τσαρδανίδης 156 Η παράνομη μετανάστευση και η αντιμετώπισή της Έλενα Μανδαλενάκη Η Ευρωπαϊκή Σκακιέρα 164 H ευρωπαϊκή οπτική της ελληνικής κρίσης Tomi Huhtanen 170 Νέοι συσχετισμοί μετά την εκλογή Ολάντ Γιώργος-Στυλιανός Πρεβελάκης Διδάγματα από το παρελθόν 180 Τα επίκαιρα διδάγματα του Καρδινάλιου Ρισελιέ για την άσκηση της εξωτερικής πολιτικής Νικόλαος Τζιφάκης 185 Το γερμανικό παράδειγμα για την επίλυση του Κυπριακού Αλέξανδρος Κουτσογιάννης Το Ινστιτούτο Δημοκρατίας Κωνσταντίνος Καραμανλής (ΙΔΚΚ) ιδρύθηκε τον Ιανουάριο του 1998. Είναι επιστημονική μη κερδοσκοπική εταιρεία. Επιδιώκει τη μελέτη και ανάλυση κοινωνικών, πολιτικών και οικονομικών θεμάτων. Σκοπός του Ινστιτούτου είναι η ενδυνάμωση της δημοκρατίας, η διεύρυνση των ελευθεριών του πολίτη και η ενίσχυση της ιδιωτικής πρωτοβουλίας με στόχο την ανάπτυξη και την κοινωνική συνοχή. Οι αναλύσεις και οι θέσεις που δημοσιεύονται στις εκδόσεις του Ινστιτούτου Δημοκρατίας Κωνσταντίνος Καραμανλής δεν αντιπροσωπεύουν απαραίτητα τις απόψεις του Ινστιτούτου.

EDITORIAL Το διακύβευμα είναι σημαντικότερο από εμάς Μαριάνα Πυργιώτη Μια από τις πιο επικίνδυνες παρενέργειες της τριετούς οικονομικής κρίσης, η οποία μαστίζει πολυεπίπεδα τη χώρα μας, είναι η σύγχυση που έχει δημιουργηθεί γύρω από θέματα εξωτερικής πολιτικής, εθνικής κυριαρχίας, ασφάλειας και άμυνας. Αν εξετάσει κανείς τον τρόπο που διαμορφώθηκε σ αυτό το μεσοδιάστημα η ελληνική κοινή γνώμη από τα ΜΜΕ και τους λοιπούς συνδιαμορφωτές της, αν αναλογισθεί τόσο τον πολιτικό λόγο μικρότερων κομμάτων που βασίζουν την ύπαρξη τους σε μια εθνικιστική ατζέντα όσο και τον τρόπο με τον οποίο αμφισβητούνται ευρωπαϊκοί και διεθνείς θεσμοί, θα αντιληφθεί ότι μαζί με την οικονομική κατάρρευση, οι Έλληνες βιώνουν και το συναίσθημα της εθνικής ταπείνωσης, γεγονός που αναπόφευκτα δημιουργεί αναδράσεις. Ασφαλώς δεν έχουμε φτάσει σε ακραία σημεία όπως για παράδειγμα στην αμφισβήτηση της ορθότητας του ευρωπαϊκού προσανατολισμού της χώρας ή των παραδοσιακών συμμαχιών μας, ωστόσο, η καλλιέργεια ψευδαισθήσεων και λύσεων με την παρέμβαση του «από μηχανής θεού» αρχίζει να κερδίζει έδαφος. Τι σημαίνει αυτό; Ότι ήδη ασκούνται και στο μέλλον θα ασκηθούν εντονότερες πιέσεις εκ των έσω, δυσκολεύοντας τους χειρισμούς, τις διαπραγματεύσεις, τις κρίσιμες ισορροπίες και κυρίως τις πρωτοβουλίες που πρέπει να πάρει το επόμενο διάστημα η κυβέρνηση σε διεθνές επίπεδο. Η αδυναμία της τότε πολιτικής ηγεσίας να απαντήσει πειστικά στην πρώτη περίοδο της κρίσης σε συνδυασμό με την υπόδειξη των ξένων θεσμικών οργάνων ως υπεύθυνων για τα σκληρά μέτρα και άρα υπαίτιων για τα δεινά που βιώνουν οι πολίτες, δημιούργησε το υπόβαθρο. Το εποικοδόμημα όμως δημιουργήθηκε από μια πολύχρωμη στρατιά σταυροφόρων, οι οποίοι, στο όνομα της «απελευθέρωσης» της χώρας από τον ζυγό, γκρεμίζουν με ιερό ενθουσιασμό σταθερές και κεκτημένα, τα οποία χτίστηκαν με κόπο και χρόνο. Το ζητούμενο ενός αρραγούς μετώπου στο εσωτερικό, θα παραμείνει ζητούμενο, καθώς οι χειρισμοί στην οικονομία συνδέονται ευθέως με «υποχώρηση» ή «περήφανη στάση» σε σχέση με τον «ξένο παράγοντα», έννοια ιδιαίτερα φορτισμένη ιστορικά στην Ελλάδα. Κινδυνεύουμε να δημιουργηθεί ένας ακόμη διχασμός μεταξύ πατριωτών και ενδοτικών, ενώ την ίδια στιγμή καλλιεργούνται λαϊκιστικές θέσεις εξαιρετικά επικίνδυνες, όχι μόνο για την κοινωνική συνοχή και το πολιτικό κλίμα, αλλά και για τα εθνικά μας συμφέροντα. Σήμερα απαιτείται περισσότερο από κάθε άλλη φορά αυτό που δεν υπάρχει στο εθνικό μας DNA: συλλογικότητα στην τήρηση μιας σταθερής στρατηγικής Μ αυτό το δεδομένο, εναπόκειται στις υπεύθυνες πολιτικές δυνάμεις αλλά και στους υπεύθυνους πολίτες, η ευθύνη της αναπλήρωσης του κενού. Με όποιο κόστος και με όποιο τίμημα για τους ίδιους, καθώς το διακύβευμα είναι η πορεία της χώρας σ όλο τον 21ο αιώνα.

