ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΔΙΑΤΜΗΜΑΤΙΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ Οικολογική ποιότητα και διαχείριση υδάτων σε επίπεδο λεκάνης απορροής ΤΜΗΜΑΤΩΝ ΒΙΟΛΟΓΙΑΣ, ΓΕΩΛΟΓΙΑΣ και ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ ΧΡΙΣΤΙΝΑ ΖΗΚΙΔΟΥ ΒΙΟΛΟΓΟΣ Η επίδραση του κλιματικού φαινομένου της πολυδεκαετούς ταλάντωσης του Ατλαντικού (Atlantic Multidecadal Oscillation, AMO) στα πελαγικά ψάρια της Μεσογείου θάλασσας ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ ΕΙΔΙΚΕΥΣΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2014

ARISTOTLE UNIVERSITY OF THESSALONIKI INTERDISCIPLINARY POSTGRADUATE MASTER PROGRAM Ecological water quality and management at a river basin level BY THE SCHOOLS OF BIOLOGY, GEOLOGY and CIVIL ENGINEERING CHRISTINA ZIKIDOU Bsc in BIOLOGY The effect of Atlantic Multidecadal Oscillation (AMO) on the pelagic fishes of the Mediterranean Sea MASTER DISSERTATION THESIS THESSALONIKI 2014

Τριμελής Εξεταστική Επιτροπή 1) Αθανάσιος Τσίκληρας, Επίκουρος Καθηγητής, ΑΠΘ, Επιβλέπων, 2) Κωνσταντίνος Στεργίου, Καθηγητής, ΑΠΘ, Συνεπιβλέπων, 3) Δήμητρα Μπόμπορη, Επίκουρη Καθηγήτρια, ΑΠΘ, Μέλος

Αφιερώνεται στην οικογένειά μου, Διαμαντή, Δήμητρα & Ελένη

ΠΡΟΛΟΓΟΣ Η παρούσα μεταπτυχιακή διατριβή εκπονήθηκε στα πλαίσια του Διατμηματικού Μεταπτυχιακού Προγράμματος Σπουδών Οικολογική ποιότητα και διαχείριση υδάτων σε επίπεδο λεκάνης απορροής των Τμημάτων Βιολογίας, Γεωλογίας και Πολιτικών Μηχανικών του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου. Αρχικά, θα ήθελα να ευχαριστήσω τον Επίκουρο Καθηγητή του Τμήματος Βιολογίας Κ. Αθανάσιο Τσίκληρα για την εμπιστοσύνη που μου έδειξε όταν μου ανέθεσε το συγκεκριμένο θέμα, καθώς και για την ευκαιρία που μου έδωσε να συμμετάσχω στο Working Group του ICES (International Council for the Exploration of the Sea) στο Σάντα Κρουζ της Τενερίφης και στο 36o Συνέδριο της Ελληνικής Εταιρείας Βιολογικών Επιστημών στα Ιωάννινα όπου και παρουσίασα αποτελέσματα της διπλωματικής μου. Επίσης, χάρη στον επιβλέποντα και τον συνεπιβλέποντα της διπλωματικής μου, Καθηγητή του Τμήματος Βιολογίας, Κ. Κωνσταντίνο Στεργίου, πραγματοποίησα την πρακτική μου στο Ινστιτούτο Θαλάσσιων Επιστημών της Βαρκελώνης (Institut de Ciències del Mar de Barcelona), από το οποίο αποκόμισα ανεκτίμητη εργασιακή εμπειρία. Κατά τη διάρκεια της εκπόνησης της πρακτικής μου, γνώρισα τη φοιτήτρια του Τμήματος Ηλεκτρολόγων Μηχανικών και Μηχανικών Υπολογιστών της Πολυτεχικής σχολής του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου, Λίντα Κολέτσου, την οποία ευχαριστώ για τις λύσεις που έδωσε σε προβλήματα που προέκυψαν κατά τη διάρκεια της διπλωματικής μου. Επιπλέον, θα ήθελα να ευχαριστήσω την υποψήφια Διδάκτορα του τμήματος Βιολογίας Κα. Χρυσούλα Ντισλίδου για τη βοήθεια που μοίραζε απλόχερα και σε εμένα αλλά και σε όλους τους φοιτητές του Μεταπτυχιακού Προγράμματος κατά τη διάρκεια των δύο τελευταίων ετών, καθώς και όλους τους διδάσκοντες του Μεταπτυχιακού Προγράμματος για την άψογη συνεργασία και τη βοήθεια που μας παρείχαν σε κάθε πρόβλημά μας. Τέλος, θα ήθελα να ευχαριστήσω κυρίως τους γονείς μου για το ότι είναι πάντα διαθέσιμοι να προσφέρουν τις πολύτιμες συμβουλές τους καθώς και για την υπομονή, τη συμπαράσταση και την προσοχή που μου δείχνουν. Πέρα από την ηθική υποστήριξη θα ήθελα να τους ευχαριστήσω και για την υλική υποστήριξή τους. Χωρίς αυτούς δε θα μπορούσα να ολοκληρώσω τις σπουδές μου. Ένα μεγάλο ευχαριστώ και στην αδερφή μου η οποία αποτελεί για εμένα πρότυπο σωστής συμπεριφοράς με το ήθος και τη συνέπειά της.

Μέρος της παρούσας μεταπτυχιακής διπλωματικής εργασίας χρηματοδοτήθηκε από την Επιτροπή Ερευνών ΑΠΘ στο πλαίσιο του έργου "Δράση Β: Ενίσχυση Νέων Ερευνητών στη Βαθμίδα του Επίκουρου Καθηγητή: Απεμπλοκή της επίδρασης της αύξησης της θαλάσσιας θερμοκρασίας στα ψάρια της Μεσογείου απο τα μεγάλης κλίμακας κλιματικά φαινόμενα (CLIMEDFISH)", με επιστημονικώς υπέυθυνο τον Α. Τσίκληρα.

ΠΕΡΙΛΗΨΗ Η πολυδεκαετής ταλάντωση του Ατλαντικού (Atlantic Multidecadal Oscillation, AMO) ορίζεται ως η αποκλίνουσα, δεκαετής τρέχουσα μέση τιμή των ανωμαλιών της θερμοκρασίας της επιφάνειας της θάλασσας στο Βόρειο Ατλαντικό και περιγράφει την ταλάντωση εναλασσόμενων ψυχρών και θερμών περιόδων του Βόρειου Ατλαντικού. Το AMO ασκεί μεγάλη επιρροή στα θαλάσσια οικοσυστήματα και στους πληθυσμούς των ψαριών όχι μόνο στην περιοχή του Βόρειου Ατλαντικού αλλά και στη Μεσόγειο Θάλασσα. Στη συγκεκριμένη εργασία, εκτιμήθηκε η απλή γραμμική συσχέτιση του AMO και των εκφορτώσεων τεσσάρων μικρών πελαγικών ψαριών, του γαύρου (Engraulis encrasicolus), της σαρδέλας (Sardina pilchardus), της φρίσσας (Sardinella aurita) και της παπαλίνας (Sprattus sprattus) καθώς και τεσσάρων μεσαίων πελαγικών ψαριών, του κολιού (Scomber japonicus), του σκουμπριού (Scomber scombrus), του ασπροσαύριδου (Trachurus mediterraneus) και του γκριζοσαύριδου (Trachurus trachurus), στις υποπεριοχές της Μεσογείου και της Μαύρης Θάλασσας (Περιοχή 37) (σύμφωνα με τη διαίρεση του Οργανισμού Τροφίμων και Γεωργίας των Ηνωμένων Εθνών, FAO), για το χρονικό διάστημα 1970 2010, για να εξεταστεί αν και πώς επιδρά το κλιματικό φαινόμενο AMO στα μικρά και μεσαία πελαγικά ψάρια της περιοχής. Ο γαύρος επηρεάζεται περισσότερο από το AMO σε σχέση με τα υπόλοιπα ψάρια που εξετάζονται στην παρούσα εργασία. Σε αντίθεση με τα άλλα μικρά πελαγικά ψάρια, η παπαλίνα δε συσχετίζεται τόσο καλά με το ΑΜΟ. Επίσης, τα μικρά πελαγικά ψάρια επηρεάζονται περισσότερο από το AMO, σε σχέση με τα μεσαία πελαγικά ψάρια στις υποπεριοχές της Μεσογείου καθώς ανταποκρίνονται πιο γρήγορα στις κλιματικές αλλαγές. Ακόμη, στα μέσα της δεκαετίας του 1990, όταν ξεκινάει η θετική φάση του AMO και συγχρόνως σημειώνονται μεγάλες αλλαγές σε αρκετά κλιματικά φαινόμενα, διακρίνονται έντονες μεταβολές των εκφορτώσεων των μικρών και μεσαίων πελαγικών ψαριών. Λέξεις Κλειδιά: πολυδεκαετής ταλάντωση του Ατλαντικού, απλή γραμμική συσχέτιση, εκφορτώσεις, μικρά και μεσαία πελαγικά ψάρια, υποπεριοχές Μεσογείου

