Κοινωνιολογία της Εκπαίδευσης Νομιμοποίηση του επιλεκτικού χαρακτήρα της Εκπαίδευσης

Κοινωνιολογία της Εκπαίδευσης Νομιμοποίηση του επιλεκτικού χαρακτήρα της Εκπαίδευσης Διδάσκων: Δρ. Βασίλης Ντακούμης 1

Διάγραμμα της παρουσίασης ο Μάθημα 4 (σελ. 92 108 & 117 123) 2

Η ανάγκη νομιμοποίησης του επιλεκτικού χαρακτήρα της εκπαίδευσης Εισαγωγικές επισημάνσεις Οι άνθρωποι διαφέρουν ως προς την ικανότητα και το ταλέντο (έμφυτα) Η αξιοκρατική επιλογή - διαλογή των ικανών και των ταλαντούχων έχει ιδιαίτερη σημασία για την ομαλή λειτουργία της κοινωνίας. Βασική επιδίωξη του εκπαιδευτικού συστήματος είναι η διαδικασία της επιλογής (χωρίς να παραγνωρίζεται η κοινωνικοποιητική του λειτουρία) Έτσι, εξασφαλίζεται η «αξιοκρατική» επιλογή και προώθηση των ικανών, των ταλαντούχων και των πειθαρχημένων μαθητών για την κατάληψη των θέσεων κύρους. Επειδή οι δομές του κοινωνικού συστήματος είναι αλληλεξαρτούμενες, συνδέεται άμεσα η αναγκαιότητα της επιλογής των ικανών και των ταλαντούχων μαθητών, με την ανάπτυξη της οικονομίας Η ατομική και η κοινωνική ευημερία ταυτίζονται με μια επιτυχημένη πορεία του ατόμου στο εκπαιδευτικό σύστημα Η οικονομική ανέλιξη και ευημερία αναδεικνύεται ως πρώτιστο κίνητρο μάθησης. Πρώτο μέλημα της εκπαιδευτικής διαδικασίας αναδεικνύεται η μετάδοση γνώσεων και η «αποτελεσματικότητα» του σχολείου 3

Οι βασικές θεωρητικές θέσεις των Kingsley Davis και Wilbert Moore Kingsley Davis (1908 1997) Συνδέουν άμεσα τον κατανεμητικό χαρακτήρα του σχολείου με τη συγκρότηση των κοινωνικών ιεραρχιών και την κοινωνική διαστρωμάτωση. Θεωρούν ότι ένα σύστημα διαστρωμάτωσης και η συνακόλουθη κοινωνική ανισότητα αποτελεί «λειτουργική αναγκαιότητα» για κάθε κοινωνία. Υποστηρίζουν ότι τα άτομα διαφέρουν ως προς την ικανότητα και το ταλέντο. Ισχυρίζονται ότι κάποιες κοινωνικές θέσεις (κύρους) είναι «λειτουργικά σπουδαιότερες» από κάποιες άλλες και απαιτούν ειδικές ικανότητες, τις οποίες διαθέτει μόνο ένας περιορισμένος αριθμός ατόμων. Έτσι, η κοινωνία πρέπει να ανακαλύψει και να αξιοποιήσει αυτά τα άτομα, προσφέροντας τις ανάλογες με τις ικανότητες τους αμοιβές. Θεωρούν ότι οι λειτουργικά σημαντικές θέσεις αυτές είναι λιγότερο ευχάριστες και, ταυτόχρονα, πολύ σημαντικές για τη διατήρηση της κοινωνίας και απαιτητικές, αφού αξιώνουν μεγάλες ικανότητες και ταλέντο. Έτσι, τα άτομα που καταλαμβάνουν τις θέσεις αυτές πρέπει να αμείβονται ανάλογα, ώστε να εργάζονται εντατικά για το συμφέρον της κοινωνίας. Wilbert Ellis Moore (1914 1987) 4