ΦΙΛΕΛΕΥΘΕΡΗΕΜΦΑΣΗ 8 Ευρώ ή δραχμή; Επιπτώσεις για την εξωτερική πολιτική και την πολιτική ασφάλειας ΓΙAΝΝΗΣ ΒΑΛΗΝAΚΗΣ Ητριαντάχρονη και πλέον πορεία της χώρας μας στην Ευρωπαϊκή Ένωση βρίσκεται σήμερα σε ένα κομβικό σημείο. Η τρέχουσα συζήτηση που διεξάγεται περί εξόδου της Ελλάδας από τη ζώνη του ευρώ θεωρείτο αδιανόητη ως αντικείμενο συζήτησης πριν ένα χρόνο. Έπειτα, όμως, από τις καταιγιστικές και καταστροφικές εξελίξεις των τελευταίων δυόμισι ετών, καλούμαστε πλέον αναγκαστικά να εξηγήσουμε τα αυτονόητα και κεκτημένα της ευρωπαϊκής πορείας της χώρας. Βρισκόμαστε χωρίς αμφιβολία μπροστά σε καίριες επιλογές που θα καθορίσουν το μέλλον της χώρας, και μάλιστα όχι μόνο ως προς την οικονομική πολιτική, αλλά και σε θέματα εξωτερικής πολιτικής και εθνικής ασφάλειας για τις επόμενες δεκαετίες. Η διαμόρφωση και υλοποίηση της εξωτερικής πολιτικής μιας χώρας απαιτεί σύνεση και ψυχραιμία, αλλά και καλή γνώση του περιβάλλοντος μέσα στο οποίο ένα κράτος καλείται να δράσει. Επιπλέον, η διαπραγματευτική εμπειρία και η σοβαρή προετοιμασία αποτελούν καίριους παράγοντες στην επίτευξη θετικών αποτελεσμάτων όσον αφορά την προώθηση των εθνικών συμφερόντων της χώρας. Τις τελευταίες δεκαετίες, ιδιαίτερη σημασία έχει αποκτήσει και η ειδική γνώση του τρόπου λειτουργίας των μηχανισμών της Ε.Ε. Στο πλαίσιο αυτό, η συνεχής παρακολούθηση και αξιολόγηση των απόψεων των υπόλοιπων 26 κρατών-μελών και των συμμαχιών που διαμορφώνονται, ακόμα και την τελευταία στιγμή, είναι απαραίτητο ζητούμενο για μια ενεργή παρουσία, διαρκώς εξελισσόμενη στο ευρωπαϊκό εγχείρημα. Είναι, λοιπόν, προφανές ότι καμία χώρα-εταίρος μας στην Ε.Ε. δεν θα υποκύψει στις επιθυμίες και στα όνειρά μας, απλώς και μόνο επειδή θεωρούμε με τη δική μας λογική ότι το δίκαιο βρίσκεται με το μέρος μας. Όλες οι πολιτικές ηγεσίες στις δημοκρατίες της Ένωσης έχουν να αντιμετωπίσουν μια εσωτερική πολιτική σκηνή, συνήθως εξίσου δύσκολη με τη δική μας, και μια κοινή γνώμη που πρέπει να πειστεί. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελούν εδώ τα αποτελέσματα της έρευνας του γερμανικού τηλεοπτικού δικτύου ARD, που δημοσιεύτηκαν στην ηλεκτρονική έκδοση της εφημερίδας Το Βήμα, σύμφωνα με την οποία το 83% των ερωτηθέντων υποδεικνύουν την έξοδο της Ελλάδας από την ευρωζώνη, σε περίπτωση απόρριψης από τον ελληνικό λαό στις εκλογές του Ιουνίου 2012 των συμφωνηθέντων με την Ε.Ε. και την Τρόικα. Η εικόνα αυ-

AΝΟΙΞΗ 12 ΑνΑζητωντΑς ΑςφΑλη ΠορειΑ Πλευςης 9 Σε σχέση, με το επαναλαμβανόμενο σήμερα ερώτημα αν μπορεί να βγει η Ελλάδα από το ευρώ χωρίς να το επιδιώξει η ίδια, η ορθή απάντηση είναι ότι ένα τέτοιο ενδεχόμενο δεν πρέπει να θεωρηθεί αδύνατο. Αποτελεί επικίνδυνη αυταπάτη η βεβαιότητα που εμφανίζουν πολλοί, βασισμένοι σε νομικίστικες μεθόδους ότι μια τέτοια διαδικασία δεν προβλέπεται από τις σχετικές Συνθήκες τή, η οποία εν πολλοίς αντικατοπτρίζεται στην κοινή γνώμη και άλλων κρατώνμελών, κρούει ηχηρά έναν κώδωνα κινδύνου: η χώρα μας δεν πρέπει να αφήσει να ενισχυθεί (ή και να εμπεδωθεί) η άποψη ότι υπάρχει πλέον ένα πολύπλευρο «ελληνικό πρόβλημα» και ότι αυτό, λειτουργώντας όπως η γάγγραινα, γίνεται πια δυσβάσταχτο για την Ευρώπη, και μάλιστα σε τέτοιο σημείο που να κριθεί αναγκαία η εκδίωξη της Ελλάδας από την ευρωζώνη. Περί ελληνικής εξόδου αلό το ευρώ Η Ε.Ε. δεν λειτουργεί με τελεσίγραφα και μονομερείς ενέργειες, αλλά με βάση το διάλογο, τη διαπραγμάτευση, τη συναίνεση και τη σταθερή προσπάθεια ανεύρεσης ενός κοινού τόπου. Ενόψει των δυσκολιών να ληφθούν επίπονες αποφάσεις ανάμεσα σε 27 κυρίαρχα κράτη, η Ε.Ε. λειτουργεί πολλές φορές με ευλύγιστο και «εφευρετικό τρόπο», προχωρώντας πέρα από μια στενή νομική ερμηνεία των Συνθηκών. Σε σχέση, λοιπόν, με το επαναλαμβανόμενο σήμερα στο δημόσιο διάλογο ερώτημα αν μπορεί να βγει η Ελλάδα από το ευρώ χωρίς να το επιδιώξει η ίδια, η ορθή απάντηση είναι ότι ένα τέτοιο ενδεχόμενο δεν πρέπει να θεωρείται αδύνατο. Αποτελεί επικίνδυνη αυταπάτη η βεβαιότητα που εμφανίζουν πολλοί, βασισμένοι σε νομικίστικες μεθόδους και στη στενή ερμηνεία ότι μια τέτοια διαδικασία δεν προβλέπεται από τις σχετικές Συνθήκες. Έχουμε δει πώς η Ε.Ε. αντιμετώπισε την τρέχουσα κρίση, δημιουργώντας νέους μηχανισμούς και παραβιάζοντας απαγορεύσεις. Έχουμε δει πώς χειρίστηκε τα «όχι» σε δημοψηφίσματα. Εξάλλου, η Ε.Ε. χρησιμοποιεί συχνά τη μεταβλητή γεωμετρία, η οποία στηρίζεται στη δυνατότητα δημιουργίας «ομάδων πρωτοπορίας» από ορισμένα κράτη και ενισχυμένων συνεργασιών που αφήνουν όσους δεν θέλουν ή δεν μπορούν εκτός (Treaty of Lisbon). Όταν, δηλαδή, υπάρχει γενικά στην Ε.Ε. η πολιτική βούληση και όταν ωριμάσουν τέτοιες συνθήκες, τότε μπορεί να βρεθεί και ένας πολιτικός (αν και