ABSTRACT AMO (Atlantic Multidecadal Oscillation) is defined as the de- trended, ten- year running mean of North Atlantic sea surface temperature anomalies and it describes the multidecadal oscillation of alternating warm and cold periods of the North Atlantic. AMO affects the marine ecosystems and the fish populations, not only in the area of North Atlantic but also in the area of Mediterranean Sea. In this study, AMO was correlated with the landings of four small pelagic fishes (european anchovy Engraulis encrasicolus, european pilchard Sardina pilchardus, round sardinella Sardinella aurita, european sprat Sprattus sprattus) and four medium pelagic fishes (chub mackerel Scomber japonicus, atlantic mackerel Scomber scombrus, mediterranean horse mackerel Trachurus mediterraneus, atlantic horse mackerel Trachurus trachurus), in the sub- areas of Mediterranean and Black Sea (Major Fishing Area 37) (according to the division of Food and Agriculture Organization of the United Nations, FAO), for the period 1970 2010, in order to examine whether this phenomenon affects the species in the sub- areas of Mediterranean Sea. AMO mostly affects the european anchovy, compared to the other fishes of this work. In contrast to the other small pelagic species, european sprat dynamics do not seem to be well correlated with AMO. Furthermore, AMO affects the small pelagic fishes more than the medium pelagic fishes, as they respond more dramatically to climate change. Moreover, in the mid- 1990s, when AMO index surged upwards and complex changes of climatic phenomena were reported, some rather drastic changes in the landings of small and medium pelagic fishes, also, took place. Keywords: Atlantic Multidecadal Oscillation, simple linear correlation, landings, small and medium pelagic fishes, sub- areas of Mediterranean Sea

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 1.Εισαγωγή 1 1.1. Κλιματική αλλαγή, Κλιματικά φαινόμενα και πώς επηρεάζουν τα ψάρια 1 1.2. Πολυδεκαετής ταλάντωση του Ατλαντικού 2 1.3. Επίδραση του AMO στα ψάρια 3 1.4. Επίδραση του AMO και της κλιματικής αλλαγής στα ψάρια της Μεσογείου 5 1.5. Σκοπός 6 2.Μεθοδολογία 7 2.1.Περιοχή μελέτης 7 2.2. Δεδομένα 10 2.3. Μικρά και μεσαία πελαγικά είδη 11 2.4. Στατιστική ανάλυση 14 3. Αποτελέσματα 16 3.1. Engraulis encrasicolus (γαύρος) 16 3.2. Sardina pilchardus (σαρδέλα) 24 3.3. Sardinella aurita (φρίσσα) 31 3.4. Sprattus sprattus (παπαλίνα) 36 3.5. Scomber japonicus (κολιός) 42 3.6. Scomber scombrus (σκουμπρί) 49 3.7. Trachurus mediterraneus (ασπροσαύριδο) 56 3.8. Trachurus trachurus (γκριζοσαύριδο) 62 3.9. Συνολικά αποτελέσματα 67 4. Συζήτηση 72 4.1. Engraulis encrasicolus (γαύρος) 72 4.2. Sardina pilchardus (σαρδέλα) 73

4.3. Sardinella aurita (φρίσσα) 74 4.4. Sprattus sprattus (παπαλίνα) 75 4.5. Scomber japonicus (κολιός) 77 4.6. Scomber scombrus (σκουμπρί) 77 4.7. Trachurus mediterraneus (ασπροσαύριδο) 78 4.8. Trachurus trachurus (γκριζοσαύριδο) 79 4.9. Συνολική συζήτηση 80 5. Συμπεράσματα 83 6. Βιβλιογραφία 84 6.1. Διεθνής Βιβλιογραφία 84 6.2. Ελληνική Βιβλιογραφία 91 6.3. Ηλεκτρονική Βιβλιογραφία 91

1. Εισαγωγή 1.1. Κλιματική αλλαγή, Κλιματικά φαινόμενα και πώς επηρεάζουν τα ψάρια Η κλιματική αλλαγή επηρεάζει ολόκληρη τη γη. Αλλαγές στη θερμοκρασία της θάλασσας, φαινομενικά μικρές, μπορεί να έχουν δραματικές επιπτώσεις στη βιολογία και την αφθονία των βιοκοινοτήτων (Moschella 2008). Η κλιματική αλλαγή έχει προκαλέσει αύξηση της μέσης θερμοκρασίας (Bethoux & Gentili 1999, Levitus et al. 2000) η οποία προκαλεί αλλαγές στην εξάπλωση και αφθονία των ιχθυοπληθυσμών (Cheung et al. 2010) και μεταβάλλει τη σύνθεση των βιοκοινοτήτων (Stenseth et al. 2002). Η κλιματική αλλαγή έχει άμεσες επιπτώσεις σε διάφορα στάδια της ζωής των ψαριών στη φυσιολογία, τη μορφολογία και τη συμπεριφορά τους. Κλιματικές επιπτώσεις, επίσης, συμβαίνουν και σε επίπεδο πληθυσμού μέσω αλλαγών που επηρεάζουν τη διασπορά και τη νεοσυλλογή. Επιπτώσεις σε επίπεδο κοινότητας από την αλληλεπίδραση των ειδών (π.χ. θηρευτές, ανταγωνιστές) περιλαμβάνουν αλλαγές που οδηγούνται από το κλίμα και επηρεάζουν την αφθονία και την ισχύ των αλληλεπιδράσεων μεταξύ αυτών των ειδών. Επίσης, σημειώνονται μεταβολές στις κατανομές των ειδών, τη βιοποικιλότητα και την παραγωγικότητα (Harley et al. 2006). Οι επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής στην οικολογία των υδρόβιων οργανισμών είναι είτε άμεσες (μέσω της θερμοκρασίας και της βροχόπτωσης) είτε έμμεσες (μέσω της μεταβολής των ενδιαιτημάτων και της τροφής), και οι αντιδράσεις συγκεκριμένων ειδών μπορεί να είναι χρονικά άμεσες ή με χρονοκαθυστέρηση (McCarty 2001), ανάλογα με το βαθμό ανανέωσης του πληθυσμού. Ζώα με r- στρατηγική ζωής τα οποία παρουσιάζουν ταχεία αύξηση, πρόωρη ωρίμανση, σύντομο χρόνο γενεάς, μικρή διάρκεια ζωής και μικρό μέγεθος σώματος, είναι γνωστό ότι ανταποκρίνονται πιο γρήγορα και επηρεάζονται περισσότερο από την κλιματική αλλαγή (Perry et al. 2005). Τα μικρά πελαγικά ψάρια τα οποία έχουν r- στρατηγική ζωής, λόγω των χαρακτηριστικών τους αυτών, ανήκουν στις ομάδες ιχθύων τις πιο ευαίσθητες σε κλιματικές και περιβαλλοντικές αλλαγές (Blaxter & Hunter 1982, Cole & McGlade 1998). Αλλαγές στη θερμοκρασία του περιβάλλοντος με πολυδεκαετή ταλάντωση έχουν συμβεί επανειλημμένα κατά τη διάρκεια του εικοστού αιώνα. Αν και ορισμένα είδη ψαριών αναζητούν το περιβαλλοντικό τους βέλτιστο με την κατακόρυφη κίνηση, η απλούστερη απάντηση στη θέρμανση ή την ψύξη του κλίματος είναι η μετατόπιση προς βορρά ή προς νότο αντίστοιχα όσον αφορά την κατανομή τους (Lekve & Stenseth 2004). Γενικά, θερμόφιλα είδη μετατοπίζονται προς τους πόλους και επίσης, διαδραματίζονται αλλαγές στο μέγεθος και την παραγωγικότητα των ενδιαιτημάτων τους. Διαφορική αύξηση της θερμοκρασίας μεταξύ της ξηράς και των ωκεανών και μεταξύ των πολικών και των τροπικών περιοχών επηρεάζουν την ένταση, τη συχνότητα και την εποχικότητα των κλιματικών προτύπων 1

(π.χ. Ελ Νίνιο) και των ακραίων καιρικών φαινομένων (π.χ. πλημμύρες, ξηρασίες και καταιγίδες). Αυτά τα γεγονότα επηρεάζουν τη σταθερότητα των σχετικών αποθεμάτων θαλασσινού και γλυκού νερού (FAO 2009). Οσον αφορά τα χαμηλής συχνότητας μεταβλητά κλιματικά πρότυπα αυτά δημιουργούνται με τον παρακάτω τρόπο. Η ατμοσφαιρική αέρια κυκλοφορία προκύπτει ως συνέπεια θερμοκρασιακών διαφορών μεταξύ των πόλων και του ισημερινού, εξαρτώμενων από την εποχικότητα, επειδή το έδαφος και το νερό απορροφούν και απελευθερώνουν θερμότητα με διαφορετικούς ρυθμούς. Το αποτέλεσμα είναι ένα συνονθύλευμα από θερμότερες και ψυχρότερες περιοχές που χαρακτηρίζονται από μια σειρά προτύπων της ατμοσφαιρικής κυκλοφορίας με διαφορετική αντοχή (FAO 2009). Αυτά τα πρότυπα μεταβλητότητας χρησιμοποιούνται για να εξηγήσουν τη φυσική και βιολογική μεταβλητότητα του ωκεανού, ιδιαίτερα σε δεκαετή κλίμακα (Lehodey et al. 2006). Λόγω των μακροχρόνιων κλιμάκων ορισμένων φυσικών κλιματικών προτύπων, είναι δύσκολο να διακρίνει κανείς αν η δεκαδική μεταβλητότητα του ωκεανού που παρατηρείται είναι φυσική ή αποτελεί ένα σήμα της κλιματικής αλλαγής, και πρέπει να αντιμετωπίζονται χωριστά από τη σταδιακή, γραμμική, μακροπρόθεσμη αύξηση της θερμοκρασίας η οποία προκύπτει από την εκπομπή αερίων του φαινομένου του θερμοκηπίου (FAO 2009). 1.2. Πολυδεκαετής ταλάντωση του Ατλαντικού Εικόνα 1.1. Η πολυδεκαετής ταλάντωση του Ατλαντικού (Atlantic Multidecadal Oscillation, AMO) σύμφωνα με τη μεθοδολογία που προτάθηκε από τον van Oldenborgh et al., 2009. Οι θερμές (θετικές) φάσεις του ΑΜΟ αποτυπώνονται με κόκκινο χρώμα ενώ οι ψυχρές (αρνητικές) φάσεις του ΑΜΟ με μπλε χρώμα. Η πολυδεκαετής ταλάντωση του Ατλαντικού (Atlantic Multidecadal Oscillation, AMO) αποτελεί ένα κλιματικό φαινόμενο του Βόρειου Ατλαντικού που είναι αντικείμενο αυξανόμενου ενδιαφέροντος τα τελευταία χρόνια. Ο όρος πολυδεκαετής ταλάντωση του Ατλαντικού καθιερώθηκε από τον Kerr (2000) για να περιγράψει την πολυδεκαετή ταλάντωση εναλασσόμενων ψυχρών και θερμών περιόδων του Βόρειου Ατλαντικού τα τελευταία 150 χρόνια (Εικόνα 1.1). Το κλιματικό αυτό φαινόμενο ονομάστηκε «ταλάντωση» επειδή εναλλάσονται ψυχρές και θερμές περίοδοι, 2