Κατάληψη των θέσεων «κύρους» Έντονος ανταγωνισμός Κοινωνική αναγνώριση Υψηλές αμοιβές Συμβάλλουν στη δημιουργία κοινωνικών ανισοτήτων Εντείνουν τον ανταγωνισμό Τα άτομα προσπαθούν περισσότερο για την απόκτηση των αναγκαίων για τις θέσεις αυτές προσόντων Επιτυγχάνεται μεγαλύτερη πρόοδος στην κοινωνία. 5

Νομιμοποίηση του επιλεκτικού ρόλου της εκπαίδευσης Το σχολείο, μέσα από τις διαδικασίες της αξιολόγησης, νομιμοποιεί τις επιλογές συγκεκριμένων προσώπων για κοινωνικές θέσεις, ανάλογα με το ταλέντο τους και τις ικανότητες τους, οι οποίες διαφοροποιούν τις αμοιβές και το κύρος. Έτσι δημιουργούνται και νομιμοποιούνται οι κοινωνικές ιεραρχίες Ένας μηχανισμός που συμβάλλει στην παραγωγή ή την αναπαραγωγή των κοινωνικών ανισοτήτων και της κοινωνικής διαστρωμάτωσης μπορεί να κλονίσει την κοινωνική τάξη και σταθερότητα. Έτσι, καθίσταται απαραίτητη η νομιμοποίηση των επιλεκτικών διαδικασιών του σχολείου. 6

George Ritzer Κριτική στις θέσεις Davis & Moore από τον George Ritzer Αν οι σημαντικές θέσεις κύρους δεν είναι ευχάριστες, τότε οι μη σημαντικές, οι οποίες δεν χρειάζονται ικανότητα και ταλέντο, είναι ευχάριστες, κάτι που μάλλον δεν αποδεικνύει η κοινωνική πραγματικότητα. Η αποδοχή τις αναγκαιότητας της κοινωνικής διαστρωμάτωσης νομιμοποιεί και αναπαράγει τα προνόμια των ατόμων που βρίσκονται στην κορυφή της κοινωνικής ιεραρχίας. Οι έρευνες που έχουν πραγματοποιηθεί στο χώρο της εκπαίδευσης αποδεικνύουν ότι τους κατάλληλους για τις θέσεις αυτές τίτλους σπουδών αποκτούν τα άτομα που, σχεδόν αποκλειστικά, προέρχονται από τα μεσαία και άνω κοινωνικά στρώματα. 7

Οι απόψεις των Richard Turner και Earl Hopper Η σημαντικότερη λειτουργία της εκπαίδευσης είναι η επιλεκτική της λειτουργία, η οποία συμβάλλει στην κατανομή των κοινωνικών ρόλων και στην παραγωγή και την αναπαραγωγή των κοινωνικών ιεραρχιών. Διερευνούν πώς μπορεί να αντιμετωπισθεί το πρόβλημα της διατήρησης της τάξης και της σταθερότητας στις σύγχρονες κοινωνίες, στις οποίες επικρατούν συνθήκες κοινωνικής ανισότητας. Αποδέχονται ότι η εκπαίδευση, κατανέμοντας τους ρόλους, συμβάλλει στη δημιουργία και τη νομιμοποίηση των κοινωνικών ανισοτήτων 8

Οι απόψεις του Richard Turner Η διατήρηση της τάξης και της σταθερότητας της κάθε κοινωνίας συνδέεται άμεσα με την εξασφάλιση ενός υψηλού βαθμού κοινωνικής κινητικότητας. Η κοινωνική κινητικότητα συνδέεται με τις διαφοροποιημένες δυνατότητες που έχουν τα παιδιά που προέρχονται από διαφορετικές κοινωνικές τάξεις να αποκτήσουν εκπαιδευτικούς τίτλους Έτσι, η απόκτηση εκπαιδευτικών τίτλων και από τους μαθητές που ανήκουν στα χαμηλότερα κοινωνικά στρώματα αποτελεί προϋπόθεση για την επίτευξη ενός υψηλού βαθμού κοινωνικής κινητικότητας, ο οποίος, με τη σειρά του, εξασφαλίζει την κοινωνική τάξη και σταθερότητα. 9