ΦΙΛΕΛΕΥΘΕΡΗΕΜΦΑΣΗ 10 όχι απόλυτα θεσμικός) τρόπος αποπομπής της χώρας μας από το ευρώ. Εννοώ φυσικά έναν τρόπο πέραν της γνωστής και ευρύτατα συζητούμενης μεθόδου της διακοπής στη ροή των δανειακών δόσεων. Στο πλαίσιο αυτό, κρίσιμο είναι να συγκρατηθεί εδώ και ότι ορισμένα από τα θέματα στα οποία η Ε.Ε. μπορεί να ασκήσει πίεση, είτε άμεσα είτε έμμεσα, είναι τα λεγόμενα εθνικά μας ζητήματα και γενικότερα τα ζητήματα εξωτερικής πολιτικής. Η Ε.Ε. ως λασιαστήςلολλαل ισχύος για την Ελλάδα Εδώ είναι χρήσιμο να υπενθυμίσουμε τη μοναδικότητα που παρουσιάζει η ελληνική εξωτερική και αμυντική πολιτική. Πέραν της Κύπρου, μεταξύ των 27 κρατών-μελών μόνο η Ελλάδα αντιμετωπίζει προβλήματα εξωτερικής απειλής που είναι άμεσα και ευθέως υπαρκτά, ενώ παράλληλα διακρίνεται και από μια γεωπολιτική θέση στο σταυροδρόμι ασταθών περιοχών, όπως είναι τα Βαλκάνια, η ευρύτερη περιοχή του Εύξεινου Πόντου, και τώρα τελευταία ολοένα και περισσότερο η ανατολική Μεσόγειος, λόγω της αραβικής αλλά και της «ενεργειακής άνοιξης» στη περιοχή. Με βάση αυτές τις καίριες ανάγκες, η χώρα μας αντιμετώπισε την Ε.Ε., όλα αυτά τα χρόνια της συμμετοχής της, πρώτα-πρώτα ως πολλαπλασιαστή ισχύος και κύρους. Στην ασταθή γεωπολιτική περιοχή που βρίσκεται η Ελλάδα, η συμμετοχή σε έναν τέτοιο ισχυρό ευρωπαϊκό οργανισμό προσδίδει μεγαλύτερο διαπραγματευτικό βάρος, αφού δίνεται το πλεονέκτημα στη χώρα μας να διευρύνει το πλαίσιο και τα όρια των καθαρά εθνικών της δυνατοτήτων και πόρων. Το πλεονέκτημα αυτό αντικατοπτρίζεται συνήθως συμβολικά στο δικαίωμα αρνησικυρίας (βέτο) που διαθέτει η χώρα ως μέλος της Ε.Ε. και που χρησιμεύει σε μια σειρά από ευαίσθητα εθνικά ζητήματα, όπως, π.χ., η διαχείριση των ενταξιακών διαπραγματεύσεων της FYROM για την εξεύρεση κοινά αποδεκτής λύσης. Στην ίδια κατηγορία εντάσσεται και το κυπριακό ζήτημα και η σχέση του με την ενταξιακή πορεία της Τουρκίας στην Ε.Ε. Συναφής είναι και μια σημαντική επιτυχία για την Ελλάδα (που λησμονούν συχνά οι αναλυτές), δηλαδή η επιτυχής επιβολή ως όρων στις υποψήφιες προς ένταξη χώρες πέρα από τα κριτήρια της Κοπεγχάγης των «προαπαιτούμενων» («requirements»), δηλαδή συγκεκριμένων όρων στον τομέα των ελληνοτουρκικών σχέσεων και του Κυπριακού που επιβλήθηκαν στην Τουρκία το 2005 (European Commission, 2005). Η Ε.Ε. δεν λειτουργούσε όμως μόνο ως πολλαπλασιαστής ισχύος στην άσκηση της εξωτερική πολιτικής της Ελλάδας. Αποτελούσε παράλληλα και προστατευτική ασπίδα απέναντι σε εξωτερικές απειλές. Μετά την ένταξη της χώρας μας το 1981, αναπτύχθηκε εξελικτικά μια στρατηγική λογική αποτροπής της Τουρκίας από επίθεση κατά της Ελλάδας, αφού σε τυχόν επίθεσή της θα είχε να αντιμετωπίσει την Ε.Ε (Valinakis, 1994). Επιπλέον, η είσοδος της Κυπριακής Δημοκρατίας (και όχι της «Κύπρου» του σχεδίου Ανάν) στην Ε.Ε. προσέδωσε στην Ελλάδα ένα σύμμαχο στη διαχείριση της ενταξιακής πορείας της Τουρκίας, ενώ και η επίτευξη διμερών συμμαχιών (τακτικής φύσης) αποτελούν παραδείγματα ενίσχυσης των εθνικών συμφερόντων μέσα από τη συμμετοχή στην Ε.Ε. Την κρισιμότητα των επιλογών που διανοίγονται μπροστά μας στην περίοδο

AΝΟΙΞΗ 12 ΑνΑζητωντΑς ΑςφΑλη ΠορειΑ Πλευςης 11 Εντός της ευρωζώνης η Ελλάδα θα έχει απείρως περισσότερα εχέγγυα για να πετύχει την οικονομική της ανάκαμψη, την εσωτερική της αναδιοργάνωση, την ισχυροποίηση της διαπραγματευτικής της δύναμης και την αποτροπή εξωτερικών πιέσεων και απειλών. Αντίθετα, η έξοδος από το ευρώ θα σημάνει τεράστιους κινδύνους σε όλο το οικονομικό φάσμα και κατ επέκταση και στα θέματα εξωτερικής πολιτικής και εθνικής ασφάλειας που διανύουμε έρχεται να επιτείνει η νέα, γερμανική κυρίως, προσπάθεια πολιτικής ενοποίησης της Ευρώπης. Ενόψει της επερχόμενης Συνόδου Κορυφής στις Βρυξέλλες (28-29 Ιουνίου 2012), η Καγκελάριος Άνγκελα Μέρκελ αναμένεται να καταθέσει στο τραπέζι των διαπραγματεύσεων σχέδιο πολιτικής ενοποίησης της Ε.Ε., που θα περιλαμβάνει, σύμφωνα με δημοσιεύματα (Δημητρόπουλος, 2012) τραπεζική και δημοσιονομική ένωση. Η λογική του σχεδίου για την πολιτική ένωση εντοπίζεται στην παραχώρηση τμήματος της εθνικής κυριαρχίας των κρατών-μελών έναντι μιας «νομιμοποιημένης από τη λαϊκή κυριαρχία ευρωπαϊκής, κεντρικής, κυβερνητικής εξουσίας με την εκλογή προέδρου της Ε.Ε. με απευθείας ψηφοφορία, και ενός υπερενισχυμένου σε σχέση με τις σημερινές του εξουσίες Ευρωκοινοβουλίου» (Καπόπουλος, 2012). Τα οικονομικά και κοινωνικά πλεονεκτήματα/μειονεκτήματα των σχεδιασμών αυτών θα κριθούν όταν όλα τα δεδομένα θα γίνουν γνωστά. Όμως για τον τομέα εξωτερικής πολιτικής και εθνικής ασφάλειας γίνεται αντιληπτό πως μια πραγματική Πολιτική Ένωση θα σημάνει στην ουσία πολιτικά και οικονομικά το τέλος στο αίσθημα εξωτερικής απειλής κατά της χώρας μας. Ταυτόχρονα, γίνεται βέβαια αντιληπτό πως η ζωή εντός μιας τέτοιας Ε.Ε. δεν θα είναι ειδυλλιακή. Η Ένωση έχει ασφαλώς ήδη από καιρό εμφανίσει ατέλειες και προβλήματα. Οι εσωτερικές αδυναμίες στη λήψη αποφάσεων έχουν επεκταθεί λόγω της συνεχούς διεύρυνσης χωρίς την εξασφάλιση της απαιτούμενης εμβάθυνσης, αλλά και των εσωτερικών ανταγωνισμών που τώρα τελευταία παίρνουν και τη μορφή μονομερών ηγεμονικών τάσεων. Για τη χώρα μας ειδικά, δεν μπορούμε να παραβλέψουμε και μια μείωση της διαπραγματευτικής της ισχύος, λόγω της οικονομικής κρίσης και της υπερφόρτωσης των εταίρων μας με ελληνικά αιτήματα. Σε ένα τέτοιο ευρωπαϊκό πλαίσιο γεν-