«πολυδεκαετής» επειδή χρειάζονται περίπου 60 χρόνια για να ολοκληρωθεί η ταλάντωση και «του Ατλαντικού» επειδή το φαινόμενο αυτό επηρεάζει περισσότερο το Βόρειο Ατλαντικό και τις περιοχές γύρω από το Βόρειο Ατλαντικό (Kerr 2000). Το AMO υπολογίζεται από το μέσο όρο των αποκλινουσών ανωμαλιών της θερμοκρασίας της επιφάνειας της θάλασσας (Sea Surface Temperature, SST) πάνω από το Βόρειο Ατλαντικό (0-70 Β) (Enfield et al. 2001) και ορίζεται ως η αποκλίνουσα, δεκαετής τρέχουσα μέση τιμή των ανωμαλιών της θερμοκρασίας της επιφάνειας της θάλασσας (sea surface temperature, SST) στο Βόρειο Ατλαντικό (0 70 Β, 80 Δ 10 Α) (Alexander et al. 2013). Το ΑΜΟ ταλαντεύεται μεταξύ ψυχρών και θερμών φάσεων που διαρκούν 20 40 έτη, όπου η διαφορά μεταξύ των ακραίων τιμών είναι κατά προσέγγιση 0.5 C (Alexander et al. 2013). Η περίοδος της ταλάντωσης σύμφωνα με τα δεδομένα των τελευταίων 130 ετών εκτιμήθηκε στα 60-80 έτη (Deser et al. 2010). Ήδη από το 1994, οι Schlesinger και Ramankutty (1994) είχαν παρατηρήσει ταλάντωση της θερμοκρασίας της επιφάνειας της θάλασσας του Βόρειου Ατλαντικού με περίοδο 65 70 έτη, χρησιμοποιώντας παγκόσμια δεδομένα της επιφανειακής θερμοκρασίας απο το 1850. Επίσης, σύμφωνα με τους Gray et al. (2004) και Knudsen et al. (2011) περίπου τους τελευταίους πέντε αιώνες η πολυδεκαετής ταλάντωση του Ατλαντικού αποτελεί ένα χαρακτηριστικό του Βόρειου Ατλαντικού καθώς στην περιοχή αυτήν (0-70 Β) παρατηρείται με συχνότητα 60-100 ετών μεταβλητότητα της θερμοκρασίας της επιφάνειας της θάλασσας (SST) (Gray et al. 2004). Σύμφωνα με τους Deser et al. (2010), τα τελευταία χρόνια παρατηρήθηκαν πέντε κύριες φάσεις του AMO. Μία κύρια θετική ή θερμή φάση από το 1875 μέχρι και το 1899, μία αρνητική ή ψυχρή φάση από το 1900 μέχρι και το 1925. Στη συνέχεια, μία ακόμη θετική ή θερμή φάση από το 1926 μέχρι και το 1965, μία αρνητική ή ψυχρή φάση από το 1965 μέχρι το 1994. Τέλος, μία θετική ή θερμή φάση από το 1995 που εξακολουθεί ακόμα να διαρκεί (Alexander et al. 2013) (Εικόνα 1.1). 1.3. Επίδραση του AMO στα ψάρια Το AMO φαίνεται να αντιπροσωπεύει μία αλυσίδα πολυσύνθετων διαδικασιών που απαντούν στο Βόρειο Ατλαντικό με επιπτώσεις στα οικοσυστήματα ανατολικά του Βόρειου και Κεντρικού Ατλαντικού και στους ζώντες οργανισμούς, συμπεριλαμβανομένων και των πληθυσμών των μικρών πελαγικών ψαριών (Alheit et al. 2014). Ένας μεγάλος αριθμός δημοσιεύσεων για τα τελευταία περίπου εκατό χρόνια έχει δείξει ότι κάποια είδη ψαριών, με βαρύνουσα αλιευτική σημασία, παρουσιάζουν διακυμάνσεις στην παραγωγή με πολυδεκαετή ταλάντωση, όπως για παράδειγμα η Νορβηγική ρέγγα (Norwegian Spring Spawning herring, Claupea harengus) (Toresen & Østvedt 2000), ο Βορειοανατολικός Αρκτικός μπακαλιάρος (Northeast Arctic cod, Gadus morhua) (Nakken 2002) και οι σαρδέλες (Sardina pilchardus) στη θάλασσα της Μάγχης (Edwards et al. 2013), 3

με το AMO, λοιπόν, να φαίνεται να επηρεάζει τη μακροπρόθεσμη διαμόρφωση του πληθυσμού των ιχθύων (Alheit et al. 2014). Η ανάλυση δεδομένων από το 1945 μέχρι και το 2010 έδειξε ότι οι αφθονίες και η κατανομή των μικρών πελαγικών ψαριών όπως ο γαύρος (Engraulis encrasicolus), η σαρδέλα (Sardina pilchardus), η φρίσσα (Sardinella aurita), η παπαλίνα (Sprattus sprattus) και η ρέγγα (Clupea harengus) στις περιοχές ανατολικά του Βόρειου και Κεντρικού Ατλαντικού μεταξύ Σενεγάλης και Νορβηγίας συγχρονίζονται με τις θερμές και τις ψυχρές φάσεις της πολυδεκαετούς ταλάντωσης του Ατλαντικού (AMO) (Alheit et al. 2014). Η στατιστική ανάλυση των Alheit et al. (2014) έδειξε ότι σημαντικοί πληθυσμοί μικρών πελαγικών ψαριών στο Βορειοανατολικό Ατλαντικό συσχετίζονται θετικά με το δείκτη AMO όπως για παράδειγμα η φρίσσα (Sardinella aurita) στη δυτική και την ανατολική Μεσόγειο, η σαρδέλα (Sardina pilchardus) στη θάλασσα της Μάγχης και η Νορβηγική ρέγγα (Norwegian Spring Spawning herring, Claupea harengus). Αντιθέτως, υπήρχε μια αρνητική συσχέτιση του δείκτη AMO με το γαύρο (Engraulis encrasicolus) της δυτικής Μεσογείου. Η συσχέτιση με το AMO και τη δυναμική της παπαλίνας (Sprattus sprattus) δεν είναι ξεκάθαρη όπως με τα υπόλοιπα μικρά πελαγικά είδη. Τα διαφορετικά αποθέματα της παπαλίνας (Sprattus sprattus) παρουσιάζουν σε ξεχωριστές περιοχές μεγάλη παραγωγή και κατά τη διάρκεια αρνητικών αλλά και κατά τη διάρκεια θετικών φάσεων του AMO. Σύμφωνα με τους MacKenzie & Köster (2004), η παπαλίνα (Sprattus sprattus) σχετίζεται θετικά με τη θερμοκρασία στο Βορρά αλλά αρνητικά στο Νότο. Πιο συγκεκριμένα, στην Αδριατική Θάλασσα (Νότος), η αφθονία της παπαλίνας (Sprattus sprattus) ήταν υψηλή κατά τη διάρκεια της αρνητικής (ψυχρής) περιόδου του AMO (Grbec et al. 2002) και στη Βαλτική Θάλασσα (Βορράς), η αλιευτική παραγωγή της παπαλίνας (Sprattus sprattus) ήταν υψηλή κατά τη διάρκεια των θετικών (ζεστών) περιόδων του AMO (Eero 2012). Σύμφωνα με τη μελέτη των Edwards et al. (2013) που επικεντρώνεται στα αλιευτικά δεδομένα σε νερά της Βόρειας Ευρώπης και αφορούν τη σαρδέλα (Sardina pilchardus) (ασυνεχή δεδομένα του 1924 2004) και τη ρέγγα της Νορβηγίας και του Ατλαντικού (Clupea harengus) (δεδομένα του 1908 2000) έδειξαν ότι οι θερμές φάσεις του AMO ευνοούν τον πληθυσμό της σαρδέλας (Sardina pilchardus) ενώ οι ψυχρές φάσεις του AMO ευνοούν τον πληθυσμό της ρέγγας (Clupea harengus). Το AMO ασκεί μεγάλη επιρροή στα θαλάσσια οικοσυστήματα και στα αλιευτικά αποθέματα. Η θερμή φάση του AMO προκάλεσε μετατόπιση των εύκρατων ιχθύων όπως της σαρδέλας (Sardina pilchardus), του γαύρου (Engraulis encrasicolus) και των αρκτικών ιχθύων όπως του μπακαλιάρου και της ρέγγας (Clupea harengus) με κατεύθυνση προς το Βορρά. Ωστόσο, κατά τη ψυχρή φάση του AMO τα αρκτικά ψάρια μετατοπίστηκαν δυτικά και η βιομάζα τους μειώθηκε (Sundby 2009). Τέλος, οι πληθυσμοί των ψαριών επηρεάζονται όχι μόνο από φυσικές διεργασίες, όπως για παράδειγμα η 4