Διερευνώντας τις διαδικασίες επιλογής που εφαρμόζουν τα εκπαιδευτικά συστήματα της Αγγλίας και της Αμερικής, προσπαθεί να διαπιστώσει: Με ποιον τρόπο οι δύο χώρες επιδιώκουν να νομιμοποιήσουν την επιλεκτική λειτουργία του εκπαιδευτικού τους συστήματος και την κατανομή των κοινωνικών ρόλων. Πώς οι δύο χώρες επιδιώκουν να διατηρήσουν «την αφοσίωση» στο κοινωνικό σύστημα των ατόμων που ανήκουν στα χαμηλότερα κοινωνικά στρώματα (αφού τα ανώτερα είναι ήδη αφοσιωμένα). Τις διαφορετικές φιλοσοφίες, οι οποίες ορίζουν και τις διαφορετικές διαδικασίες επιλογής που εφαρμόζονται στα εκπαιδευτικά συστήματα των δύο χωρών, οι οποίες γίνονται αποδεκτές και, έτσι, εξασφαλίζεται η νομιμοποίηση. Τις διαφορετικές αυτές φιλοσοφίες ο Turner τις ονομάζει «οργανωτικές λαϊκές νόρμες» 10

Στην Αμερική, τη νομιμοποίηση των επιλεκτικών διαδικασιών του εκπαιδευτικού συστήματος την προσφέρει η ονομαζόμενη ανταγωνιστική νόρμα Όλοι έχουν πιθανότητες να καταλάβουν κάποια θέση κύρους, αφού όλοι υποτίθεται ότι ξεκινούν από την ίδια περίπου αφετηρία, έχουν την ίδια περίπου μεταχείριση στο εσωτερικό του εκπαιδευτικού συστήματος και οι κανόνες είναι ίδιοι και εκ των προτέρων γνωστοί σε όλους. Η μόνη παρέμβαση που επιτρέπει η ανταγωνιστική νόρμα είναι η ενίσχυση αυτών που δεν τα έχουν καταφέρει ή η προσφορά κάποιων επιπρόσθετων ευκαιριών, προκειμένου να συνεχίσουν τον αγώνα τους και τον ανταγωνισμό. Έτσι, η διατήρηση της ελπίδας, για μεγάλο χρονικό διάστημα, καθώς και της πιθανότητας για κατάληψη μιας θέσης κύρους, συνδέει τα άτομα με το σύστημα και εξασφαλίζει την αφοσίωση τους σ' αυτό. Η αφοσίωση εξασφαλίζει τη νομιμοποίηση των επιλεκτικών διαδικασιών του εκπαιδευτικού συστήματος και τη διατήρηση της κοινωνικής τάξης και σταθερότητας. 11

Στην Αγγλία, τη νομιμοποίηση των επιλεκτικών διαδικασιών του εκπαιδευτικού συστήματος την προσφέρει η ονομαζόμενη νόρμα υποστήριξης Τα άτομα που θα καταλάβουν τις θέσεις κύρους στο διοικητικό ή στο οικονομικό υποσύστημα επιλέγονται σε μικρή ηλικία και υποστηρίζονται με υποτροφίες κ.λπ. σε όλη τη διάρκεια των σπουδών τους. Οι λαϊκές μάζες κοινωνικοποιούνται με τέτοιο τρόπο, ώστε να αποδέχονται ότι: Αυτοί που ήδη κατέχουν θέσεις κύρους και συμμετέχουν σε επιλεκτικούς μηχανισμούς έχουν τις δυνατότητες να εκτιμήσουν τις ικανότητες και να επιλέξουν με αξιοκρατικό τρόπο τα άτομα που επιθυμούν να καταλάβουν υψηλές θέσεις. Η υπεροχή των ατόμων που ήδη κατέχουν θέσεις κύρους δεν αμφισβητείται. Όσοι ανήκουν στα χαμηλότερα κοινωνικά στρώματα δεν έχουν φιλοδοξίες να καταλάβουν υψηλές θέσεις Τα άτομα που κατέχουν θέσεις κύρους ενδιαφέρονται για τις άλλες κοινωνικές ομάδες και για την κοινωνία συνολικά. Έτσι, νομιμοποιείται η λειτουργία τους. Οι επιλεγμένοι από μικρή ηλικία για τις σχετικές σπουδές υποστηρίζονται (νόρμα υποστήριξης), προκειμένου απερίσπαστοι να αφοσιωθούν στις σπουδές τους. 12