ΦΙΛΕΛΕΥΘΕΡΗΕΜΦΑΣΗ 12 νάται το ερώτημα, ως προς το πρακτέο για την Ελλάδα: Θα αντιπαραταχθεί τυφλά με την Ε.Ε. υπό το βάρος της οργής για την οικονομική καχεξία, με επακόλουθο την έξοδο της χώρας από την ευρωζώνη/ε.ε. και την πλήρη καταστροφή; Ή θα πετύχει να κινηθεί ψύχραιμα για να βελτιώσει τους όρους των δανειακών συμβάσεων, αλλά και για να διεισδύσει κατάλληλα κάτω από το προστατευτικό δίχτυ που θα δημιουργήσει το νέο ευρωπαϊκό σύστημα που γεννιέται; Η χώρα δεν έχει άλλη λογική επιλογή πέραν της παραμονής στην ευρωζώνη και την Ε.Ε. Εντός αυτής θα έχει απείρως περισσότερα εχέγγυα για να πετύχει την οικονομική της ανάκαμψη, την εσωτερική της αναδιοργάνωση, την ισχυροποίηση της διαπραγματευτικής της δύναμης και την αποτροπή ή αντιμετώπιση εξωτερικών πιέσεων και απειλών. Αντίθετα, η έξοδος από το ευρώ θα σημάνει τεράστιους κινδύνους σε όλο το οικονομικό φάσμα και κατ επέκταση και στα θέματα εξωτερικής πολιτικής και εθνικής ασφάλειας. Ασφαλώς ο ευρωπαϊκός δρόμος δεν είναι σπαρμένος με ροδοπέταλα και έχει κόστος. Ωστόσο, είναι ο μόνος δρόμος για την έξοδο από την κρίση με τον ταχύτερο και ασφαλέστερο τρόπο. Η Ν.Δ. αποτελεί φυσικά τον πιο γνήσιο εκφραστή και εγγυητή αυτού του δρόμου που θα κληθεί να πάρει η χώρα. ΒιΒλιογραφiα ηµητρόπουλος, Π., «Προς Ηνωµένες Πολιτείες της Ευρώπης», Τα Νέα, 09/06/2012. Καπόπουλου, Γ., «Το Βερολίνο επιχειρεί συνολική αλλαγή ατζέντας στην Ευρωζώνη», Ηµερησία, 09/06/2012. European Commission (2005). «Negotiating Framework», http://ec.europa.eu/enlargement/pdf/st20002_05_tr_framedoc_en.pdf, viewed 17 June 2012, [Pdf article]. Treaty of Lisbon, «Amendments to the Treaty on European Union and to the Treaty establishing the European Community», Official Journal of European Union Available, pp. 127-130. Valinakis, Υ. (1994), «Greece s Security Policy in the Post-Cold War Era», Ebenhausen/Isartal, Forschungsinstitut für Internationale Politiκ und Sicherheit, pp. 27-39, pp. 113-114. O κ. Γιάννης Βαληνάκης είναι Καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών και πρώην υφυπουργός Εξωτερικών. Το παρόν κείμενο βασίζεται σε ομιλία, σε εκδήλωση που διοργάνωσε το Ινστιτούτο Δημοκρατίας Κωνσταντίνος Καραμανλής στην Αθήνα στις 11 Ιουνίου 2012, με θέμα: «Ευρώ ή δραχμή: Τι θα σήμαινε η αλλαγή στην πράξη».

ΦΙΛΕΛΕΥΘΕΡΗΕΜΦΑΣΗ 104 Εξευρωπαϊσμός της εξωτερικής πολιτικής: έντιμη προσδοκία ή αποπροσανατολιστικός μύθος; ΚΩΣΤΑΣ ΥΦΑΝΤΗΣ Ηθεωρία του εξευρωπαϊσμού είναι πολυδιάστατη και εξόχως προκλητική στον τομέα της εθνικής δημόσιας πολιτικής. Προσπαθεί με κομψό και, τις περισσότερες φορές, πειστικό τρόπο να ανιχνεύσει τις αλλαγές που η τελευταία έχει υποστεί, ως αποτέλεσμα της επίδρασης των θεσμών της Ευρωπαϊκής Ένωσης, των κανόνων και του τρόπου συνδιαμόρφωσης των ευρωπαϊκών πολιτικών. Ο στόχος της συγκεκριμένης θεωρίας είναι να αναλύσει τα χαρακτηριστικά, από τη μία και τη διασύνδεση μεταξύ των εννοιών της κυριαρχίας και της πολιτικής από την άλλη, καθώς και να αναδείξει το βαθμό που τα παραπάνω είναι δεκτικά σε αλλαγή. Στο πεδίο της εξωτερικής πολιτικής, η σχετική περί εξευρωπαϊσμού βιβλιογραφία είναι μάλλον πρόσφατη και αρκετά αμφιλεγόμενη σε σχέση με την εφαρμογή της θεωρίας στα άλλα πεδία δημόσιας πολιτικής (Batora, 2005, Bulmer and Radaelli, 2004, Featherstone and Radaelli, 2003, Smith, 2004, Wong, 2005). Οι έννοιες της θετικής ή αρνητικής ολοκλήρωσης και ο βαθμός ενοποίησης που αυτές συνεπάγονται τομεακά δεν συναντώνται στο πεδίο της ανάλυσης της εξωτερικής πολιτικής των κρατών-μελών της Ε.Ε. Το ερώτημα είναι γιατί. Για ποιο λόγο ή για ποιους λόγους η έννοια του εξευρωπαϊσμού συναντά δυσκολίες, όταν γίνεται απόπειρα εφαρμογής της στο πεδίο της εξωτερικής πολιτικής; Η απάντηση δεν μπορεί παρά να βρίσκεται στο γεγονός ότι κανένα άλλο πεδίο πολιτικής δεν συναρτάται τόσο στενά, σχεδόν οργανικά, από την έννοια και το θεσμό της κρατικής κυριαρχίας. Κρατική κυριαρχία και εξωτερική πολιτική Η προσπάθεια αξιολόγησης του κατά πόσο μπορεί να ανιχνευθεί διαδικασία εξευρωπαϊσμού στην εθνική εξωτερική πολιτική δεν μπορεί παρά να στηριχθεί αναλυτικά στη δυναμική έννοια της κυριαρχίας. Η νοηματόδοτησή της, οι μεθοδολογικές διασυνδέσεις με την εξωτερική πολιτική ενός κράτους-μέλους είναι προϋποθέσεις sine qua non. Η κυριαρχία ήταν και παραμένει κεντρική έννοια στο διεθνές σύστημα, αποτελεί θεμελιώδες χαρακτηριστικό κάθε πολιτείας, βασική πηγή της διεθνούς πολιτικής και η απώλειά της είναι εξαιρετικά δύσκολη (Hill, 2003, σελ. 31). Είτε στο παραδοσιακό βεστφαλιανό πλαίσιο κατανόησης είτε σε ένα μετανεωτερικό, κονστρουκτιβιστικό πλαίσιο προ-