κλιματική μεταβλητότητα αλλά και από ανθρωπογενείς επιδράσεις όπως οι αλιευτικές δραστηριότητες (Alheit et al. 2014). 1.4. Επίδραση του AMO και της κλιματικής αλλαγής στα ψάρια της Μεσογείου Πέρα από την επίδραση του φαινομένου AMO στους πληθυσμούς των ψαριών στο Βόρειο Ατλαντικό, σύμφωνα με το Marullo et al. (2011), οι πληθυσμοί μικρών πελαγικών ψαριών στη Μεσόγειο Θάλασσα παρουσιάζουν δυναμική που σχετίζεται με το AMO. Επιπρόσθετα, οι Marullo et al. (2011) έδειξαν ότι οι ετήσιες χρονοσειρές της θερμοκρασίας της επιφάνειας της θάλασσας στην περιοχή της Μεσογείου παρουσιάζουν αξιοσημείωτη ταλάντωση με περίοδο περίπου 70 χρόνια με ψυχρές και θερμές φάσεις που αντιστοιχούν με αυτές στο Βόρειο Ατλαντικό. Γενικά, το πόσο επηρεάζεται ένας οργανισμός από την παγκόσμια κλιματική αλλαγή ποικίλλει ανάλογα με τον τύπο, τη βιολογία και τη φυσιολογία του. Η πολύπλοκη γεωλογική ιστορία της Μεσογείου, η σύνδεσή της με τον Ατλαντικό Ωκεανό και την Ερυθρά Θάλασσα, και τα κλιματικά και υδρολογικά συστήματά της, έχουν οδηγήσει στη συνύπαρξη στη λεκάνη της Μεσογείου αρκτικών, εύκρατων, υπο- τροπικών και τροπικών ειδών (Moschella 2008). Όσον αφορά τα πιο κοινά πελαγικά είδη της Μεσογείου, αυτά είναι η σαρδέλα (Sardina pilchardus), η φρίσσα (Sardinella aurita), ο γαύρος (Engraulis encrasicolus), η παπαλίνα (Sprattus sprattus), το σκουμπρί (Trachurus trachurus), ο κολιός (Scomber japonicus) το ασπροσαύριδο (Trachurus mediterraneus), το γκριζοσαύριδο (Trachurus trachurus), είδη που ανήκουν στην οικογένεια Sparidae (π.χ. Pagellus spp.), το μπαρμπούνι (Mullus barbatus barbatus), ο μπακαλιάρος (Merluccius merluccius), και το προσφυγάκι (Micromesistius poutassou) (Bas 2009). Η άνοδος της θερμοκρασίας λόγω της κλιματικής αλλαγής οδηγεί τα ψάρια προς το Βορρά στο Βόρειο Ημισφαίριο και προς το Νότο στο Νότιο Ημισφαίριο (Parmesan et al. 1999, Walther et al. 2002) και αυτή η τάση επιβεβαιώνεται στη Μεσόγειο (Bianchi 2007). Το φαινόμενο αυτό έχει ονομαστεί "meridionalization" (Bianchi & Morri 1993, 1994), αφού τα είδη τα οποία είναι χαρακτηριστικά του Νότου και ζουν σε συνήθως θερμότερες περιοχές της Μεσογείου, εξαπλώνονται προς το Βορρά. Περισσότερα από 30 μεσογειακά θερμόφιλα αυτόχθονα είδη ψαριών έχουν καταγραφεί βορειότερα της αρχικής γεωγραφικής τους κατανομής (CIESM 2008). Η άφιξη και εγκατάσταση μη αυτόχθονων, εξωτικών ειδών στη Μεσόγειο είναι μια συνεχής διαδικασία η οποία τις τελευταίες δεκαετίες έχει αυξηθεί πολύ. Σήμερα, περισσότερα από 500 εξωτικά είδη έχουν καταγραφεί στη Μεσόγειο Θάλασσα (Galil 2007) κυρίως τροπικής και υποτροπικής προέλευσης. Η αύξηση του αριθμού, της αφθονίας, και η επιτυχία των θερμόφιλων εξωτικών ειδών ενισχύει το σήμα των τάσεων του κλίματος προς την κατεύθυνση της αύξησης της θερμοκρασίας του πλανήτη και συχνά του δίνεται ο όρος tropicalization (Bianchi & Morri 2004, Bianchi 2007). Η σύνδεση με θερμότερα νερά, μέσω της Διώρυγας του Σουέζ, οδηγεί σε μια βιοτική 5

«Ομογενοποίηση» (Ricciardi 2007) της Μεσογείου. Τέλος, η επέκταση θερμόφιλων εξωτικών ειδών προς το Βορρά είναι πλέον εμφανής (Azzurro 2008). Στη Μεσόγειο, λοιπόν, και τις ελληνικές θάλασσες, η επίδραση της κλιματικής αλλαγής είναι εμφανής στη σύσταση της θαλάσσιας πανίδας (Katsanevakis et al. 2013) κυρίως εξαιτίας της εισόδου ξενικών ειδών με προέλευση από τον Ινδικό Ωκεανό (Golani et al. 2002). 1.5. Σκοπός Σκοπός της παρούσας μεταπτυχιακής διατριβής είναι να εξεταστεί αν και πώς επιδρά το κλιματικό φαινόμενο της πολυδεκαετούς ταλάντωσης του Ατλαντικού (Atlantic Multidecadal Oscillation, AMO) στα μικρά και μεσαία πελαγικά ψάρια της Μεσογείου Θάλασσας. Για να επιτευχθεί αυτός ο σκοπός, επιλέχτηκαν οργανισμοί οι οποίοι ανταποκρίνονται όσο το δυνατόν καλύτερα στις διακυμάνσεις της θερμοκρασίας και τις κλιματικές αλλαγές. Οι οργανισμοί αυτοί είναι τα μικρού και τα μεσαίου μεγέθους πελαγικά ψάρια, τα οποία παρουσιάζουν ταχεία αύξηση, πρόωρη ωρίμανση, σύντομο χρόνο γενεάς, μικρή διάρκεια ζωής και μικρό μέγεθος σώματος, δηλαδή r- στρατηγική ζωής και είναι γνωστό ότι ανταποκρίνονται πιο γρήγορα και επηρεάζονται περισσότερο από τις κλιματικές αλλαγές (Perry et al. 2005). Πιο συγκεκριμένα, χρησιμοποιήθηκαν οι διακυμάνσεις των εκφορτώσεων τεσσάρων μικρών πελαγικών ψαριών, Engraulis encrasicolus (γαύρος), Sardina pilchardus (σαρδέλα), Sardinella aurita (φρίσσα), Sprattus sprattus (παπαλίνα) και τεσσάρων μεσαίων πελαγικών ψαριών, Scomber japonicus (κολιός), Scomber scombrus (σκουμπρί), Trachurus mediterraneus (ασπροσαύριδο), Trachurus trachurus (γκριζοσαύριδο), για να συγκριθούν με τις διακυμάνσεις του δείκτη AMO. 6

2. Μεθοδολογία 2.1. Περιοχή μελέτης Περιοχή μελέτης της παρούσας εργασίας είναι η Μεσόγειος και η Μαύρη θάλασσα οι οποίες αποτελούν τη μεγαλύτερη ημι- εσώκλειστη θάλασσα της Ευρώπης με έκταση περίπου 3.3 εκατομμύρια km 2 με ποσοστό 0.8 % της συνολικής παγκόσμιας θαλάσσιας επιφάνειας. Οι θάλασσες αυτές βρίσκονται σε στενό εύρος γεωγραφικού πλάτους (από 30 Β μέχρι 46 Β) στην εύκρατη ζώνη του Βορείου Ημισφαιρίου (Εικόνα 2.1) (FAO 2011) και βρίσκονται μεταξύ τριών ηπείρων, της Ευρώπης, της Αφρικής και της Ασίας. Εικόνα 2.1. Η Μεσόγειος και η Μαύρη θάλασσα (Περιοχή 37) (FAO) Η Μεσόγειος αποτελείται από δύο μεγάλες λεκάνες, αυτή της Δυτικής Μεσογείου και αυτή της Ανατολικής Μεσογείου που χωρίζονται από το Στενό της Σικελίας και περαιτέρω υποδιαιρείται σε μικρότερες υπολεκάνες (Εικόνα 2.2). Η Μεσόγειος Θάλασσα συνδέεται με τον Ατλαντικό Ωκεανό μέσω του στενού (15 km) και ρηχού (~250 m) Στενού του Γιβραλτάρ, το οποίο «άνοιξε» πέντε εκατομμύρια χρόνια πριν (Theocharis 2008, Bas 2009). Με τη Μαύρη Θάλασσα συνδέεται μέσω των Στενών των Δαρδανελίων (61 km μήκος, 1.2 6.0 km πλάτος και 82 m μέγιστο βάθος) (Theocharis 2008). Με την Ερυθρά Θάλασσα συνδέεται μέσω της Διώρυγας του Σουέζ που «άνοιξε» περίπου 150 χρόνια πριν (Moschella 2008). Η ανταλλαγή νερού με τις εξωτερικές θάλασσες είναι μικρή. Ωστόσο, η ανταλλαγή με τον Ατλαντικό Ωκεανό είναι άξια επιστημονικού ενδιαφέροντος, καθώς το πυκνό και αλμυρό νερό που εξέρχεται μέσω των Στενών του Γιβραλτάρ επηρεάζει την κυκλοφορία της θερμότητας (thermohaline circulation) του Βόρειου Ατλαντικού Ωκεανού (Nykjaer 2009). 7