Οι απόψεις του Earl Hopper Ενισχύοντας και συμπληρώνοντας τις απόψεις του Turner, τονίζει τη σπουδαιότητα του επιλεκτικού χαρακτήρα, του σχολείου. Στις σύγχρονες βιομηχανικές κοινωνίες, τα εκπαιδευτικά συστήματα μπορούν να κατανοηθούν μόνο ως συστήματα επιλογής και κατανομής των κοινωνικών ρόλων. Στα άτομα που ανήκουν σε διαφορετικές κοινωνικές ομάδες, δημιουργούνται και διαφοροποιημένες προσδοκίες για την πιθανότητα κατάληψης μιας θέσης κύρους. Όσοι ανήκουν στα ανώτερα κοινωνικά στρώματα επιδιώκουν να μειώσουν τις φιλοδοξίες των πολλών που ανήκουν στα χαμηλότερα στρώματα (οι θέσεις κύρους είναι περιορισμένες και, όταν οι διεκδικητές γίνουν περισσότεροι, κάποιοι από τους έχοντες και κατέχοντες θα μείνουν έξω από το παιχνίδι). Προκειμένου να κατανοηθεί η δομή των εκπαιδευτικών συστημάτων στις σύγχρονες βιομηχανικές κοινωνίες, θα πρέπει να μελετηθούν και να αναδειχθούν τα κοινά τους χαρακτηριστικά. Έτσι, προχώρησε στην κατασκευή μιας τυπολογίας, η οποία διαμορφώνεται στη βάση τεσσάρων βασικών ερωτημάτων: 13

1. Πώς γίνεται η επιλογή στην εκπαίδευση; Αν η επιλογή γίνεται με σταθερά κριτήρια, τότε αυτά επιβάλλουν μια κεντρικά οργανωμένη και τυποποιημένη επιλεκτική διαδικασία (ομοιομορφία στις εξετάσεις κ.λπ.). Αντίθετα, αν τα κριτήρια δεν είναι σταθερά, τότε θα έχουμε ένα αποκεντρωμένο εκπαιδευτικό σύστημα. Και στις δύο περιπτώσεις, ευνοούνται οι μαθητές που ανήκουν στα ανώτερα κοινωνικά στρώματα 2. Πότε γίνεται η αρχική επιλογή των μαθητών; Αν οι επιλογές γίνονται σε μικρή ηλικία ευνοούνται οι μαθητές που προέρχονται από τα ανώτερα κοινωνικά στρώματα, αφού το ευνοϊκό οικογενειακό περιβάλλον τούς βοηθάει να ξεκινήσουν από καλύτερες αφετηρίες. Αν οι επιλογές γίνονται σε μεγάλη ηλικία, οι μαθητές των χαμηλότερων κοινωνικών ομάδων έχουν το χρόνο να προσαρμοστούν στο σύστημα, να αντιληφθούν το ρόλο του και να ενισχύσουν τις φιλοδοξίες τους. Η ενίσχυση της φιλοδοξίας αποτελεί ουσιαστικό παράγοντα για την επιτυχία, αφού ο μαθητής μεγιστοποιεί τις προσπάθειες του 3. Ποιοι θα έπρεπε να επιλέγονται και 4. γιατί θα έπρεπε αυτοί να επιλέγονται; Οι ιδεολογίες που αναπτύσσονται στο πλαίσιο της κάθε κοινωνίας είναι αυτές που καθορίζουν και τον τύπο του ανθρώπου που οι κοινωνίες επιθυμούν ή εκτιμούν. Οι κοινωνίες πρέπει να αιτιολογούν τις επιλογές τους (νομιμοποίηση των επιλογών) και οι επιλογές αυτές θα πρέπει να ταυτίζονται με την επικρατέστερη στην κοινωνία ιδεολογία. 14