AΝΟΙΞΗ 12 Η ΕυρωπαϊκΗ ΕνωσΗ και ο κοσμοσ 105 σέγγισης η έννοια της κυριαρχίας αποτελεί την αφετηρία κάθε ανάλυσης εξωτερικής πολιτικής (Biersteker, 2002). Προφανώς και δεν είναι στις προθέσεις αυτού του κειμένου μία αναλυτική συζήτηση για την κυριαρχία και το πώς αντιμετωπίζεται από τις θεωρίες των διεθνών σχέσεων και τα επιστημολογικά ή οντολογικά ζητήματα που αυτές θέτουν κάθε φορά. Στο πλαίσιο της Ε.Ε., όμως, το ερώτημα είναι αν και σε ποιο βαθμό η συμμετοχή ενός κράτους στη διαδικασία της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης μεταβάλλει τη φύση της κρατικής κυριαρχίας και την ουσία του κράτους, και τι σημαίνει για την εξωτερική πολιτική ως διαδικασία και ως εκροή πολιτικής. Πώς, δηλαδή η ευρωπαϊκή ολοκλήρωση επηρεάζει την κυριαρχία και το κράτος. Η σχετική συζήτηση έχει υπάρξει έντονη και έχει συνδεθεί με την υπόθεση ότι η κυριαρχία ουσιαστικά συναρτάται με μια απαίτηση για εξουσία και αρμοδιότητα (Radaelli, 2000, σελ. 10) και η πρόκληση του εξευρωπαϊσμού αποτελεί μια τέτοια εγγενή απαίτηση της λειτουργίας της Ε.Ε. εις βάρος του κράτους. Πώς ικανοποιείται αυτή η απαίτηση; Αυτό που επί της ουσίας συμβαίνει είναι η μεταφορά από το εθνικό στο επίπεδο της ευρωπαϊκής διαπραγμάτευσης και των ευρωπαϊκών θεσμών του σχεδιασμού και εφαρμογής πολιτικών. Μέσα από μία μοναδική διαδικασία αποπολιτικοποίησης δηλαδή, αναίρεσης της πολιτικής αντιπαράθεσης σε εθνικό επίπεδο, αρμοδιότητες και εξουσίες και άρα κυριαρχία μεταφέρονται στο επίπεδο της ενοποίησης. Αυτή η διαδικασία είτε καθαρά διακυβερνητική είτε (σχεδόν) υπερεθνική, μοναδική ιστορικά, έχει δώσει την αφορμή για να μιλήσουμε για αλλαγή στο επιχειρησιακό νόημα της κυριαρχίας και να αμφισβητηθεί από αρκετούς η δυνατότητα της παραδοσιακής, ρεαλιστικής, κρατοκεντρικής προσέγγισης να εξηγήσει τέτοιους μετασχηματισμούς (Biersteker, 2002, σελ. 162). Αν όμως είναι σχετικά εύκολο να μιλήσουμε για αποπολιτικοποίηση στον τομέα της αγροτικής πολιτικής ή της εμπορικής πολιτικής ή της δασμολογικής πολιτικής, πόσο εφικτό και συνετό είναι να θεωρούμε ότι η εξωτερική πολιτική και η πολιτική ασφάλειας ενός κράτους μπορεί να αποπολιτικοποιηθεί, να πάψει δηλαδή να είναι αντικείμενο της εθνικής πολιτικής διαδικασίας, ιδιαίτερα όταν δεν έχουν προκύψει εκείνες οι ιστορικές συνθήκες ή οι δομικές πιέσεις και απαιτήσεις για μια τέτοια μεταβολή της κυριαρχίας ή όταν δεν έχει πάψει σε καμία περίπτωση να αποτελεί αντικείμενο, κάποιες φορές, σφοδρής εσωτερικής αντιπαράθεσης, ακόμη και όταν η προοπτική συνεργασίας σε ευρωπαϊκό και διεθνές επίπεδο είναι στρατηγική αναγκαιότητα, όπως στις βαλκανικές κρίσεις της δεκαετίας του 1990 (Manners and Whitman, 2000). Ο μύθος του εξευρωπαϊσμού στην εξωτερική πολιτική Στην Ε.Ε., η συμβατική σοφία θεωρεί ότι η εξωτερική πολιτική των κρατώνμελών έχει επηρεαστεί και επηρεάζεται από νόρμες και διαδικασίες παραγωγής πολιτικής. Αυτή η προσέγγιση χρησιμοποιεί κατά βάση κονστρουκτιβιστικά αναλυτικά εργαλεία και επιστημολογικές αφετηρίες. Θέτει, έστω και υπόγεια, τους ευρωπαϊκούς θεσμούς απέναντι στα εθνικά κρατικά συμφέροντα και αναδεικνύει την επίδραση των πρώτων στις

ΦΙΛΕΛΕΥΘΕΡΗΕΜΦΑΣΗ 106 διαδικασίες υποχώρησης και μετασχηματισμού των δεύτερων. Στην εξωτερική πολιτική, όμως, η κυριαρχία οργανικά συνδέεται με και εκδηλώνεται ως απαίτηση για ισχύ και σχετική ανεξαρτησία, και μια τέτοια απαίτηση είναι ιστορικά αμείλικτη. Ιδιαίτερα, όταν πολύ δύσκολα μπορεί κανείς να προσδοκά ότι κυρίαρχα κράτη θα μπορούσαν να «αποπολιτικοποιήσουν» την εξωτερική τους πολιτική στο όνομα οραματικών επιδιώξεων για παγκόσμια ειρήνη και ασφάλεια, την ώρα που τα ίδια αντιμετωπίζουν πολύ διαφορετικές απαιτήσεις και διλήμματα ασφάλειας. Σε ποιο βαθμό η ελληνική ασφάλεια και τα συμφέροντα που αυτή προσδιορίζει ως εθνικά είναι δυνατόν να «ολοκληρωθεί» με τις επιδιώξεις και τα συμφέροντα δυνάμεων με περιφερειακή ή και παγκόσμια προοπτική, όπως, π.χ., της Γαλλίας και της Μεγάλης Βρετανίας. Αν ο εξευρωπαϊσμός στην εξωτερική πολιτική νοηματοδοτηθεί ως απώλεια κυριαρχίας, στο όνομα της εναρμόνισης και συνεργασίας των επιμέρους εξωτερικών πολιτικών, είναι βέβαιο ότι η αναλυτική του αξιοπιστία είναι εξαιρετικά περιορισμένη. Στην εξωτερική πολιτική ο στόχος είναι μεγιστοποίηση ισχύος και αύξηση της επιρροής για την προώθηση εθνικών συμφερόντων. Στην περίπτωση της Ελλάδας, και δεν είναι μοναδική, τα κεντρικά συνθήματα της δεκαετίας του 1980 (η Ελλάδα στους Έλληνες) ή του 2000 (η ισχυρή Ελλάδα) είναι χαρακτηριστικά (Tsardanidis and Stavridis, 2005). Ακόμη και το «Ανήκωμεν εις την Δύσην» του Κωνσταντίνου Καραμανλή συνδέθηκε στην πράξη με την πολυδιάστατη εξωτερική πολιτική που προώθησε. Ιστορικά, το πλαίσιο διεκδίκησης μπορεί να αλλάζει και η εθνική κυριαρχία να υπόκειται στις πιέσεις της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης, αλλά ο στόχος αύξησης της εθνικής ισχύος και ενίσχυσης της επιρροής ποτέ δεν μεταβάλλεται, ακόμη και σε ένα θεωρούμενο μετανεωτερικό, πολιτικό πλαίσιο. Συνηθέστατα, όσο προχωρά η διαδικασία της ολοκλήρωσης και ενισχύει την Ε.Ε. αναδεικνύεται ως μείζον όχημα διεκδίκησης. Η επιθυμία των κρατών-μελών για τη διεύρυνση στην ανατολική Ευρώπη και το όραμα της μεγάλης γεωγραφικά Ένωσης δεν εμπόδισε την κυβέρνηση του Κώστα Σημίτη να εκβιάσει (και σωστά) με βέτο, σε περίπτωση που δεν συμπεριλαμβανόταν σε αυτό το κύμα της διεύρυνσης η Κυπριακή Δημοκρατία, και άρα να χρησιμοποιήσει απολύτως εργαλειακά τις δυνατότητες που απέρρεαν από τη συμμετοχή της χώρας στην Ε.Ε. Και το 2004, η κυβέρνηση του Κώστα Καραμανλή επέτρεψε την έναρξη ενταξιακών διαπραγματεύσεων με την Τουρκία, σχεδιάζοντας και επιβάλλοντας στα άλλα κράτη-μέλη το πλέον σκληρό και απαιτητικό διαπραγματευτικό πλαίσιο πέρα από τα κριτήρια της Κοπεγχάγης που έχει τεθεί σε υποψήφια χώρα. Το ίδιο έχει συμβεί και με τη θέση, ως προϋπόθεση έναρξης διαπραγματεύσεων με την ΠΓΔΜ, την επίλυση του ζητήματος του ονόματος με όρους που να ικανοποιούν την Ελλάδα. Θα μπορούσε και πότε να αλλάξει ο θεμελιώδης στόχος αύξησης της ισχύος και ενίσχυσης της εθνικής επιρροής, σύμφωνα με τους θεωρητικούς όρους του εξευρωπαϊσμού; Η συζήτηση σε επίπεδο θεωρίας είναι τεράστια. Στη βάση της ιστορικής εμπειρίας διαμόρφωσης μιας κυρίαρχης πολιτείας, κάτι τέτοιο θα μπορούσε να συμβεί μόνο σε ευρωπαϊκό επίπεδο όταν υπάρχει ανάλογη με την κρατική-εθνική πηγή νομιμοποίησης. Υπάρχει στην Ε.Ε. η ανάλογη αίσθηση