Η περιοχή της Μεσογείου είναι μια περιοχή μετάβασης του κλίματος, που σχετίζεται στενά με την παγκόσμια κλιματική μεταβλητότητα με διαδικασίες έντονης κλιμακωτής αλληλεπίδρασης. Δεν είναι μόνο υπό την επίδραση των τροπικών φαινομένων, όπως του Ελ Νίνιο Νότιας Ταλάντωσης (El Niño Southern Oscillation ENSO) και των τροπικών μουσώνων, αλλά επίσης υπό τον ισχυρό έλεγχο των μετεωρολογικών συστημάτων του μεσαίου και υψηλού γεωγραφικό πλάτους (π.χ. Ταλάντωση του Βόρειου Ατλαντικού (North Atlantic Oscillation - NAO)) (Theocharis 2008). Εικόνα 2.2. Δορυφορική εικόνα της λεκάνης της Μεσογείου και της Μαύρης Θάλασσας (NASA) Η Μεσόγειος διαφοροποιείται από άλλες θάλασσες και χαρακτηρίζεται από υψηλά επίπεδα αλατότητας, υψηλές θερμοκρασίες, ολιγοτροφικό καθεστώς, μηδαμινά παλιρροιακά ρεύματα και βαθιά αλιευτικά πεδία. Η αλιεία στη Μεσόγειο έχει αυξηθεί κατά 48% περίπου από το 1970 με υψηλά ποσοστά εκμετάλλευσης τόσο των παραβενθικών ειδών (βαθύβια είδη), όσο και των πελαγικών ειδών (π.χ. ξιφίας Xiphias gladius) (FAO FishStat Plus 2004). Η Μαύρη Θάλασσα συνδέεται με τη Μεσόγειο Θάλασσα μέσω του συστήματος των Τουρκικών Στενών (Βόσπορος, Στενά των Δαρδανελίων και θάλασσα του Μαρμαρά). Το δεύτερο, το τρίτο και το τέταρτο σε μέγεθος ποτάμι της Ευρώπης (Δούναβης, Δνείπερος και ποταμός Ντον), όλα εκβάλλουν στη Μαύρη Θάλασσα. Αυτή η μεγάλη ποσότητα του γλυκού νερού τείνει να μένει στην επιφάνεια, αναμειγνύεται λίγο με το υπόλοιπο νερό της θάλασσας προκαλώντας έτσι μια πολύ 8

έντονη στρωμάτωση της στήλης του νερού. Η Αζοφική θάλασσα, στο βορειοδυτικό τμήμα της Μαύρης Θάλασσας, αποτελεί την πιο ρηχή θάλασσα του κόσμου με μέσο βάθος 7 m. Λόγω της μεγάλης εκροής γλυκού νερού, έχει σχετικά χαμηλή αλατότητα στην ανοιχτή θάλασσα. Η αλατότητα μειώνεται, ακόμα περισσότερο, στις εσωτερικές περιοχές στα ανατολικά της θάλασσας, όπου είναι σχεδόν γλυκού νερού (FAO 2011). Τέλος, χρησιμοποιήθηκε η διαίρεση του Οργανισμού Τροφίμων και Γεωργίας των Ηνωμένων Εθνών (FAO) σε περιοχές και υποπεριοχές της Μεσογείου και της Μαύρης Θάλασσας (περιοχή 37). Η περιοχή της Δυτικής Μεσογείου (περιοχή 37.1) διαιρείται στις υποπεριοχές Βαλεαρική και Αλβοριανή Θάλασσα (περιοχή 37.1.1), Κόλπος των Λεόντων (περιοχή 37.1.2) και Τυρρηνική Θάλασσα, Σαρδηνία και Κορσική (περιοχή 37.1.3), η περιοχή της Κεντρικής Μεσογείου (περιοχή 37.2) στις υποπεριοχές Αδριατική Θάλασσα (περιοχή 37.2.1) και Θάλασσα Ιονίου και στενά Σικελίας (περιοχή 37.2.2), η Ανατολική Μεσόγειος (περιοχή 37.3) στις υποπεριοχές Θάλασσα Αιγαίου (περιοχή 37.3.1) και Θάλασσα Λεβαντίνης (περιοχή 37.3.2) και τέλος, η περιοχή της Μαύρης Θάλασσας (περιοχή 37.4) στις υποπεριοχές Θάλασσα Μαρμαρά (περιοχή 37.4.1), Μαύρη Θάλασσα (Κυρίως) (περιοχή 37.4.2) και Αζοφική Θάλασσα (περιοχή 37.4.3) (Εικόνα 2.3, Πίνακας 2.1). Εικόνα 2.3. Αλιευτικές περιοχές και υποπεριοχές της Μεσογείου και της Μαύρης Θάλασσας (Περιοχή 37) (FAO) 9

Πίνακας 2.1. Αλιευτικές περιοχές και υποπεριοχές της Μεσογείου και της Μαύρης Θάλασσας σύμφωνα με το GFCM Μεσόγειος και Μαύρη Θάλασσα (Περιοχή 37) Βαλεαρική και Αλβοριανή Θάλασσα (37.1.1) Δυτική Μεσόγειος (37.1) Κόλπος των Λεόντων (37.1.2) Τυρρηνική Θάλασσα, Σαρδηνία και Κορσική (37.1.3) Κεντρική Μεσόγειος (37.2) Ανατολική Μεσόγειος (37.3) Αδριατική Θάλασσα (37.2.1) Θάλασσα Ιονίου και στενά Σικελίας (37.2.2) Θάλασσα Αιγαίου (37.3.1) Θάλασσα Λεβαντίνης (37.3.2) Θάλασσα Μαρμαρά (37.4.1) Μαύρη Θάλασσα (37.4) Μαύρη Θάλασσα (Κυρίως) (37.4.2) Αζοφική Θάλασσα (37.4.3) 2.2. Δεδομένα Οι ετήσιες τιμές της πολυδεκαετούς ταλάντωσης του Ατλαντικού (Atlantic Multidecadal Oscillation, AMO) από το 1970 μέχρι το 2010 συλλέχθηκαν από τις βάσεις δεδομένων της Εθνικής Υπηρεσίας Διαχείρισης Ωκεανών και Ατμόσφαιρας του Υπουργείου Εμπορίου των Ηνωμένων Πολιτειών (NOAA, National Oceanic and Atmospheric Administration of United States Department of Commerce). Τα δεδομένα των εκφορτώσεων από τον Οργανισμό Τροφίμων και Γεωργίας των Ηνωμένων Εθνών (FAO, Food and Agriculture Organization of the United Nations), λήφθηκαν από το FishStatJ το οποίο είναι λογισμικό για χρονοσειρές στατιστικών παραγωγής αλιευμάτων. Από το FishStatJ, χρησιμοποιήθηκε η τοπική ομάδα δεδομένων GFCM, για την παροχή δεδομένων για τις ετήσιες τιμές της αλιευτικής παραγωγής στη Μεσόγειο και τη Μαύρη Θάλασσα για το χρονικό διάστημα 1970 2010. Στα διαγράμματα η αλιευτική παραγωγή αναφέρεται ως εκφορτώσεις. Σύλληψη είναι η συνολική βιομάζα ενός είδους η οποία αφαιρείται με την αλιευτική δραστηριότητα. Ένα τμήμα της σύλληψης θα διακινηθεί μέσα από τις ιχθυόσκαλες και θα καταγραφεί. Αυτό το τμήμα ονομάζεται εκφόρτωση. Από αυτό το τμήμα, τα άτομα που έχουν μικρό μήκος ή τα άτομα αυτά που δεν έχουν εμπορική αξία καταλήγουν πίσω στη θάλασσα συνήθως νεκρά και ονομάζονται απόρριψη. Σε 10

πολλές μελέτες και σε πολλά βιβλία οι συλλήψεις θεωρούνται συνώνυμες των εκφορτώσεων και της αλιευτικής παραγωγής (Στεργίου κ.α. 2011). 2.3. Μικρά και μεσαία πελαγικά είδη Τα πελαγικά ψάρια και ιδιαίτερα τα μικρά πελαγικά, ανταποκρίνονται γρήγορα στην κλιματική αλλαγή. Η διατροφή τους βασίζεται στο πλαγκτό. Μάλιστα, μερικά είδη τρέφονται απευθείας από φυτοπλαγκτό. Τα μικρά πελαγικά ψάρια αποτελούν βραχύβιους οργανισμούς (3 7 έτη), ιδιαίτερα γόνιμους και μερικοί, μάλιστα, μπορούν να αναπαράγονται κατά τη διάρκεια όλου του έτους. Τα βιολογικά αυτά χαρακτηριστικά των μικρών πελαγικών ψαριών, τα καθιστούν ιδιαίτερα ευαίσθητα στις περιβαλλοντικές αλλαγές και εξαιρετικά ευμετάβλητα όσον αφορά την αφθονία τους (Hunter & Alheit 1995). Τα πελαγικά ψάρια είναι τα είδη τα οποία επηρεάζονται περισσότερο από την κλιματική αλλαγή και τα κλιματικά φαινόμενα. Για τη συγκεκριμένη μελέτη επιλέχθηκαν τέσσερα μικρά και τέσσερα μεσαία πελαγικά ψάρια για να διερευνηθούν. Πιο συγκεκριμένα, μελετήθηκαν από τα μικρά πελαγικά ψάρια, το Engraulis encrasicolus (γαύρος), το Sardina pilchardus (σαρδέλα), το Sardinella aurita (φρίσσα) και το Sprattus sprattus (παπαλίνα) και από τα μεσαία, τα είδη Scomber japonicus (κολιός), Scomber scombrus (σκουμπρί), Trachurus mediterraneus (ασπροσαύριδο) και Trachurus trachurus (γκριζοσαύριδο). Μικρά πελαγικά ψάρια Γαύρος (Engraulis encrasicolus) Εικόνα 2.4. Γαύρος (Froese & Pauly 2014) Ο γαύρος (Εικόνα 2.4) αποτελεί ένα μικρό πελαγικό ψάρι της οικογένειας Engraulidae το οποίο ζει στην υποτροπική κλιματική ζώνη και αλιεύεται κυρίως με γρι- γρι (Στεργίου κ.α. 2011). O γαύρος εξαπλώνεται στον Ανατολικό Ατλαντικό, στη Μεσόγειο Θάλασσα, στη Μαύρη Θάλασσα, στην Αζοφική Θάλασσα και στην Ερυθρά Θάλασσα (Στεργίου κ.α. 2011). Αποτελεί το πιο άφθονο μικρό πελαγικό είδος της Μεσογείου μαζί με τη σαρδέλα (Sardina pilchardus) (Martín et al. 2012). Ο γαύρος έχει εύρος θερμοκρασιακής προτίμησης 15 23 C (Cheung et al. 2013). Επιπρόσθετα, όσον αφορά την εμπορική αλιεία είναι πολύ εμπορικό αλλά με μέση εμπορική αξία (Στεργίου κ.α. 2011). Τέλος, τρέφεται με πλαγκτικούς οργανισμούς και αποτελεί λεία για πολλά είδη ψαριών (π.χ. κολιοί Scomber spp., σκουμπρί Scomber scombrus, ασπροσαύριδο Trachurus mediterraneus, γκριζοσαύριδο Trachurus trachurus), θαλασσοπούλια και δελφίνια (Στεργίου κ.α. 2011). 11