Κριτική θεώρηση της τάσης νομιμοποίησης του επιλεκτικού χαρακτήρα της εκπαίδευσης Η έννοια της νομιμοποίησης αποτελεί δομικό στοιχείο του εννοιολογικού συστήματος του δομολειτουργισμού, αφού συμβάλλει στην εξασφάλιση της κοινωνικής τάξης και σταθερότητας. Η με κάθε μέσο επιδίωξη της «νομιμοποίησης» κάποιων θεσμικών λειτουργιών, οι οποίες προκαλούν οδυνηρές συνέπειες σε άτομα ή ομάδες, είναι φυσικό να εγείρει αντιδράσεις. Ωστόσο, μολονότι τα αποτελέσματα των εμπειρικών ερευνών αποδεικνύουν ότι η σχολική αποτυχία, η οποία συνδέεται και με κοινωνικό αποκλεισμό, αποτελεί χαρακτηριστικό γνώρισμα των μαθητών που προέρχονται από τα χαμηλότερα κοινωνικά στρώματα, ελάχιστες αντιδράσεις έχει προκαλέσει και αυτές όχι από τους άμεσα θιγόμενους Το πρόβλημα έχει επισημανθεί από μια κοινωνικά ευαίσθητη ομάδα ερευνητών και εκπαιδευτικών, οι οποίοι έχουν επισημάνει και έχουν αναδείξει τις επιπτώσεις της επιλεκτικής λειτουργίας του εκπαιδευτικού μηχανισμού. 15

Burton Clark (1921 2009) Η άποψη του Burton Clark Η αποπεμπτική λειτουργία αποτελεί τη χαρακτηριστικότερη έκφραση της λειτουργιστικής λογικής της επιλεκτικής λειτουργίας της εκπαίδευσης. Η λειτουργία αυτή επιχειρεί να ελέγξει τις πιθανές ανομικές καταστάσεις που δημιουργεί η αναντιστοιχία ανάμεσα στις καλλιεργημένες από το σύστημα φιλοδοξίες για επιτυχία και κοινωνική ανέλιξη και στη σκληρή πραγματικότητα των περιορισμένων θέσεων κύρους. Στην αμερικανική κοινωνία η ενθάρρυνση των ατόμων για σπουδές, ενισχύεται και από το γεγονός ότι ο καθένας μπορεί να εισαχθεί στα ανώτατα εκπαιδευτικά ιδρύματα χωρίς εξετάσεις. Σύμφωνα με την επικρατούσα «λαϊκή ανταγωνιστική νόρμα» ενθαρρύνονται όλοι να αγωνιστούν, στο πλαίσιο της ιδεολογίας των ίσων εκπαιδευτικών ευκαιριών, για την κατάληψη κάποιας υψηλής θέσης. Έτσι, ο συνδυασμός των ιδεολογικών κινήτρων και των θεσμικών προϋποθέσεων στρέφει σχεδόν όλους τους απόφοιτους λυκείου, ανεξάρτητα από την επίδοση τους, προς την τριτοβάθμια εκπαίδευση. Στην τριτοβάθμια εκπαίδευση, οι κρίσεις είναι αυστηρές, αφού τα ιδρύματα αυτά επιδιώκουν να διατηρήσουν το κύρος τους και το υψηλό επίπεδο της παρεχόμενης εκπαίδευσης. Εξάλλου είναι γνωστός ο ανταγωνισμός μεταξύ των ανώτατων εκπαιδευτικών ιδρυμάτων. Έτσι, ένα μεγάλο ποσοστό φοιτητών, το οποίο, σύμφωνα με τον Clark φτάνει συνήθως το ένα τρίτο, δεν μπορεί να ανταποκριθεί στις απαιτήσεις των σπουδών και στο πρώτο εξάμηνο ή στο πρώτο έτος αποτυγχάνει. Αυτοί που αποτυγχάνουν, παραπέμπονται (αποπέμπονται) συνήθως σε κάποιο διετές κολλέγιο επιδοτούμενο από το κράτος ή σε κάποιο μονοετές ή διετές «πρόγραμμα εργασιακής, επιχειρησιακής ή ημιεπιστημονικής κατάρτισης». Βασική προϋπόθεση της παραπομπής-αποπομπής είναι η αποδοχή του υποκατάστατου από τον ίδιο το φοιτητή. 16