AΝΟΙΞΗ 12 Η ΕυρωπαϊκΗ ΕνωσΗ και ο κοσμοσ 107 της εθνικής κυρίαρχης κοινότητας που να παράγει νομιμοποίηση; Εφαρμόζοντας την έννοια της volonté générale του Ρουσώ, η εξωτερική πολιτική είναι η έκφραση της βούλησης του κυρίαρχου λαού. Μπορεί η Ε.Ε. και η διαδικασία της ολοκλήρωσης να γεννήσει και να κινητοποιήσει μια ισχυρή αίσθηση ενότητας και αλληλεγγύης, ώστε να νομιμοποιήσει τη γενική ουσία της εξωτερικής πολιτικής και της εθνικής ασφάλειας; Τα κράτη πρωτίστως (αυτο)προσδιορίζουν, σε ένα πλαίσιο εσωτερικών και εξωτερικών καταναγκασμών με αναφορά στο διεθνή καταμερισμό ισχύος, τα συμφέροντά τους και επιδιώκουν τη μέγιστη εξυπηρέτησή τους εργαλειακά. Και αυτό είναι απολύτως νομιμοποιημένο, ακόμη και όταν υπόκειται σε ορθολογικούς υπολογισμούς ή, μάλλον, κυρίως όταν υπόκειται σε τέτοιους υπολογισμούς. Είναι, λοιπόν, ο εξευρωπαϊσμός ένας μύθος στο πεδίο της εξωτερικής πολιτικής; Η απάντηση είναι ότι για τα κράτη που συμμετέχουν στην Ε.Ε. η άσκηση της εξωτερικής πολιτικής αλλάζει, αλλά η ουσία της όποιας εθνικής διεκδίκησης όχι (Wright, 2011). Μέσω της Ε.Ε. αυξάνεται η αποτελεσματικότητα, αλλά η προσέγγιση δεν μπορεί παρά να είναι εργαλειακή και συνηθέστατα δεν υπακούει σε μετανεωτερικά κελεύσματα νομιμοποίησης υπερεθνικών συμφερόντων, τα οποία μπορούν να σχηματιστούν και να προωθηθούν ανεξάρτητα και σε σύγκρουση με τα στενότερα εθνικά. Η χρησιμότητα της θεωρίας Ο εξευρωπαϊσμός είναι μια χρήσιμη έννοια και μια χρηστική θεωρία, αλλά χωρίς σταθερό ορισμό (Muller and de Flers, 2009), ιδιαίτερα όταν απομακρυνόμαστε από τα παραδοσιακά πεδία δημόσιας πολιτικής, όπου η διαδικασία της ενοποίησης στην Ευρώπη είναι τόσο εντυπωσιακή. Στο επίκεντρο της ανάλυσης είναι η αξιολόγηση των πολιτικών αλλαγών και των αλλαγών πολιτικής που προκαλούνται από τη συμμετοχή στη διαδικασία της ολοκλήρωσης. Οι τομείς στους οποίους επιχειρείται αυτή η αξιολόγηση είναι οι εξής: προσαρμογή, κοινωνικοποίηση των εθνικών ελίτ, αναδιοργάνωση των δομών εξωτερικής πολιτικής και πολιτισμική αλλαγή και σχηματισμός νέων ταυτοτήτων. Στον τομέα της εθνικής προσαρμογής, μία από τα πάνω προς τα κάτω διαδικασία (top-down) επίδρασης σε κράτη που αντιδρούν στα ερεθίσματα της ευρωπαϊκής ενοποίησης, τα κράτη καλούνται να «υπακούσουν» σε κοινωνικές νόρμες που χαρακτηρίζουν το ευρωπαϊκό θεσμικό περιβάλλον. Ο εξευρωπαϊσμός μπορεί να αλλάξει τις προτιμήσεις τους, καθώς υφίστανται μια διαδικασία μάθησης και κοινωνικοποίησης. Αυτές οι διαδικασίες είναι αποτέλεσμα της κοινωνικής διάδρασης (διαπραγμάτευσης) που συνεπάγεται η αντιμετώπιση εξωτερικών θεμάτων στο ευρωπαϊκό επίπεδο. Πρόκειται για μία μάλλον απλοϊκή προσδοκία. Δεν υπάρχουν ισχυρά εμπειρικά στοιχεία και οι περιπτωσιολογικές μελέτες στο πεδίο της εξωτερικής πολιτικής και ασφάλειας είναι ελάχιστες. Τα κράτη παίρνουν μια στρατηγική απόφαση να «προσαρμοστούν», μόνο όταν αυτό εξυπηρετεί το εθνικό τους συμφέρον και δεν προσαρμόζονται όταν η ασυμβατότητα είναι προφανής. Τα παραδείγματα είναι πολλά: η γερμανική πολιτική στα Βαλκάνια στις αρχές της δεκαετίας του 1990, η σταθερή βρετανική συμπόρευση με τις Η.Π.Α., η πολωνική πολιτική υπονόμευσης της προσέγγισης με τη Ρωσία,