Σαρδέλα (Sardina pilchardus) Εικόνα 2.5. Σαρδέλα (Froese & Pauly 2014) Η σαρδέλα (Εικόνα 2.5) αποτελεί ένα μικρό πελαγικό ψάρι της οικογένειας Clupeidae το οποίο ζει στην υποτροπική κλιματική ζώνη και αλιεύεται κυρίως με γρι- γρι (Στεργίου κ.α. 2011). Η σαρδέλα εξαπλώνεται στο Βορειοανατολικό Ατλαντικό, στη Μεσόγειο Θάλασσα, στη Θάλασσα του Μαρμαρά και στη Μαύρη Θάλασσα (Στεργίου κ.α. 2011) και έχει εύρος θερμοκρασιακής προτίμησης 13 19 C (Cheung et al. 2013). Αποτελεί το πιο άφθονο μικρό πελαγικό είδος της Μεσογείου μαζί με το γαύρο (Engraulis encrasicolus) (Martín et al. 2012). Όσον αφορά την εμπορική αλιεία είναι πολύ εμπορικό αλλά με μέση εμπορική αξία (Στεργίου κ.α. 2011). Τρέφεται με πλαγκτικά καρκινοειδή και με μεγαλύτερους οργανισμούς (π.χ. ισόποδα, πολύχαιτα). Αποτελεί λεία για πολλά είδη ψαριών (π.χ. κολιοί Scomber spp., σκουμπρί Scomber scombrus, ασπροσαύριδο Trachurus mediterraneus) (Στεργίου κ.α. 2011). Φρίσσα (Sardinella aurita) Εικόνα 2.6. Φρίσσα (Froese & Pauly 2014) Η φρίσσα (Εικόνα 2.6) αποτελεί ένα μικρό πελαγικό ψάρι της οικογένειας Clupeidae που αλιεύεται κυρίως με γρι- γρι σε όλη τη Μεσόγειο Θάλασσα. Η φρίσσα έχει εύρος θερμοκρασιακής προτίμησης 22 27 C (Cheung et al. 2013). Ζει σε τροπικές και υποτροπικές ζώνες συμπεραλαμβανόμενη και ολόκληρη η Μεσόγειος και η Μαύρη Θάλασσα (Froese & Pauly 2003). Πιο συγκεκριμένα, η γεωγραφική εξάπλωση της φρίσσας περιλαμβάνει και το Δυτικό Ατλαντικό, τον Ανατολικό Ατλαντικό (Στεργίου κ.α. 2011). Αυξάνει ταχύτατα, παρουσιάζει πρόωρη ωρίμανση με μικρή διάρκεια ζωής και τέλος, ευρεία διασπορά (Tsikliras et al. 2005, 2007, Tsikliras & Antonopoulou 2006). Η φρίσσα, όσον αφορά την εμπορική αλιεία αποτελεί ένα εμπορικό είδος αλλά έχει χαμηλή εμπορική αξία (Στεργίου κ.α. 2011) και αποτελεί το 5% των συνολικών εκφορτώσεων της Μεσογείου (FishStat FAO). Τρέφεται κυρίως με ζωοπλαγκτό. Θηρευτές του είναι άλλα ψάρια (π.χ. μπακαλιάρος Merluccius merluccius), θαλασσοπούλια και δελφίνια (Στεργίου κ.α. 2011). Παπαλίνα (Sprattus sprattus) Η παπαλίνα (Εικόνα 2.7) είναι ένα μικρό πελαγικό ψάρι της οικογένειας Clupeidae το οποίο ζει στην εύκρατη κλιματική ζώνη και αλιεύεται κυρίως με γρι- γρι (Στεργίου κ.α. 2011). Εξαπλώνεται Εικόνα 2.7. Παπαλίνα (Froese & Pauly 2014) 12

στο Βορειοανατολικό Ατλαντικό, στη Μεσόγειο Θάλασσα, στη Θάλασσα του Μαρμαρά και στη Μαύρη Θάλασσα (Στεργίου κ.α. 2011). Η παπαλίνα έχει εύρος θερμοκρασιακής προτίμησης 9 16 C (Cheung et al. 2013). Όσον αφορά την εμπορική αλιεία, η παπαλίνα αποτελεί ένα πολύ εμπορικό είδος αλλά έχει χαμηλή εμπορική αξία (Στεργίου κ.α. 2011). Τρέφεται με πλαγκτικά καρκινοειδή και θηρευτές του είναι τα καλαμάρια, άγναθα ψάρια, άλλα ψάρια (π.χ. μπακαλιάρος Merluccius merluccius), θαλασσοπούλια, φώκιες και δελφίνια (Στεργίου κ.α. 2011). Μεσαία πελαγικά ψάρια Κολιός (Scomber japonicus) Εικόνα 2.8. Κολιός (Froese & Pauly 2014) Ο κολιός (Εικόνα 2.8) αποτελεί ενα μεσαίο πελαγικό ψάρι της οικογένειας Scombridae το οποίο ζει στην υποτροπική κλιματική ζώνη (Hernández & Ortega 2000). H γεωγραφική εξάπλωση του κολιού περιλαμβάνει τον Ινδικό και τον Ειρηνικό ωκεανό, ενώ στον Ατλαντικό αντικαταστάθηκε από το είδος Scomber colias (Baker & Collette 1998). Όσον αφορά την εμπορική αλιεία είναι πολύ εμπορικό (Froese & Pauly 2014). Ο κολιός έχει εύρος θερμοκρασιακής προτίμησης 18 27 C (Cheung et al. 2013). Το είδος αυτό τρέφεται με ζωοπλαγκτό, δεκάποδα, κεφαλόποδα. Θηρευτές του είναι άλλα ψάρια (π.χ. ξιφίας Xiphias gladius), θαλασσοπούλια, δελφίνια και φώκιες (Froese & Pauly 2014). Σκουμπρί (Scomber scombrus) Εικόνα 2.9. Σκουμπρί (Froese & Pauly 2014) Το σκουμπρί (Εικόνα 2.9) αποτελεί ενα μεσαίο πελαγικό ψάρι της οικογένειας Scombridae το οποίο ζει στην εύκρατη κλιματική ζώνη και αλιεύεται κυρίως με γρι- γρι (Στεργίου κ.α. 2011). H γεωγραφική εξάπλωση του σκουμπριού περιλαμβάνει το Δυτικό Ατλαντικό, τον Ανατολικό Ατλαντικό, τη Μεσόγειο Θάλασσα και τη Μαύρη Θάλασσα (Στεργίου κ.α. 2011) και έχει εύρος θερμοκρασιακής προτίμησης 8 16 C (Cheung et al. 2013). Όσον αφορά την εμπορική αλιεία είναι πολύ εμπορικό αλλά με μέση εμπορική αξία (Στεργίου κ.α. 2011). Είναι ένα άκρως μεταναστευτικό είδος (Heath et al. 2012). Τρέφεται με ζωοπλαγκτό και μικρά ψάρια (π.χ. γαύρος Engraulis encrasicolus, σαρδέλα Sardina pilchardus, παπαλίνα Sprattus sprattus). Θηρευτές του είναι άλλα ψάρια (π.χ. ασπροσαύριδο Trachurus mediterraneus), θαλασσοπούλια, φώκαινες και φώκιες (Στεργίου κ.α. 2011). 13