Η αποπεμπτική διαδικασία περιλαμβάνει: 1. Εξετάσεις Προϋπόθεση εγγραφής στο διετές κολλέγιο. Αποτυχία στις εξετάσεις οδηγεί το «φοιτητή» σε κάποιο φροντιστηριακό τμήμα Καταρτίζεται «συμβουλευτικός φάκελος», στον οποίο καταγράφονται οι επιδόσεις του Επιβραδύνεται η εγγραφή ακόμη και στο κανονικό πρόγραμμα του διετούς κολεγίου. 2. Συμβουλευτική συνέντευξη στην αρχή κάθε εξαμήνου Ο σύμβουλος καθηγητής βοηθάει με διακριτικότητα το «φοιτητή» να συνειδητοποιήσει την πραγματικότητα. 3. Ο υποψήφιος για αποπομπή «φοιτητής» διδάσκεται υποχρεωτικά το μάθημα «προσανατολισμός στο κολέγιο», στο πλαίσιο του οποίου δίνονται έμμεσα συμβουλές για αλλαγή προσανατολισμού. 4. Ο φοιτητής, χωρίς να είναι υποχρεωμένος να παρακολουθήσει τις συμβουλές του καθηγητή, μπορεί να παρακολουθεί και άλλα μαθήματα. Όμως, το πιθανότερο είναι να πάρει χαμηλούς βαθμούς και, έτσι, επανέρχεται στο μάθημα «προσανατολισμός στο κολέγιο». 5. Το τελευταίο βήμα αποπομπής είναι η απομάκρυνση από το κολέγιο με αναστολή (για όσους φοιτητές έχουν στο εξάμηνο μέσο όρο βαθμολογίας κάτω από τη βάση). Στην περίπτωση μιας δεύτερης παρόμοιας επίδοσης ακολουθεί και δεύτερη απομάκρυνση με αναστολή. Στην τρίτη περίπτωση συνήθως ο φοιτητής απομακρύνεται οριστικά. 17

Η ήπια αυτή αποπομπή των «φοιτητών» στηρίζεται: Στην «προσφορά» εναλλακτικής διεξόδου. Στη σταδιακή αποδέσμευση. Στην αντικειμενικότητα της άρνησης. Στην υπομονή του συμβούλου καθηγητή. Στην ήπια αξιολόγηση. Στην απόκρυψη του πραγματικού σκοπού του διετούς κολεγίου. 18

Η έννοια του «Αποτελεσματικού Σχολείου»: Μια νέα έκφραση της λογικής του δομολειτουργισμού 1ο νέο ερευνητικό πεδίο: Σύνδεση της «αποτελεσματικότητα» του εκπαιδευτικού συστήματος με την αποτελεσματικότητα της οικονομίας και, συνακόλουθα, με το «καλό» της κοινωνίας. Η γενίκευση του οικονομικού ανταγωνισμού, ο οποίος τις τελευταίες δεκαετίες έχει πάρει μεγάλες διαστάσεις, επιβάλλει και τη δημιουργία ενός σχολείου με ανάλογες δυνατότητες και αντίστοιχη «αποτελεσματικότητα». Η αναποτελεσματικότητα της οικονομίας, στην οποία παρατηρούνται, ταυτόχρονα, χαμηλοί ρυθμοί ανάπτυξης και υψηλός πληθωρισμός, συνδέεται και με την αναποτελεσματικότητα του εκπαιδευτικού συστήματος. Έτσι, τις τελευταίες δεκαετίες, ο ελεγχόμενος από το κράτος παιδαγωγικός μηχανισμός ασκεί πιέσεις στο σχολείο, ώστε αυτό να βελτιώσει την απόδοση του και να γίνει περισσότερο «αποτελεσματικό». Με τη συγκεκριμένη επιχειρηματολογία αναδεικνύεται η λειτουργική αλληλεξάρτηση μεταξύ της οικονομικής και της εκπαιδευτικής δομής, καθώς και ο εξωτερικός σκοπός της συγκεκριμένης αλληλεξάρτησης, ο οποίος, μέσα από την ανάγκη στήριξης και υποστήριξης της αποτελεσματικότητας του πεδίου παραγωγής, επιδιώκει -ή τονίζει ότι επιδιώκει- την εξυπηρέτηση των αναγκών της κοινωνίας και την εξασφάλιση της κοινωνικής τάξης και σταθερότητας. 19