ΦΙΛΕΛΕΥΘΕΡΗΕΜΦΑΣΗ 108 η παρεμπόδιση της κροατικής ενταξιακής πορείας από τη Σλοβενία κ.λπ.). Αυτό που συμβαίνει είναι η λεγόμενη εθνική προβολή (national projection): μία από κάτω προς τα πάνω (bottom-up) διαδικασία, με την οποία τα κράτη ενεργητικά μεταφέρουν (upload) τις εθνικές τους προτιμήσεις στο ευρωπαϊκό επίπεδο, για να αυξήσουν τη διεθνή τους επιρροή. Σαφώς, η Ε.Ε. χρησιμοποιείται ως ενισχυτής του εθνικού συμφέροντος, όπως παραδοσιακά συμβαίνει με τους διεθνείς θεσμούς και οργανισμούς. Τέλος, η κοινωνικοποίηση των ελίτ είναι σημαντική. Μπορεί, όμως, να οριοθετηθεί ως προτίμηση της υπερεθνικότητας εις βάρος του διακυβερνητισμού; Αυτό είναι το βασικό ερώτημα που η θεωρία αποτυγχάνει να θέσει ξεκάθαρα και να απαντήσει (Hill and Wong, 2011). Η κοινωνικοποίηση προσδιορίζεται ως μια διαδικασία, σύμφωνα με την οποία οι δρώντες εσωτερικεύουν νόρμες, οι οποίες με τη σειρά τους επηρεάζουν το πώς οι δρώντες βλέπουν τον εαυτό τους και τι θεωρούν ως συμφέρον τους. Η υπόθεση είναι ότι το ευρωπαϊκό πλαίσιο λήψης αποφάσεων επιδρά στο σύστημα αξιών των δρώντων και στις κοινωνικές τους ταυτότητες. Πού και πότε έχει συμβεί αυτό στην εξωτερική πολιτική; Το παράδειγμα των Ουδετέρων προσφέρεται, συνήθως, ως απάντηση. Ήταν όμως η Ε.Ε. που μετασχημάτισε τις εξωτερικές πολιτικές των Ουδετέρων μετά την ένταξή τους, ή η κατάρρευση της ΕΣΣΔ και των δομών του Ψυχρού Πολέμου που τους είχε αναγκάσει να υιοθετήσουν το συγκεκριμένο καθεστώς; Γιατί η Γερμανία δεν συμπεριφέρεται σήμερα, όπως συμπεριφερόταν στις προηγούμενες δεκαετίες; Και γενικότερα, έχουμε αποφάσεις που να έχουν ευρωπαϊκή διάσταση, αλλά σε σύγκρουση με εθνικά συμφέροντα; Η περίπτωση της αδυναμίας μιας ευρωπαϊκής απόφασης για την αναγνώριση του κράτους του Κοσσυφοπεδίου είναι χαρακτηριστική. Μήπως έχουμε συνεργασία και όχι ολοκλήρωση; Μήπως ο εξευρωπαϊσμός στην εξωτερική πολιτική δεν είναι τίποτε άλλο από ένας ακόμη περιορισμός στην εθνική εξωτερική πολιτική, ένας σίγουρα ιδιαίτερος εξωτερικός καταναγκασμός, όπως τόσοι άλλοι (π.χ. ΝΑΤΟ); Αν είναι έτσι, τότε τα κράτη-μέλη συμμετέχουν, προσαρμόζονται ή αποστασιοποιούνται από την ανάγκη συνεργασίας έπειτα από μία εξόχως κυριαρχική ανάλυση κόστους-οφέλους με το βλέμμα στο εθνικό συμφέρον. ΣΗΜΕΙΩΣΗ 1. Προγενέστερη εκδοχή του άρθρου παρουσιάστηκε στο 3ο Συνέδριο της Ελληνικής Πανεπιστηµιακής Ένωσης Ευρωπαϊκών Σπουδών (ΕΠΕΕΣ) «1962-2012: 50 Χρόνια Ευρωπαϊκής Πορείας της Ελλάδας, Απολογισµός και Προοπτικές», που οργανώθηκε στην Αθήνα στις 31 Μαΐου 2012, σε συνεργασία µε το Κέντρο Αριστείας Jean Monnet του Πανεπιστηµίου Αθηνών.

AΝΟΙΞΗ 12 Η ΕυρωπαϊκΗ ΕνωσΗ και ο κοσμοσ 109 ΒΙΒλΙογραφiα Batora, J. (2005). «Does the European Union transform the institution of diplomacy?», Journal of European Public Policy, 12(1), pp. 44-66. Biersteker, T. J. (2002). «State, Sovereignty and Territory», in Carlsnaes, W., Risse, T., and Simmons, B. A. (eds) Handbook of International Relations, London: Sage, pp. 157-177. Bulmer, S.J., and Radaelli, C.M. (2004). «The Europeanisation of National Policy?», Queen s Papers on Europeanisation, No 1. Featherstone, K. and Radaelli, C.M. (2003). The Politics of Europeanization, Oxford: Oxford University Press. Hill, C., and Wong, R. (2011). «National and European Foreign Policies: Towards Europeanization?», Paper prepared for the EUSA Twelfth Biennial International Conference, Boston, MA, 3-5 March. Hill, C. (2003). The Changing Politics of Foreign Policy, Basingstoke: Palgrave. Manners, I., and Whitman, R. G. (2000). The Foreign Policies of European Union Member States, Manchester: Manchester University Press. Muller, P., and de Flers, N. A. (2009). «Applying the Concept of Europeanization to the Study of Foreign Policy: Dimensions and Mechanisms», Institute for European Integration Research, Working Paper Series, No 5, November. Radaelli, C. (2000). «Wither Europeanization? Concept stretching and substantive change», European Integration online Papers, 4(8), http://eiop.or.at/eiop/ texte/2000-008a.htm Smith, M. E. (2004). «Toward a theory of EU foreign policy-making: multi-level governance, domestic politics and national adaptation to Europe s common foreign and security policy», Journal of European Public Policy, 11(4), pp. 740-758. Strang, B. (2007). «Winds of Change: The Europeanization of National Foreign Policy», Maastricht European Studies Papers, No 1. Tsardanidis, C., and Stavridis, S. (2005). «The Europeanisation of Greek Foreign Policy: A Critical Appraisal», European Integration, 27 (2), June, pp. 217-239. Wong, R. (2005). «The Europeanization of Foreign Policy» in Hill, C., and Smith, M. (eds) International Relations and the European Union, Oxford: Oxford University Press. Wright, N. (2011). «How far has the CFSP Europeanized the national foreign policy objectives of Member States?», Paper prepared for the EUSA Twelfth Biennial International Conference, Boston, MA, 3-5 March. O κ. Κώστας Υφαντής είναι Αναπληρωτής Καθηγητής Διεθνών Σχέσεων στο Τμήμα Πολιτικής Επιστήμης και Δημόσιας Διοίκησης του Πανεπιστημίου Αθηνών.

Tomi Huhtanen H ευρωπαϊκή οπτική της ελληνικής κρίσης «Λ όγω της εξέλιξης της Ευρωπαϊκής Ένωσης ως οντότητας και της ευρωζώνης ως νομισματικής περιοχής βρισκόμαστε σε μια φάση όπου σημαντικές βελτιώσεις είναι απαραίτητες, συμπεριλαμβανομένης της ισχυρότερης οικονομικής και πολιτικής συνεργασίας», επισημαίνει ο Διευθυντής του Centre for European Studies κ. Tomi Huhtanen, αποτυπώνοντας τον κεντρικό άξονα της συζήτησης που διεξάγεται εδώ και καιρό σε όλη την Ευρώπη. Στη συνέντευξη που ακολουθεί, ο ίδιος παρουσιάζει τις απόψεις του για το μέλλον του κοινού ευρωπαϊκού νομίσματος, για τη θέση της Ελλάδας στην ευρωζώνη, αλλά και για τις γενικότερες εξελίξεις που δρομολογεί σε πανευρωπαϊκό επίπεδο η συνεχιζόμενη οικονομική κρίση.