Ασπροσαύριδο (Trachurus mediterraneus) Εικόνα 2.10. Ασπροσαύριδο (Froese & Pauly 2014) Το ασπροσαύριδο (Εικόνα 2.10) αποτελεί ενα μεσαίο πελαγικό ψάρι της οικογένειας Carangidae το οποίο ζει στην υποτροπική κλιματική ζώνη και αλιεύεται κυρίως με γρι- γρι (Στεργίου κ.α. 2011). Εξαπλώνεται στον Ανατολικό Ατλαντικό, στη Μεσόγειο Θάλασσα, στη Θάλασσα του Μαρμαρά, στη Μαύρη Θάλασσα και στη Νοτιοδυτική Αζοφική Θάλασσα (Στεργίου κ.α. 2011). Το ασπροσαύριδο έχει εύρος θερμοκρασιακής προτίμησης 18 20 C (Cheung et al. 2013). Όσον αφορά την εμπορική αλιεία είναι εμπορικό αλλά με χαμηλή εμπορική αξία (Στεργίου κ.α. 2011). Τρέφεται με άλλα ψάρια (π.χ. γαύρος Engraulis encrasicolus, σαρδέλα Sardina pilchardus, σκουμπρί Scomber scombrus) και μικρά καρκινοειδή. Θηρευτές του είναι άλλα ψάρια (π.χ. κολιοί Scomber spp.) (Στεργίου κ.α. 2011). Γκριζοσαύριδο (Trachurus trachurus) Εικόνα 2.11. Γκριζοσαύριδο (Froese & Pauly 2014) Το γκριζοσαύριδο (Εικόνα 2.11) αποτελεί ενα μεσαίο πελαγικό ψάρι της οικογένειας Carangidae το οποίο ζει στην υποτροπική κλιματική ζώνη και αλιεύεται κυρίως με γρι- γρι (Στεργίου κ.α. 2011). Εξαπλώνεται στον Ανατολικό Ατλαντικό, στη Μεσόγειο Θάλασσα και στη Μαύρη Θάλασσα (Στεργίου κ.α. 2011). Το γκριζοσαύριδο έχει εύρος θερμοκρασιακής προτίμησης 14 22 C (Cheung et al. 2013). Τρέφεται με καρκινοειδή, κεφαλόποδα και άλλα ψάρια (π.χ. γαύρος Engraulis encrasicolus). Θηρευτές του είναι άλλα ψάρια (π.χ. μπακαλιάρος Merluccius merluccius, κολιοί Scomber spp.) και φώκιες (Στεργίου κ.α. 2011). 2.4. Στατιστική ανάλυση Με τα δεδομένα των συνολικών ετήσιων τιμών των εκφορτώσεων και τις τιμές του δείκτη AMO που αντιστοιχούν σε κάθε έτος για το χρονικό διάστημα που εξετάστηκε (1970 2010), ξεκινώντας από τα μικρά πελαγικά και συνεχίζοντας με τα μεσαία πελαγικά ψάρια, για κάθε είδος αντιστοιχούν δύο διαγράμματα, για κάθε υποπεριοχή της Μεσογείου. Στο πρώτο διάγραμμα, απεικονίζεται η γραφική απεικόνιση του δείκτη AMO και των εκφορτώσεων ανά έτος. Η χρήση των γραφικών παραστάσεων για την απεικόνιση των δεδομένων είναι χρήσιμη γιατί βοηθάει να βγουν εύκολα συμπεράσματα σχετικά με την εξέλιξη των μετρήσεων που εξετάζονται. Επιπλέον, οι γραφικές παραστάσεις βοηθούν στην κατανόηση των δεδομένων διότι επιτρέπουν να γίνουν εύκολα συγκρίσεις. 14

Στο δεύτερο διάγραμμα διασποράς απεικονίζεται η γραμμική συσχέτιση του δείκτη AMO και των εκφορτώσεων. Το διάγραμμα διασποράς αναδεικνύει το μέγεθος της συσχέτισης μεταξύ των δύο μεταβλητών, δηλαδή του δείκτη AMO και των εκφορτώσεων. Με το συντελεστή συσχέτισης r πραγματοποιείται η ποσοτική μέτρηση της έντασης της γραμμικής σχέσης μεταξύ των δύο μεταβλητών, δηλαδή του δείκτη AMO και των εκφορτώσεων, δίνοντας ένα μέτρο του μεγέθους της γραμμικής συσχέτισης μεταξύ των δύο μεταβλητών. Επίσης, με την τιμή F και την P- value ελέγχεται το στατιστικό επίπεδο σημαντικότητας. Ακριβώς μετά από τα διαγράμματα ακολουθεί περιγραφή και επεξήγηση των διαγραμμάτων. 15

3. Αποτελέσματα 3.1. Engraulis encrasicolus (γαύρος) Δυτική Μεσόγειος (37.1) Βαλεαρική και Αλβοριανή Θάλασσα (37.1.1) Εικόνα 3.1.α. Γραφική απεικόνιση του AMO και των εκφορτώσεων του γαύρου (Engraulis encrasicolus) από το 1970 μέχρι το 2010 στην υποπεριοχή Βαλεαρική και Αλβοριανή Θάλασσα της Δυτικής Μεσογείου Εικόνα 3.1.β. Γραμμική συσχέτιση του AMO και των εκφορτώσεων του γαύρου (Engraulis encrasicolus) για το χρονικό διάστημα 1970 2010 στην υποπεριοχή Βαλεαρική και Αλβοριανή Θάλασσα της Δυτικής Μεσογείου Στην υποπεριοχή Βαλεαρική και Αλβοριανή Θάλασσα της Δυτικής Μεσογείου, από το 1970 μέχρι και το 1972 οι εκφορτώσεις του γαύρου (Engraulis encrasicolus) και ο δείκτης AMO έχουν φθίνουσα τάση. Από το 1972 μέχρι το 1981 οι εκφορτώσεις αυξάνονται και η τιμή τους κορυφώνεται το 1981 (μέγιστη τιμή). Την ίδια περίπου χρονική περίοδο αυξάνεται και ο δείκτης AMO. Από το 1981 μέχρι και το 1987 οι εκφορτώσεις μειώνονται και σχεδόν την ίδια χρονική περίοδο μειώνεται και ο δείκτης AMO. Από το 1987 μέχρι και το 1990 οι εκφορτώσεις αυξάνονται και την ίδια περίπου χρονική περίοδο αυξάνεται και ο δείκτης AMO. Από το 1990 οι εκφορτώσεις έχουν φθίνουσα τάση μέχρι και το 2007. Επίσης, από το 2007 μέχρι και το 2010 οι εκφορτώσεις αυξάνονται (Εικόνα 3.1.α). Τέλος, οι εκφορτώσεις του γαύρου (Engraulis encrasicolus) εμφανίζουν ισχυρή αρνητική γραμμική συσχέτιση με το AMO (P<0.01) με το AMO για το χρονικό διάστημα 1970 2010 (r=- 0.408, F=7.792, P=0.008) (Εικόνα 3.1.β). 16

Κόλπος των Λεόντων (37.1.2) Εικόνα 3.2.α. Γραφική απεικόνιση του AMO και των εκφορτώσεων του γαύρου (Engraulis encrasicolus) από το 1970 μέχρι το 2010 στην υποπεριοχή Κόλπος των Λεόντων της Δυτικής Μεσογείου Εικόνα 3.2.β. Γραμμική συσχέτιση του AMO και των εκφορτώσεων του γαύρου (Engraulis encrasicolus) για το χρονικό διάστημα 1970 2010 στην υποπεριοχή Κόλπος των Λεόντων της Δυτικής Μεσογείου Στην υποπεριοχή Κόλπος των Λεόντων της Δυτικής Μεσογείου, από το 1970 μέχρι και το 1973 οι τιμές των εκφορτώσεων του γαύρου (Engraulis encrasicolus) μειώνονται. Την ίδια περίπου περίοδο (1970 1972) μειώνεται και ο δείκτης AMO. Από το 1973 μέχρι και το 1974 οι τιμές των εκφορτώσεων αυξάνονται και από το 1974 μέχρι και το 1977 οι τιμές των εκφορτώσεων μειώνονται. Από το 1977 μέχρι 1981 οι τιμές των εκφορτώσεων αυξάνονται. Την ίδια σχεδόν περίοδο (1976 1980) και το AMO εμφανίζει αύξουσα τάση. Το χρονικό διάστημα 1981 1985, εκφορτώσεις και AMO εμφανίζουν φθίνουσα τάση. Από το 1985 μέχρι και το 1989 (κορύφωση και μέγιστη τιμή των εκφορτώσεων), οι εκφορτώσεις εμφανίζουν μεγάλη αύξηση. Την ίδια περίπου περίοδο και το AMO εμφανίζει αύξουσα τάση. Από το 1989 μέχρι και το 1991, εκφορτώσεις και AMO μειώνονται. Το χρονικό διαστημα 1991 1993, οι τιμές των εκφορτώσεων αυξάνονται και το διάστημα 1993 1996 οι τιμές των εκφορτώσεων μειώνονται. Από το 1996 μέχρι και το 2002 οι τιμές των εκφορτώσεων αυξάνονται αρκετά. Την ίδια περίοδο, ο δείκτης AMO ακολουθεί και αυτός αύξουσα τάση. Από το 2002 μέχρι και το 2006 οι τιμές των εκφορτώσεων μειώνονται αρκετά. Έπειτα, από το 2006 μέχρι το 2010 οι τιμές των εκφορτώσεων εμφανίζουν μικρές αυξομειώσεις (Εικόνα 3.2.α). Τέλος, οι εκφορτώσεις του γαύρου (Engraulis encrasicolus) εμφανίζουν θετική γραμμική συσχέτιση με το AMO (0.01<P<0.05) για το χρονικό διάστημα 1970 2010 (r=0.391, F=7.036, P=0.011) (Εικόνα 3.2.β). 17