Κριτική από τους M. Barber και J. White Στο εσωτερικό του νέου ερευνητικού πεδίου, έχουν παραχθεί και συνεχίζουν να παράγονται πλήθος ερευνητικών πορισμάτων, μέσα από εξειδικευμένες διερευνήσεις οι οποίες «μετρούν» συγκεκριμένα χαρακτηριστικά και λειτουργίες του σχολείου. Ωστόσο, η μαζική παραγωγή πορισμάτων, που γίνονται αποδεκτά ως αδιαμφισβήτητες «αλήθειες», έχει οδηγήσει στην ευρεία και, ταυτόχρονα, αποσπασματική χρήση τους, η οποία έχει σκοπό την αντιμετώπιση «κάθε» εκπαιδευτικού προβλήματος και την ενίσχυση της «αποτελεσματικότητας» του σύγχρονου σχολείου. Πολιτικοί και δημοσιογράφοι αξιοποιούν με μεγάλη ευκολία τα αποσπασματικά αυτά στοιχεία, τα οποία, ασφαλώς, σημασιοδοτούνται διαφορετικά έξω από το ερευνητικό τους πλαίσιο. Ωστόσο, αναδεικνύουν προτεραιότητες, προτείνουν λύσεις σε πολύ σοβαρά εκπαιδευτικά ζητήματα και, επηρεάζοντας την κοινή γνώμη, χαράσσουν εκπαιδευτική πολιτική. Οι ερευνητές του νέου αυτού πεδίου δεν θα πρέπει να σταματήσουν τις έρευνες τους, ούτε και την παραγωγή πορισμάτων. Όμως, θα πρέπει να συναισθάνονται τα όρια των διερευνήσεων τους και να μελετούν τις κριτικές που ασκούνται σε πολλές απ' αυτές. 20

2ο νέο ερευνητικό πεδίο: Αναδεικνύει το σχολείο που επιδιώκει τη «βελτίωση» των λειτουργιών του. Η έννοια της «βελτίωσης» των λειτουργιών του σχολείου συνδέεται, ή μπορεί να συνδεθεί: Με την ανάδειξη ηθικών κριτηρίων, τα οποία επηρεάζουν τις επιλογές στο εσωτερικό του θεσμού της εκπαίδευσης. Αυτό προϋποθέτει παρεμβάσεις στους σκοπούς της εκπαίδευσης, καθώς και στις εξειδικεύσεις των σκοπών Με έμφαση στο μικρο-επίπεδο των εκπαιδευτικών πρακτικών, οι οποίες εκτυλίσσονται στο εσωτερικό του σχολείου Με ερμηνείες που ταυτίζουν ή συγχωνεύουν την έννοια της «βελτίωσης» με την έννοια της «αποτελεσματικότητας». 21