AΝΟΙΞΗ 12 Η ΕυρωπαϊκΗ ΣκακιΕρα 165 Ανησυχείτε για το μέλλον του ευρώ και της ευρωζώνης; Οι πρόσφατες εξελίξεις σε πολλές χώρες της ευρωζώνης έχουν φέρει το κοινό νόμισμα σε πολύ δύσκολη θέση. Λόγω της εξέλιξης της Ευρωπαϊκής Ένωσης ως οντότητας, και της ευρωζώνης ως νομισματικής περιοχής, βρισκόμαστε σε μια φάση όπου σημαντικές βελτιώσεις είναι απαραίτητες, συμπεριλαμβανομένης της ισχυρότερης οικονομικής και πολιτικής συνεργασίας. Η επίτευξη του στόχου αυτού απαιτεί μεγάλη προσπάθεια και αποφασιστικότητα από τους Ευρωπαίους ηγέτες. Σε ποιο βαθμό είναι συγκρίσιμες οι οικονομικές κρίσεις του «ευρωπαϊκού Νότου»; Ζούμε σε έναν κόσμο όπου όλες οι οικονομίες συνδέονται μεταξύ τους. Στην Ευρώπη τα οικονομικά προβλήματα δεν είναι τα ίδια σε κάθε κράτος αλλά, καθώς μιλάμε για μια οικονομική ένωση, τα αρνητικά οικονομικά αποτελέσματα και οι αποκλίσεις μπορούν να μεταφερθούν άμεσα από το ένα κράτος στα υπόλοιπα. Η κρίση ήρθε πρώτα στην Ελλάδα και ακολούθησαν η Ιρλανδία, η Πορτογαλία, η Ιταλία και η Ισπανία και υπάρχουν οι φόβοι περαιτέρω οικονομικής «μόλυνσης». Αυτό που είναι σίγουρα συγκρίσιμο είναι η αποφασιστικότητα του κάθε κράτους να προωθήσει τις μεταρρυθμίσεις και να λάβει τα απαραίτητα μέτρα για να αποκαταστήσει την αξιοπιστία του. Πιστεύετε ότι η κρίση φέρνει στην επιφάνεια τις διαφορές στο εσωτερικό της ευρωζώνης μεταξύ «Βορρά-Νότου» ή «Κέντρου-Περιφέρειας»; Εάν ναι, τι πρέπει να γίνει για να μειωθούν αυτές οι διαφορές; Όπως σε όλες τις οικογένειες, υπάρχουν πάντα διαφορές μεταξύ των μελών της και, μερικές φορές, υπάρχουν συμφέροντα που μπορούν να δημιουργήσουν συγκρούσεις. Αυτό εξαρτάται από την προθυμία των μελών της Ε.Ε. για την αντιμετώπιση αυτών των προκλήσεων και των παρεξηγήσεων, προκειμένου να έρθουν ακόμη πιο κοντά και να ξεπεράσουν όλες τις πιθανές διαφορές. Είναι θέμα πολιτικής βούλησης. Στο τέλος της ημέρας δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι ο τε-

ΦΙΛΕΛΕΥΘΕΡΗΕΜΦΑΣΗ 166 λικός στόχος της Ε.Ε. είναι μια ευημερούσα, ειρηνική και αναπτυσσόμενη Ευρώπη, όχι μόνο για τα κράτη της ως ισχυρούς φορείς, αλλά κυρίως για το καλό των πολιτών της. Πρέπει να έχετε κατά νου ότι τα λεγόμενα «Βόρεια» κράτη πρέπει, επίσης, να προχωρήσουν σε μεταρρυθμίσεις λόγω των δημογραφικών αλλαγών που λαμβάνουν χώρα σε ολόκληρη την ήπειρο ως σύνολο. Η Ευρωπαϊκή Ένωση διαχειρίστηκε αποτελεσματικά την ελληνική κρίση; Κατά τη γνώμη σας, υπάρχουν πολιτικές της Ε.Ε. που ενδέχεται να χρειαστεί να εξεταστούν εκ νέου; Κατά τα τελευταία τρία χρόνια, η Ευρώπη προσπαθεί να βοηθήσει την Ελλάδα να ξεπεράσει αυτή την κρίση. Δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι η Ελλάδα στράφηκε στην Ευρώπη και στο ΔΝΤ για οικονομική βοήθεια. Έχουν γίνει αναμφίβολα πολλά λάθη από όλες τις πλευρές, σε πολιτικό, οικονομικό και επικοινωνιακό επίπεδο. Ίσως η Ευρώπη θα έπρεπε να αντιδράσει πιο γρήγορα στην κρίση και να μην δείξει το δισταγμό που έδειξε στην αρχή. Ωστόσο, δεν πρέπει να αγνοούμε ότι μιλάμε για μια Ένωση των 27 κρατών-μελών και των 17 μελών της ευρωζώνης. Οι πολιτικοί ηγέτες χρειάζονται χρόνο για να εξετάσουν όλες τις πιθανές συνέπειες των αποφάσεών τους και ταυτόχρονα να εξηγήσουν το σκεπτικό αυτών των αποφάσεων στους ψηφοφόρους τους. Από την άλλη πλευρά, οι Έλληνες έχουν κάνει πολλές θυσίες, αλλά από ορισμένους Έλληνες πολιτικούς απουσιάζει η πολιτική βούληση να προωθήσουν τις αναγκαίες μεταρρυθμίσεις και να αντιμετωπίσουν τις δύσκολες προκλήσεις. Επιπλέον, η αλλοπρόσαλλη συμπεριφορά της κυβέρνησης Παπανδρέου αποτέλεσε ένα ισχυρό πλήγμα για την ελληνική αξιοπιστία γενικότερα. Η ανάκτηση της αξιοπιστίας καθίσταται πλέον μια πρόσθετη επιβάρυνση για τις μελλοντικές ελληνικές κυβερνήσεις. Τι νομίζετε ότι θα μπορούσε να τονώσει την ανάπτυξη στην Ευρώπη; Η πραγματική ανάπτυξη προέρχεται από τον οικονομικό δυναμισμό που βασίζεται σε δομικές μεταρρυθμίσεις και όχι από την πλάνη της αύξησης των δημόσιων εξόδων και της δημοσιονομικής ώθησης. Προκειμένου να βελτιώσουμε την οικονομία μας και κατά συνέπεια να ενισχύσουμε το διεθνές μας προφίλ και να καθιερώσουμε την Ευρώπη ως παγκόσμιο ηγέτη, αυτό που χρειάζεται είναι ο καλύτερος συντονισμός των εθνικών οικονομικών και δημοσιονομικών πολιτικών. Αυτό θα οδηγήσει σε μια αναζωογόνηση της ευρωπαϊκής οικονομικής δραστηριότητας και στη δημιουργία θέσεων εργασίας. Μια περίοδος οικονομικών δυσκολιών δεν μπορεί να ξεπεραστεί χωρίς ένα αποφασιστικό βήμα προς την ευρωπαϊκή ολοκλήρωση. Αυτό είναι σημαντικό, όχι μόνο για να εξασφαλιστεί η ανάπτυξη, αλλά και για να διασφαλιστεί η σταθερότητα του ευρώ. Πιστεύουμε ότι ο οικονομικός δυναμισμός στην Ευρώπη είναι όχι μόνο συμβατός με την κοινωνική ευθύνη, αλλά στην πραγματικότητα αποτελεί προϋπόθεση γι αυτήν. Δεν θα υπάρξει κοινωνική συνοχή και πολιτική σταθερότητα χωρίς βιώσιμη οικονομική ανάπτυξη. Η επίτευξη των στόχων της οικονομικής και πολιτικής ολοκλήρωσης στην Ευρώπη αφορά όλους τους Ευρωπαίους πολίτες.