Τυρρηνική Θάλασσα, Σαρδηνία και Κορσική (37.1.3) Εικόνα 3.3.α. Γραφική απεικόνιση του AMO και των εκφορτώσεων του γαύρου (Engraulis encrasicolus) από το 1970 μέχρι το 2010 στην υποπεριοχή Τυρρηνική Θάλασσα, Σαρδηνία και Κορσική της Δυτικής Μεσογείου Εικόνα 3.3.β. Γραμμική συσχέτιση του AMO και των εκφορτώσεων του γαύρου (Engraulis encrasicolus) για το χρονικό διάστημα 1970 2010 στην υποπεριοχή Τυρρηνική Θάλασσα, Σαρδηνία και Κορσική της Δυτικής Μεσογείου Στην υποπεριοχή Τυρρηνική Θάλασσα, Σαρδηνία και Κορσική της Δυτικής Μεσογείου, διακρίνεται μια αισθητή μείωση των τιμών των εκφορτώσεων του γαύρου (Engraulis encrasicolus) με συνεχή ταλάντωση παράλληλα από το 1970 μέχρι τις αρχές της δεκαετίας του 1990, και πιο συγκεκριμένα, το 1991. Την ίδια περίοδο, ο δείκτης AMO εμφανίζει αύξουσα τάση με ταλαντώσεις αντίθετες από αυτές των εκφορτώσεων. Το 1991 μέχρι και το 1993 εμφανίζεται μια μικρή αύξηση στην τιμή των εκφορτώσεων. Έπειτα, εμφανίζεται μια μικρή μείωση στην τιμή των εκφορτώσεων μέχρι το 1994. Από το 1994 μέχρι και το 2004 οι τιμές παραμένουν σχετικά σταθερές, δε καταγράφονται, λοιπόν, έντονες αυξομειώσεις. Από το 2004 μέχρι και το 2006 η τιμή των εκφορτώσεων αυξάνεται, το διάστημα 2006 2008 μειώνεται και στη συνέχεια, το διάστημα 2008 2010 η τιμή των εκφορτώσεων αυξάνεται (Εικόνα 3.3.α). Τέλος, οι εκφορτώσεις του γαύρου (Engraulis encrasicolus) εμφανίζουν ισχυρή αρνητική γραμμική συσχέτιση με το AMO (P<0.01) με το AMO για το χρονικό διάστημα 1970 2010 (r=- 0.596, F=21.49, P=0.000) (Εικόνα 3.3.β). Κεντρική Μεσόγειος (37.2) Αδριατική Θάλασσα (37.2.1) Στην υποπεριοχή Αδριατική Θάλασσα της Κεντρικής Μεσογείου, από το 1970 μέχρι και το 1974, η τιμή των εκφορτώσεων του γαύρου (Engraulis encrasicolus) αυξάνεται, ενώ, από το 1974 μέχρι και το 1977, η τιμή των εκφορτώσεων μειώνεται. Το χρονικό διάστημα 1977 1979 (μέγιστη 18

τιμή), η τιμή των εκφορτώσεων εμφανίζει έντονη αύξηση. Την ίδια περίοδο, και ο δείκτης AMO εμφανίζει αύξουσα τάση. Από το 1979 μέχρι και το 1987, οι τιμές των εκφορτώσεων μειώνονται, εμφανίζοντας παράλληλα και έντονες ταλαντώσεις, ενώ την ίδια περίπου περίοδο και ο δείκτης AMO εμφανίζει φθίνουσα τάση αλλά πολύ πιο ήπια. Από το 1987 μέχρι και το 1993, δε παρατηρούνται αξιοσημείωτες αλλαγές στην τιμή των εκφορτώσεων. Τέλος, από το 1993 μέχρι και το 2006 (δεύτερη κορύφωση), οι τιμές των εκφορτώσεων αυξάνονται με ιδιαίτερη ένταση στα μέσα της δεκαετίας του 1990, εμφανίζοντας παράλληλα και έντονες ταλαντώσεις, ενώ την ίδια περίπου περίοδο και ο δείκτης AMO εμφανίζει αύξουσα τάση. Έπειτα, από το 2006 μέχρι και το 2008 εμφανίζεται φθίνουσα τάση και για τις τιμές των εκφορτώσεων αλλά και το δείκτη AMO, και στη συνέχεια, το χρονικό διάστημα 2008 2010 εμφανίζεται αύξουσα τάση για την τιμή των εκφορτώσεων και την ίδια περίπου περίοδο (2009 2010) εμφανίζεται αύξουσα τάση και για το δείκτη AMO (Εικόνα 3.4.α). Τέλος, οι εκφορτώσεις του γαύρου (Engraulis encrasicolus) εμφανίζουν θετική γραμμική συσχέτιση με το AMO (0.01<P<0.05) για το χρονικό διάστημα 1970 2010 (r=0.331, F=4.804, P=0.034) (Εικόνα 3.4.β). Εικόνα 3.4.α. Γραφική απεικόνιση του AMO και των εκφορτώσεων του γαύρου (Engraulis encrasicolus) από το 1970 μέχρι το 2010 στην υποπεριοχή Αδριατική Θάλασσα της Κεντρικής Μεσογείου Εικόνα 3.4.β. Γραμμική συσχέτιση του AMO και των εκφορτώσεων του γαύρου (Engraulis encrasicolus) για το χρονικό διάστημα 1970 2010 στην υποπεριοχή Αδριατική Θάλασσα της Κεντρικής Μεσογείου Θάλασσα Ιονίου και στενά Σικελίας (37.2.2) Στην υποπεριοχή Θάλασσα Ιονίου και στενά Σικελίας της Κεντρικής Μεσογείου, από το 1971 μέχρι και το 1979, η τιμή των εκφορτώσεων του γαύρου (Engraulis encrasicolus) αυξάνεται σχετικά έντονα. Το ίδιο χρονικό διάστημα παρατηρείται αύξηση και στην τιμή του δείκτη AMO. Από το 1979 μέχρι και το 1984, η φθίνουσα τάση της τιμής των εκφορτώσεων συμπίπτει με τη φθίνουσα τάση της τιμής του δείκτη AMO. Επιπρόσθετα, από το 1991 μέχρι και το 2006 η αύξουσα τάση της τιμής 19

των εκφορτώσεων (και πιο συγκεκριμένα, παρατηρείται έντονη αύξηση στα μέσα της δεκαετίας του 1990) συμπίπτει με την αύξουσα τάση της τιμής του δείκτη AMO. Ωστόσο, από το 2006 μέχρι και το 2008, η τιμή των εκφορτώσεων μειώνεται όπως επίσης μειώνεται και η τιμή του δείκτη AMO (Εικόνα 3.5.α). Τέλος, οι εκφορτώσεις του γαύρου (Engraulis encrasicolus) εμφανίζουν ισχυρή θετική γραμμική συσχέτιση με το AMO (P<0.01) με το AMO για το χρονικό διάστημα 1970 2010 (r=0.603, F=22.26, P=0.000) (Εικόνα 3.5.β). Εικόνα 3.5.α. Γραφική απεικόνιση του AMO και των εκφορτώσεων του γαύρου (Engraulis encrasicolus) από το 1970 μέχρι το 2010 στην υποπεριοχή Θάλασσα Ιονίου και στενά Σικελίας της Κεντρικής Μεσογείου Εικόνα 3.5.β. Γραμμική συσχέτιση του AMO και των εκφορτώσεων του γαύρου (Engraulis encrasicolus) για το χρονικό διάστημα 1970 2010 στην υποπεριοχή Θάλασσα Ιονίου και στενά Σικελίας της Κεντρικής Μεσογείου Ανατολική Μεσόγειος (37.3) Θάλασσα Αιγαίου (37.3.1) Στην υποπεριοχή Θάλασσα Αιγαίου της Ανατολικής Μεσογείου, η αύξουσα τάση της τιμής των εκφορτώσεων του γαύρου (Engraulis encrasicolus) από το 1970 μέχρι και το 2010, με τη μέγιστη τιμή να εμφανίζεται στα τέλη της δεκαετίας του 1990 και πιο συγκεκριμένα το 1998 καθώς και οι ταλαντώσεις της τιμής των εκφορτώσεων συμπίπτουν με την αύξουσα τάση, τις ταλαντώσεις αλλά και τη μέγιστη τιμή (επίσης το έτος 1998) του δείκτη AMO (Εικόνα 3.6.α). Τέλος, οι εκφορτώσεις του γαύρου (Engraulis encrasicolus) εμφανίζουν ισχυρή θετική γραμμική συσχέτιση με το AMO (P<0.01) με το AMO για το χρονικό διάστημα 1970 2010 (r=0.738, F=46.67, P=0.000) (Εικόνα 3.6.β). 20

Εικόνα 3.6.α. Γραφική απεικόνιση του AMO και των εκφορτώσεων του γαύρου (Engraulis encrasicolus) από το 1970 μέχρι το 2010 στην υποπεριοχή Θάλασσα Αιγαίου της Ανατολικής Μεσογείου Εικόνα 3.6.β. Γραμμική συσχέτιση του AMO και των εκφορτώσεων του γαύρου (Engraulis encrasicolus) για το χρονικό διάστημα 1970 2010 στην υποπεριοχή Θάλασσα Αιγαίου της Ανατολικής Μεσογείου Θάλασσα Λεβαντίνης (37.3.2) Στην υποπεριοχή Θάλασσα Λεβαντίνης της Ανατολικής Μεσογείου, το χρονικό διάστημα 1970 2010, καταγράφονται μόνο 9 τιμές εκφορτώσεων για το γαύρο (Engraulis encrasicolus), το 1976, το 1977 και από το 2004 μέχρι και το 2010. Επίσης, παρατηρείται έντονη αύξηση το χρονικό διάστημα 2005 2007. Ωστόσο, οι τιμές είναι πολύ λίγες για να προκύψει κάποιο συμπέρασμα και δεν έγινε Εικόνα 3.7. Γραφική απεικόνιση του AMO και των εκφορτώσεων του γαύρου (Engraulis encrasicolus) από το 1970 μέχρι το 2010 στην υποπεριοχή Θάλασσα Λεβαντίνης της Ανατολικής Μεσογείου συσχέτιση (Εικόνα 3.7). Μαύρη Θάλασσα (37.4) Θάλασσα Μαρμαρά (37.4.1) Στην υποπεριοχή Θάλασσα Μαρμαρά της Μαύρης Θάλασσας, από το 1976 που καταγράφονται τιμές για τις εκφορτώσεις του γαύρου (Engraulis encrasicolus) μέχρι και το 1999 εμφανίζεται αύξουσα τάση για τις τιμές των εκφορτώσεων. Την ίδια περίοδο εμφανίζεται αύξουσα τάση και για τις τιμές του δείκτη AMO με πολλές ταλαντώσεις βέβαια. Μετά την έντονη αύξηση στα 21