Κριτική από την Ann Harris Τι είναι το αποτελεσματικό σχολείο; Δίνεται έμφαση στην ανάδειξη και περιγραφή συγκεκριμένων χαρακτηριστικών ενός σχολείου, τα οποία, με βάση λεπτομερείς μετρήσεις και εξειδικευμένες παρεμβάσεις, μπορούν να βελτιώσουν και να ενισχύσουν την αποτελεσματικότητα του. Παραμελώντας την καθαρά παιδαγωγική πορεία σύστασης του αποτελέσματος της εκπαιδευτικής διαδικασίας, επικεντρώνει το ενδιαφέρον του σ' αυτό τούτο το αποτέλεσμα, καθώς και στον εμπειρικό του προσδιορισμό. Χρησιμοποιούνται εργαλειακής υφής μεθοδολογίες έρευνας, οι οποίες δίνουν έμφαση στο αποτέλεσμα, επειδή αυτό μπορεί και να μετρηθεί και να μην αμφισβητηθεί. Οι λογικές αυτές ενισχύουν τα επιχειρήματα για ένταξη της κίνησης αυτής στο ευρύτερο εννοιολογικό σύστημα του δομολειτουργισμού. Πώς τα σχολεία βελτιώνονται και γίνονται περισσότερο αποτελεσματικά; Δίνεται έμφαση: Στη διερεύνηση της ίδιας της εκπαιδευτικής διαδικασίας Στη μελέτη της διαδικασίας σύστασης του όποιου αποτελέσματος Στους τρόπους με τους οποίους μπορεί να βελτιωθεί η ποιότητα της εκπαίδευσης και, γιατί όχι, του αποτελέσματος που αυτή παράγει. 22

Μια ομάδα ερευνητών υποστηρίζει ότι τα δύο πεδία δεν έχουν θεμελιακού χαρακτήρα διαφορές και ότι έχει δημιουργηθεί μια τάση που μάλλον οδηγεί στη συγχώνευση τους. Αντίθετα, άλλοι αναλυτές υποστηρίζουν ότι το σχολείο που επιδιώκει τη «βελτίωση» των λειτουργιών του και το σχολείο που προβάλλει την έννοια της «αποτελεσματικότητας» εκφράζουν διακριτά ερευνητικά πεδία. Ωστόσο, με βάση τις διαφοροποιήσεις που προαναφέραμε, θεωρούμε ότι αποσαφηνίζεται η διάκριση μεταξύ του σχολείου που δίνει έμφαση στην «αποτελεσματικότητα» του και του σχολείου που επικεντρώνει το ενδιαφέρον του στη «βελτίωση» των λειτουργιών του 23

Το κρίσιμο ερώτημα είναι: Προς όφελος ποιου επιδιώκονται οι βελτιώσεις των εκπαιδευτικών λειτουργιών; Όταν η έννοια της «βελτίωσης» συνδεθεί με την έννοια της «αποτελεσματικότητας» των εκπαιδευτικών λειτουργιών, η έμφαση θα δοθεί στο ποσοτικό στοιχείο της μετάδοσης των κατάλληλων για το πεδίο της παραγωγής γνώσεων, εξειδικεύσεων, δεξιοτήτων κ.λπ. Αντίθετα, αν η έννοια «βελτίωση» συνδεθεί με την παιδαγωγικά φορτισμένη ποιοτική διάσταση, το ενδιαφέρον των ερευνητικών διαδικασιών επικεντρώνεται σε στοιχεία που έχουν σχέση με τον περιορισμό της σχολικής αποτυχίας μαθητών που ανήκουν σε συγκεκριμένες κοινωνικές κατηγορίες, με την ανάπτυξη της κριτικής σκέψης των μαθητών, με την καλλιέργεια της συνθετικής ή της αποκλίνουσας σκέψης, με την καλλιέργεια μη μετρήσιμων στοιχείων, όπως είναι η ευαισθησία των μαθητών, η συνεργατικότητα κ.λπ., με τη δημιουργία των κατάλληλων πλαισίων για άσκηση των μαθητών σε δραστηριότητες, όπως είναι η ανάληψη πρωτοβουλίας, η αλληλοβοήθεια κ.λπ. Αναζητώντας αντιστοιχίσεις με το εννοιολογικό σύστημα του δομολειτουργισμού, παρατηρούμε ότι «υπέρτατος» σκοπός του συστήματος αυτού είναι η διατήρηση της τάξης και της σταθερότητας της κοινωνίας. Στη λογική του δομολειτουργισμού, όσο και σ' αυτή του «αποτελεσματικού» σχολείου, πραγματοποιούνται παρεμβάσεις και διαφοροποιήσεις αποκλειστικά και μόνο στα μέσα, καθώς και στον τρόπο χρήσης τους, προκειμένου να επιτευχθεί ο δοσμένος σκοπός. 24